KITANGO 27
“Kushimuna Bulongo”
Paulo byo bamukashile mu Loma, aye watwajijile na kusapwila
Lufunjisho lwaimena pa Byubilo 28:11-31
1. Ñanyi kintu Paulo ne balunda nanji kyo bayukile kibakoseshe?
KYAMWEKA bwato bwajinga na kipashañano kya “Baana Babalume ba kwa Zuse” mo basendelanga kajo kavula bwabayile bingi. Buno bwato bwafuminenga ku jikuji ja Meditelanya ku Melita kuya ku Italya mu mwaka wa 59 C.E. Mo mwajinga ne kaili mutumwa Paulo, wa kumusopa ne bakwabo bena Kilishitu Luka ne Alisatakusa. (Monai byambo byo balumbulula pa Byu. 27:2 nwtsty.) Kupusanako na bakyabusha, bano basapwishi kechi bakebelenga kwibazhikijila ku ba mapasa abo ba Kasita ne Polukisa bapopwelanga Zuse lesa wa Bangiliki ne. (Byu. 28:11) Pakuba Paulo ne balunda nanji baingijilenga Yehoba wabujile Paulo amba ukashimuna bukine mu Loma ne kwimana ku meso a Kesala.—Byu. 23:11; 27:24.
2, 3. Bwato bwajingamo Paulo bwapichile jepi, kabiji watambwijile ñanyi bukwasho pa lwendo lwanji?
2 Bafikile mu Silakusa muzhi wa bena Sisili waesakene mu kuwama na Atene ne Loma. Panyuma ya kwikalamo moba asatu, bayile na bwato ku Legiuma ku kabeta ka ku bulenge bwa Italya. Lubesha wafumijilenga ku kabeta ka ku bulenge wibakwashishe kuya ku kiito kya Mputeoli (kwipi na muzhi wa Naples) mu Italya pajinga makilomita 320, kabiji bafikile pa juba ja bubiji.—Byu. 28:12, 13.
3 Paulo wajinga pepi kufika ku Loma ko ayilenga na kukemana ku meso a Mfumu Nelo. “Lesa wa lutekenesho lonse” wakwashishe Paulo mu luno lwendo lwanji lonse. (2 Ko. 1:3) Byonka byo tusakumona, Lesa kechi walekele kukwasha Paulo ne, kabiji Paulo watwajijile kwingila na mukoyo mwingilo wa bumishonale.
“Paulo. . . . Wamusanchijile Lesa ne Kukosa Wakosele” (Byu. 28:14, 15)
4, 5. (a) Paulo ne balunda nanji bebatambwijile byepi mu Mputeoli, kabiji mambo ka o bamupejile bwana bwa bene bwa kuba bintu byo akebelenga? (b) Bena Kilishitu bamwenamo byepi mu byubilo byabo byawama nangwatu kimye kyo bebataya mu tuleya?
4 Paulo ne balunda nanji ‘bataine balongo kabiji bebasashijile amba bekale nabo pa moba atanu na abiji’. (Byu. 28:14) Luno ke lufunjisho lwawama bingi ku bena Kilishitu lwa kutambwila benyi. Bano balongo batambwilanga benyi, bebakwashishe bingi pa bimye byavula kwi Paulo ne balunda nanji kukosesha bulunda bwabo ne Lesa. Mambo ka uno kaili o bamupejile bwana bwa bene bwa kuba bintu byo akebelenga? Mambo uno mutumwa bamuketekejile bingi ku baota bena Loma.
5 Po pamotu ne lelo jino, bakalume ba Yehoba baji mu tuleya, javula bebapa bwana bwa bene bwa kuba bintu byo bakeba na mambo a byubilo byabo byawama bya bwina Kilishitu. Mu Romania mwanamulume ye bakashile myaka 75 na mambo a kwiba watendekele kufunda Mambo a Lesa kabiji wapimpwile byubilo byanji. Kino kyalengejile bakulumpe ba mu kaleya kumutumanga ku taunyi na kupota bintu bya kwingijisha mu kaleya kwa kubula wa kumusopa. Pano bino, kyakila pa byonse, byubilo byetu byawama bileta lukumo kwi Yehoba.—1 Pe. 2:12.
6, 7. Balongo mu Loma bamwesheshe byepi butemwe bwa kine?
6 Byo bafumine mu Mputeoli, kyamweka Paulo ne balunda nanji bayile panshi ku Kapua kwingijisha Jishinda ja Apiana jayile ku Loma pajinga makilomita 50. Uno mukwakwa bamupabwile bulongo kwingijisha mabwe apapakana o balengele na mateshi akaba atupaukanga mu mitumba. Bantu bapitangamo mu uno mukwakwa batambanga bulongo muzhi wa Italya ne Kalunga ka Mema ka Meditelanya. Kabiji walengelanga ne bakañenda kupita kwaikejile kisanza kya mema kya Pontine Marshes pajinga makilomita 60 kufuma ku Loma ne kwaikejile Kisankanyi kya Apiusa. Luka wanembele’mba, balongo mu Loma byo “baumvwine’mba tubena kuya konka,” bamo baishile ku Kisankanyi amba betutundaile, kabiji bakwabo nabo bayile na kwitupembelela kwaikejile bishimikwa bisatu mwatomenanga bantu maalwa pajinga makilomita 50 kufuma ku Loma. Buno bwajinga butemwe bwa kine.—Byu. 28:15.
7 Kisankanyi kya Apiusa kechi kyajinga na bishimikwa byawama mwa kukokolokela benyi ne. Shayuka wa nsansawilo mwina Loma aye Horace walumbulula kino Kisankanyi amba, “papwilanga bantu baiyanga na mato kabiji bamingilo bazhingilanga bukiji baingijilanga mu tumazubo mwafikilanga benyi.” Wanembele ne kuba’mba, “mema a kutoma aubile kavuyenge ne kulumbakana.” Kabiji wakaine ne kujiilapo kajo. Nangwa kya kuba bintu pa ino mpunzha kechi byaendele bulongo ne, jibumba ja balongo bafumine ku Loma bapembejilenga Paulo ne balunda nanji kuba’mba bebafikizhe ko bayilenga.
8. Mambo ka Paulo o asanchijile Lesa “byo ebamwene” balongo banji?
8 Jishimikila jaamba’mba: “Paulo byo ebamwene” balongo banji, “wamusanchijile Lesa ne kukosa wakosele.” (Byu. 28:15) Uno mutumwa byo amwenetu bano balongo pajinga ne bamo bo ayukile, wakosele bingi kabiji kyamutekeneshe. Mambo ka Paulo o asanchijile Lesa? Wayukile’mba butemwe bwa kine ke lubaji lwa kipangwa kya mupashi. (Nga. 5:22) Ne lelo jino, mupashi wazhila ubena kulengela bena Kilishitu kwipana kukwasha bakwabo ne kutekenesha boba bakajilwa.—1 Tesa. 5:11, 14.
9. Twakonsha kumwesha byepi muchima wamwesheshepo balongo basambakene Paulo?
9 Mupashi wazhila utundaika balongo ne banyenga kutambwila bakalama ba mwanzo, bamishonale ne bakwabo baji mu mwingilo wa kimye kyonse, kabiji bavula bepana kwingijisha kimye kyabo kwingijila Yehoba. Ishikishai anwe bene amba: ‘Nanchi nakonsha kwingilako kimye kifwakasha kalama wa mwanzo kampe ne kwibatambwila bonse babiji umvwe uji na mukazhi nyi?’ Akifwanyikizhai lusekelo lwajinga na balongo mu Loma kimye kyo batelekelenga kwi Paulo ne balunda nabo saka bashimikizha bintu byawama byo bapichilemo.—Byu. 15:3, 4.
“Bubena Kunenwa Bibi Konse Konse” (Byu. 28:16-22)
10. Ñanyi bintu byamwekejile mutumwa Paulo mu Loma, kabiji waubile ñanyi kintu byo afikile?
10 Bakañenda byo bafikile mu Loma, “Paulo bamuswishishe kwikala bunke bwanji pamo na mushilikale wamusopelenga.” (Byu. 28:16) Muota wikashilanga munyololo pamo na kaili kuchina’mba kaili wakanyema. Nangwa kya kuba Paulo bamukashile munyololo, kechi kyamulengejile kubula kusapwila ne. Onkao mambo, byo papichile moba asatu, wakonkenye pamo bakulumpe ba Bayudea bajinga mu Loma pa kuba’mba elumbulule aye mwine ne kushimuna bukine.
11, 12. Paulo byo aambilenga ku Bayudea bakwabo, waubile byepi pa kuba’mba apwishe misalululo yabo?
11 Paulo waambile’mba: “Anweba bakwetu, balongo, nangwa kya kuba kafwako kyatama kyo nauba ku bantu betu nangwa ku bisho bya bashakulu betu ne, bampaine ku bena Loma nobe nekaili kufuma ku Yelusalema. Ne abo byo bangipwizheipwizhe, bakebelenga kunkasulula, mambo kechi bantaainepo na mambo a kungipayilapo ne. Bino Bayudea byo bakaine, nalombele namba mambo ami beatwale kwi Kesala, bino kechi na mulanguluko wa kukeba kupamo mambo kisaka kyami ne.”—Byu. 28:17-19.
12 Paulo byo atelele Bayudea bamutelekelenga amba “balongo,” wamwenepo jishinda jawama ja kwisambilamo nabo ne kupwisha misalululo yabo. (1 Ko. 9:20) Kabiji walumbululwile’mba kechi waishile na kuzhachisha Bayudea ne, bino waletele mambo anji kwi Kesala. Nangwa byonkabyo, Paulo byo aletele mambo anji, kyaubile ne nchuu mu Bayudea. (Byu. 28:21) Mambo ka Bayudea bajinga mu Yudea o babujile kuyuka? Buku umo waamba’mba: “Kyamweka bwato bwaingijishe Paulo bo bwajinga butanshi kufika ku Italya panyuma ya bañondo bamashika kabiji baimenangako kafulumende wa Bayudea mu Yelusalema kechi bafikile nangwa kutambwilapo nkalata yaambile pa mambo anji ne.”
13, 14. Paulo waambile byepi pa mambo a Bufumu kabiji twakonsha kuba byepi byo aubile?
13 Paulo waingijishe kishina kyaamba pa mambo a Bufumu kyalengejile Bayudea kumuteleka. Wibambijile’mba: “O ene mambo o naji kukebela kumonañena nenu ne kwisamba nenu, mambo bankasa uno munyololo na mambo a luketekelo lwa bena Isalela.” (Byu. 28:20) Luno luketekelo lwaimena pe Mesiasa ne Bufumu bwanji, byonkatu byasapwijilenga kipwilo kya bena Kilishitu. Bakulumpe ba Bayudea bakumbwile’mba: “twalanguluka’mba kyawama kumvwa milanguluko yobe, mambo twayuka’mba buno bupopweshi bubena kunenwa bibi konse konse.”—Byu. 28:22.
14 Umvwe tubena kusapwila mambo awama, twakonsha kulondela byaubanga Paulo kwingijisha byambo bizakula michima ya bantu nangwa kwingijisha mepuzho alengela bantu kwikala na mujojo wa kuteleka. Mwakonsha kutana mashinda awama a kwingijisha aji mu mabuku etu nabiji Reasoning From the Scriptures, Mwenaimo mu Sukulu wa Lufunjisho lwa Mwingilo wa Lesa ne Teshaiko Muchima ku Kutanga ne Kufunjisha. Nanchi mubena kwingijisha bulongo ano mabuku a kufunjilamo Baibolo nyi?
Ne Atweba Lelo Jino Twafwainwa “Kushimuna Bulongo” (Byu. 28:23-29)
15. Ñanyi mashinda ana Paulo o aingijishe pa kusapwila?
15 Juba jimo Bayudea “bakonkene bavula” mu nzubo mwafikijile Paulo. Paulo wibasapwijilenga “Kufuma lukelo kufika mabanga, aye wibalumbulwijile mambo kupichila mu kushimuna bulongo mambo a Bufumu bwa Lesa, kuba’mba ebetabishe pe Yesu.” (Byu. 28:23) Paulo waingijishe mashinda ana pa kusapwila. Patanshi, waambile pa Bufumu bwa Lesa. Kya bubiji, waesekele kwibetabisha bamutelekelenga. Kya busatu, waambilenga nabo mu Binembelo. Kya buna, wamwesheshe muchima wa kwipana byo asapwijile “kufuma lukelo kufika mabanga.” Bino byo byo twafwainwa kuba ne atweba. Ñanyi bintu byafuminemo mu mwingilo wanji? “Bamo batendekele kwitabila bintu byo aambilenga,” bakwabo kechi bebitabijile ne. Luka waambile’mba: Na mambo a kuba bapusenejilemo, bantu “batendekele kupalañana.”—Byu. 28:24, 25a.
16-18. Mambo ka Paulo o abujile kukumya pa byaubile Bayudea bena Loma, kabiji ne atweba twafwainwa kuba byepi umvwe bantu bakana mambo awama?
16 Paulo kechi wakuminye pa byaubile Bayudea ne, mambo wamwene byo baubile patanshi kabiji kino kyaambijilwe jimo mu bungauzhi bwa mu Baibolo. (Byu. 13:42-47; 18:5, 6; 19:8, 9) Onkao mambo, Paulo waambijile boba babujilenga kumuteleka’mba: “Mupashi wazhila waambile kupichila mwi ngauzhi Isaya ku bashakulu benu, amba, ‘Yanga ku bano bantu ne kwamba’mba: “Kumvwa mukomvwa, bino kechi mukakwatakanya ne, kabiji kutala mukatala bino kechi mukamona ne. Mambo michima ya bano bantu yakosa.” ’ ” (Byu. 28:25b-27) Kyambo kyatuntululwa’mba ‘kukosa muchima’ kimwesha’mba michima yabo ‘yakosele’ kya kuba bakankelwe kukwatakanya mambo a Bufumu. (Byu. 28:27) Kino kintu byo kibatamijilepo.
17 Paulo waambile byambo bya kupezhako’mba: ‘Ba mu bisaka bya bantu . . . bakomvwa’ kupusanako na Bayudea bo aambilengako. (Byu. 28:28; Sala. 67:2; Isa. 11:10) Paulo wayukile’mba waambilenga kine mambo wimwenejilenga mwine bantu ba mu bisaka bikwabo byo batambwijile mambo a Bufumu.—Byu. 13:48; 14:27.
18 Byonka byajinga Paulo, ne atweba kechi twafwainwa kulefulwa umvwe bantu bakana mambo awama ne. Mambo twayuka’mba bachechetu bo bakatana jishinda jitwala ku bumi. (Mat. 7:13, 14) Umvwe ba michima yawama baiya mu mpopwelo ya kine, twafwainwa kusekela ne kwibatambwila na muchima umo.—Luka 15:7.
“Saka Ebasapwila pa Bufumu bwa Lesa” (Byu. 28:30, 31)
19. Paulo waingijishe byepi bulongo kimye kyo bamukashile?
19 Luka wapezhezheko jino jishimikila na byambo byawama bya kuba’mba: “[Paulo] “waikelenga konkakwa myaka ibiji ituntulu mu nzubo yo asonkelanga, kabiji watambwilanga bulongo bonse baiyanga kwi aye, saka ebasapwila pa Bufumu bwa Lesa ne kwibafunjisha bintu byaamba pe Nkambo Yesu Kilishitu saka akasuluka pa kwamba, kwa kubula wa kumukanya.” (Byu. 28:30, 31) Paulo watambwilanga benyi, wajinga na lwitabilo kabiji waingilanga na kizaku.
20, 21. Tongolaipo bantu bamo bamwenejilemo mu mwingilo waingijile Paulo wa kusapwila mu Loma.
20 Paulo watambwijile Onesimusa kalume wanyemene kufuma ku Kolose. Wamukwashishe kwikala mwina Kilishitu, kabiji Onesimusa waikele ke ‘mulongo wakishinka ye atemenwe.’ Paulo wamutelele’mba “mwanami Onesimusa ye nasemene.” (Kolo. 4:9; File. 10-12) Onesimusa watokeshe bingi Paulo ku muchima.a
21 Bantu bakwabo bamwenejilemo mu mingilo yawama ya kwa Paulo. Wanembejile bena Filipai amba: “Bintu byammwekejile byalengela mambo awama kukoma, kya kuba kukaswa kwami mu kaleya na mambo a Kilishitu kwayukanyikwa ku bonse Bakapaso ba ku Kipango kya Mfumu ne bantutu bakwabo. Kabiji balongo bavula ba mwi Nkambo bakosa na mambo a minyololo yami yo bankasa, kabiji bonse babena kuchinchika byo babena kwamba mambo a Lesa kwa kubula moyo.”—Fili. 1:12-14.
22. Paulo waubile byepi byo bamukashile mu Loma?
22 Paulo wanembele makalata anema a lubaji lwa Binembelo bya Kingiliki bya Bwina Kilishitu kimye kyo bamukashile mu Loma.b Ano makalata akwashishe bena Kilishitu ba mu myaka kitota kitanshi bo anembejile. Ne atweba tufunjilako bintu byavula bingi ku makalata anembele Paulo, byambo byo anembele kala bikingila ne lelo jino.—2 Timoti 3:16, 17
23, 24. Byonka byaubanga Paulo, bena Kilishitu nabo lelo jino bamwesha byepi muchima wawama nangwa kya kuba bebakasatu kya nshiji?
23 Paulo bamukashile myaka ina, ibiji mu Kesalea, ne ikwabo ibiji mu Loma, bino buku wa Byubilo kechi waambapo kimye kyo bamukasulwile ne.c (Byu. 23:35; 24:27) Pano bino, Paulo kechi walefwilwe ne, aye watwajijiletu kwingila mwingilo wa Lesa. Ne lelo jino Bakamonyi ba kwa Yehoba nangwa bebakasa kya nshiji na mambo a lwitabilo lwabo, abo batwajijilatu kusapwila ne kwikala na lusekelo. Monai kyamwenkejile mulongo Adolfo ye bakashile mu Sipaina na mambo a kubula kwivwanga mu bintu bya ntanda. Mushilikale umo waambile’mba: “Twakumya bingi, mambo twakukatazha bingi mu kaleya, pano bino obewa watwajijilatu na kumwemwesela ne kubula kuzhingila.”
24 Mu kuya kwa kimye, Adolfo bamuketekejile bingi kabiji kibelo kya kaleya mo ajinga bekishangatu kya kyashi. Bashilikale bayanga na kumwipuzha pa mambo a Baibolo. Muota umo wayanga mu kibamba mwajinga Adolfo na kutanga Baibolo, Adolfo saka abena kukwashako uno muota kusopa. Kino kibena kulumbulula kuba’mba kaili “wasopanga” kaleya. Ne atweba twayai tulondelenga byajinga bano Bakamonyi bakishinka kupichila mu “kuchinchika byo tubena kwamba mambo a Lesa kwa kubula moyo” nangwatu kimye kitukatazha bintu.
25, 26. Mu myakatu icheche pepi na 30, ñanyi bungauzhi bwafikile Paulo bo amwene, kabiji bubena kufika byepi mu ano moba etu?
25 Akifwanyikizhai mutumwa wa kwa Kilishitu ye bakashile “saka ebasapwila pa bufumu bwa Lesa” bonse baishilenga na kumufwakesha. Kine mu buku wa Byubilo muji bintu byawama bingi byo twafwainwa kufunjilako. Mu kitango kitanshi twafunjile pa mwingilo Yesu ye apele baana banji ba bwanga byo anembele’mba: “Mukatambula bulume kimye mupashi wazhila kyo akemwikijila, kabiji mukekala bakamonyi bami mu Yelusalema, monse mu Yudea ne mu Samaliya, ne monse mwapela ntanda.” (Byu. 1:8) Pano byo papichile myaka pepi na 30 mambo awama a Bufumu “asapwijilwe ku bilengwa byonse biji pano panshi.”d (Kolo. 1:23) Kino kibena kumwesha kuba’mba mupashi wa Lesa uji na bulume.—Zeka. 4:6.
26 Lelo jino, uno yenka mupashi ye ubena kukwasha balongo ba kwa Kilishitu bashalapo pamo ne balunda nabo ba mu “mikooko ikwabo,” kutwajijila “kushimuna bulongo mambo a bufumu bwa Lesa” mu byalo 240 (Yoa. 10:16; Byu. 28:23) Nanchi ne anweba mubena kwingilako pakatampe uno mwingilo nyi?
a Paulo wakebeshe bingi kwikala ne Onesimusa, pano bino kino kyakonsheshe kuzhilulula muzhilo wa bena Loma ne kunyanchijila luusa lwa kwa nkambo yanji Onesimusa, aye Filemonyi mwina Kilishitu. Onkao mambo, Onesimusa wabwelele kwi Filemonyi ne kumuletela nkalata yafumine kwi Paulo, yatundaikile Filemonyi kutambwila bulongo uno kalume wanji kabiji mulongo wa mu lwitabilo.—File. 13-19.
b Monai kakitenguluzha ka kuba’mba “Makalata Atanu Anembele Paulo Kimye Kitanshi kyo Bamukashile mu Loma,” pa jipa 212.
c Monai kakitenguluzha ka kuba’mba “Bwikalo bwa kwa Paulo Panyuma ya 61 C.E.,” pa jipa 214.
d Monai kakitenguluzha ka kuba’mba “Mambo Awama ‘Asapwijilwe ku Bilengwa Byonse.’ ”