Mambo a Yehoba o Omi
Bishinka Bikatampe Kufuma mu Buku wa Eshita
MULANGULUKO wa kukeba kwipaya Bayudea wamwekele amba ukengilatu bulongo. Awa muntu wajinga na uno mulanguluko wa kwipayañana waambile’mba aba Bayudea bonse baikalanga mu byalo bya mu bufumu bwa India kuya ne shoo ku Ethiopia bafwainwe kuvila mu jubatu jimo. Nangwa byonkabyo, walubileko kintu kimo kya kuba’mba, Lesa wa mwiulu wakonsha kupokolola bantu banji bo esalulwila aye mwine ne kwibafumya mu malwa onsetu. Kuno kupokololwa kwanembwa mu buku wa mu Baibolo wa Eshita.
Muyudea wakikulumpe wa jizhina ja Modekai ye wanembele buku wa Eshita. Papichile nobe myaka 18 pa kuba’mba uno buku apwe kunembwa mu kimye kya bukalama bwa Mfumu Ahaselusa, nangwa’mba Zekisizi I mwina Pelisha. Jino jishimikila jimwesha Yehoba byo apokolwele bantu banji ku balwanyi babo nangwa kya kuba bano bantu banji baikalanga mu mapunzha monse mu byalo bya mu bobwa bufumu bukatampe. Lelo jino, jino jishimikila jikosesha lwitabilo lwa bantu ba Yehoba babena kwingila mwingilo wanji wazhila mu byalo 235. Kabiji mu buku wa Eshita muji bantu bakumwenako bawama bo twafwainwa kulondela ne bantu bajinga na byubilo byatama bo twafwainwa kubula kulondela. Ee kine, “mambo a Lesa o omi, ne kwingila engila.”—Bahebelu 4:12.
MUKA MFUMU WIBALOMBELAKO BANTU BANJI
Mu mwaka wa busatu wa bufumu bwanji (493 B.C.E.), Mfumu Ahaselusa watekele kijiilo kya babinemanga banji. Muka mfumu Vashiti bamutajilenga bibi kwi mfumu kabiji kino kyamulengejile kumukana. Pa bakamwale bonse balambile baikalanga mu yoya ntanda basajilepotu Muyudea umo wa jizhina ja Hadasa kuba’mba apingakene pe Vashiti. Muvyala wanji Modekai wamubujile’mba kechi akebabule mushobo wanji Bayudea ne. Mu kifulo kya byobyo waingijishishengatu jizhina ja Eshita jo bamutumbile mu Pelisha.
Pa kupitapo moba, Hamane mwanamulume wa bwitote bamutumbijikile ne kumupa kipona kya buneme kukila bya bakwabo bonse. Nangwa byonkabyo, Hamane wamuzhingijile bingi Modekai byo abujilenga ‘kumubandamina ne kumupopwela’ aye, kabiji walangulukile kwipaya Bayudea bonse baikalanga mu Bufumu bwa Pelisha. (Eshita 3:2) Hamane wamwambijile Ahaselusa amba aswishe ne kunemba’mba bepaye Bayudea. Modekai byo ayukile kino, wavwajile “kisapi kya majilo ne kwipukula buto.” (Eshita 4:1) Kabiji Eshita walangulukile kunengezha kijiilo ne kwibeta ba mfumu ne kinemanga wabo. Byo baishile ku kino kijiilo, wibalombele’mba bakeye ne juba jalondejilepo ku kijiilo kyo ebatekejile. Hamane wasangalele bingi pa kumvwa kino. Nangwa byonkabyo, Hamane wazhingijile bingi mambo Modekai kechi wamubandamijile ne ku mupopwela ne. Hamane wafikile kya kumunyongelapo Modekai kijiilo saka kikyangye kutendeka ne.
Mepuzho a mu Binembelo Akumbulwa:
1:3-5—Nanchi Kijiilo kyajinga kya moba 180 nyi? Kinembelo kechi kyaamba’mba kijiilo kyapwishishe ano moba ne, bino kyalumbulula kuba’mba mu ano moba 180 mo mo amwesheshenga babinemanga banji bunonshi ne lukumo bya bufumu bwanji ne buneme bwa bukata bwanji bwa kukumya. Kampe kino kyo kimye kitotelenga mfumu ne kumwesha bunonshi ne lukumo lwa bufumu bwanji kuba’mba babinemanga bayuke amba uji na bulume bwa kuba bintu byo alangulukilenga. Onkao mambo, byepelo 3 ne 5 byafwainwa byaamba pa kijiilo kya moba atanu na abiji kyo ebatekejile panyuma ya moba 180.
1:8—Mu ñanyi jishinda muntu mo akonsheshe ‘kutoma monka mwayijile muzhilo wa kubula kukanjikizha mukwabo’? Pa kino kijiilo, Mfumu Ahaselusa kechi walondejile kisela kya bena Pelisha kya kukanjikizha muntu kutoma kipimo kimo ne. Buku umo waamba’mba: “Bebalekele bonse saka batoma monka mo kibatokejile ku muchima.”
1:10-12—Mambo ka Vashiti mwaji wa mfumu kyo akanyijile kwiya byo bamwichile kwi mfumu? Bashayuka bamo bamba’mba mwaji wakaine mambo kechi wakebelenga kwilengulwisha ku benyi ba mfumu bapendelwe ne. Nangwa kampe uno muka mfumu walambile kechi wajinga na lukokelo ne. Bino nangwa kya kuba Baibolo kechi walumbulula kyajinga mu muchima wa uno mwaji ne, aba banabalume ba maana ba mu oa moba balangulukile’mba wajinga na misula, kabiji amba kya kumwenako kyatama kya kwa Vashiti kikalengela banabakazhi bonse ba mu Pelisha kwikala byonkabye.
2:14-17—Nanchi Eshita walajile na mfumu nyi? Ine. Jino jishimikila jilumbulula kuba’mba banabakazhi bakwabo balupukile lukelo ne kutwela mu nzubo ya bubiji yo balaminenga kwi ntungu wa mfumu “yenka walaminenga bantombo ba mfumu.” Banabakazhi batwelelenga ku mfumu baikajile bantombo, nangwa’mba bakazhi ba bubiji ba mfumu. Bino panyuma ya kumonañana na mfumu, Eshita kechi bamutwajile mu nzubo ya bantombo ne. Eshita byo bamutwajile kwi Ahaselusa, “aye mfumu wamutemenwe Eshita kukila banabakazhi bonse bakwabo, kabiji aye Eshita wamwene bibusa ne kutalwa bulongo ku meso a mfumu kukila bakamwale bonse bakwabo.” (Eshita 2:17) Mu ñanyi jishinda mo amwenejile “bibusa ne kutalwa bulongo” ku meso a kwa Ahaselusa? Byonka byo atajilwe bulongo ne ku bantu bakwabo. “Aye kamwale wamutokele ku muchima ne kutalwa watajilwe bulongo kwi [Hegai].” (Eshita 2:8, 9) Hegai wamulaminenga bingi bulongo uno kamwale na mambo a buya ne byubilo byanji byawama. Kabiji “Eshita watajilwe bulongo ku bonse bamumwenenga.” (Eshita 2:15) Mfumu naye wamutemenwe bingi Eshita na mambo a byubilo byanji byawama byo amwene.
3:2; 5:9—Mambo ka Modekai kyo akanyijile kumufukamina Hamane? Mizhilo ya Yehoba kechi yakanyishishe bena Isalela kufukamina bantu bapelwe bifulo bya munema ne. Pano bino kufukamina Hamane kwavwangilemo bintu byavula bingi. Hamane wajinga mwina Agagi, kampepo mwina Amaleki, kabiji Yehoba wakambizhizhe kwipaya bena Amaleki. (Mpitulukilo ya mu mizhilo 25:19) Modekai umvwe wamufukamijilenga Hamane, kino kyakonsheshe kumwesha’mba kechi wakishinka kwi Yehoba ne. Wakaine kwiyukanyikisha’mba Muyudea.—Eshita 3:3, 4.
Lufunjisho kotuji:
2:10, 20; 4:12-16. Eshita waumvwijile mikambizho ne kukokela lujimuno lwa mupopweshi wa Yehoba wakomene ku mupashi. Ne atweba twafwainwa ‘kukokela betutangijila ne kwibanekenena.’—Bahebelu 13:17.
2:11; 4:5. Atweba ‘bonse pa muntu pa muntu, kechi tuteshenga muchima ku bintu byetu byonka ine, kana ne ku bya bakwetu pamo.’—Filipai 2:4.
2:15. Eshita wipelwile ne kwikanya, kechi walombele bintu bikwabo ne, poso byonka byo bamunengezhejile kwi Hegai. “Muntu wafyamika wa mu muchima, kyo kivwalo kibula kubola, ye muchima wa bukimote,” ye wamulengejile Eshita kutalwa bulongo kwi mfumu.—1 Petelo 3:4.
2:21-23. Ba Eshita ne Modekai ke ba kumwenako bawama mu ‘kunekenena bakulumpe balama kyalo.’—Loma 13:1.
3:4. Bimye bimo kechi kikebewa kwiyukanyikisha ne, byonka byaubile Eshita. Pano bino, umvwe twatalañana na bintu byanema nabiji bumfumu bwa Yehoba ne bulumbuluke bwetu, kechi twafwainwa kumvwa moyo kwamba’mba twi Bakamonyi ba kwa Yehoba ne.
4:3. Umvwe ke tupite mu meseko, twafwainwa kulomba kwi Yehoba kuba’mba etupe ngovu ne maana.
4:6-8. Modekai walombele lūsa lwa kwibapokolola kwi Hamane wakebelenga kwibepaya.—Filipai 1:7.
4:14. Modekai waketekejile bingi mwi Yehoba.
4:16. Eshita byo aketekejile mwi Yehoba, wachinchikile mu bukishinka lukatazho mwakonsheshe kufuma lufu. Ne atweba twafwainwa kuketekela mwi Yehoba, kechi kwiketekela atwe bene ne.
5:6-8. Pa kuba’mba Eshita atalwe bulongo kwi Ahaselusa, wamwichile jibiji ku kijiilo. Eshita waingijile bingi na maana, ne atweba byo byo twafwainwa kuba.—Byambo bya Mana 14:15.
BINTU BYAISHILE KWALUKA
Monka mu kuya kwa kimye, bintu byaishile kwaluka. Hamane bamunyongele pa kyakunyongelapo kyo ashimikile amba kyakunyongelapo Modekai. Uno yenka Modekai ye bakebelenga kwipaya ye waishile kwikala kiloolo! Nga ibyepi pa mambo a kwipaya Bayudea? Kino nakyo kyaishile kwaluka.
Eshita waambile jibiji na bukishinka. Nangwa kya kuba wayukile’mba mwakonsha kufuma lufu lwanji, waile kwi mfumu na kumusashijila kuba’mba afumye kyokya kyatama kyasakile kuba Hamane. Ahaselusa wayukile kyo afwainwe kuba. Juba ja kwipaya Bayudea byo jafikile, aba bantu bakebelenga kwibepaya bo baishile kufwilamo. Modekai wakambizhizhe’mba kwikale Kijiilo kya Pulimu kyubiwenga pa mwaka pa mwaka kya kuvuluka jino juba ja kupokololwa. Modekai byo ajinga wa kibiji kwi aye Mfumu Ahaselusa, “wakebele mashinda a kwibekazhizhamo bulongo balongo banji ne kwamba waambilenga byambo bya mutende ku bonse ba mu mutundu wanji.”—Eshita 10:3.
Mepuzho a mu Binembelo Akumbulwa:
7:4—Kwipayiwa kwa Bayudea kwakonsheshe byepi kuleta ‘bya malwa kwi mfumu’? Byo ayukile mwa kwambila bulongo pa mambo a kupotesha Bayudea mu buzha, Eshita wabujilenga mfumu amba umvwe baipaiwa, bya malwa byakonsheshe kufikila mfumu. Mali a siliva afika ku 10,000 Hamane o alayile kubika mu kipao kya mfumu akepele bingi kukila bunonshi bo afwainwe kumwenamo umvwe wapotesheshe Bayudea mu buzha. Umvwe Hamane waipayile Bayudea, ne mwaji wa mfumu naye inge bamwipayijile kumo.
7:8—Mambo ka Hamane o bamuvwetejile pa meso ku bantungu ba mfumu? Kampe kino kyamwesheshe bumvu nangwa lonaiko lwamufikijilenga. Buku umo waamba’mba, “bantu ba ku kala bavwetanga ku mitwe ya boba bo baipayanga.”
8:17—Mu ñanyi jishinda ‘bavula ba mu mitundu ya bantu bajinga mu byalo kyo bealwijile ke Bayudea’? Bena Pelisha bavula baitabijile ne kwikala Bayudea, balangulukile’mba awa mukambizho wapainwe wamwesheshenga’mba Bayudea batalwa bulongo kwi Lesa. Jino jonka jifunde jo jitanwa ne mu bungauzhi buji mu buku wa Zekaliya. Buno bungauzhi bwaamba’mba: “Bantu jikumi ba mu mikoka yamba milaka yapusana-pusana bakakwata ku mukangyo wa Muyudea ne kumwambila’mba: Tuyenga nenu, mambo twaumvwa’mba Lesa muji nanji.”—Zekaliya 8:23.
9:10, 15, 16—Nangwa kya kuba mukambizho wajinga wa kupukula bintu byabo, mambo ka Bayudea o babujijile kupukula byobya bintu? Kino kyamwesheshenga’mba nkebelo yabo yajingatu ya kwizhikijila, kechi kuba’mba banonke ne.
Lufunjisho Kotuji:
6:6-10. “Awa witota kulutwe ukonaika, kabiji awa uji na muchima wilundumika kulutwe ukapona.”—Byambo bya Mana 16:18.
7:3, 4. Nanchi twiyukanyikisha amba twi Bakamonyi ba kwa Yehoba nangwa kya kuba mwakonsha kufuma lumanamo nyi?
8:3-6. Twakonsha kabiji twafwainwa kwamba ku meso a babiloolo ba mu kafulumende ne mu bije bya mambo kuba’mba tuzhikijilwe ku balwanyi.
8:5. Eshita wayukile mwakwambila kabiji kechi wamutongwelepo mfumu amba yewakambizhizhe konauna Bayudea ne. Ne atweba twafwainwa kuyuka mwakwambila kimye kyo tuji ku meso a babiloolo.
9:22. Twafwainwa kuvulukanga bayanji.—Ngalatiya 2:10.
Yehoba Uketupa “Bukwasho ne Kupokololwa”
Modekai waambile’mba Eshita byo apelwe munema wa mfumu kampe yajinga nkebelo ya Lesa. Bayudea byo baumvwine moyo, bazhikijilwenga na nzala ne kulomba bukwasho. Muka mfumu wayile kwi mfumu kwakubula kumwita kabiji wamutambwijile. Mfumu wajinga na kilabila bufuku bwa joja juba. Ee kine, mu buku wa Eshita mwanembwa bintu byo aubilenga Yehoba kuba’mba apokolole bantu banji.
Jishimikila ja kwa Eshita jitukosesha bingi mu kino “kimye kya ku mpelo.” (Danyela 12:4) “Pa kupitapo moba avula,” nangwa’mba mu kimye kya ku mpelo, Gogi wa Magogi, aye Satana Diabola, ukalukuka bantu ba Yehoba. Nkebelo yanji ke ya kwipaya bapopweshi bonse ba kine. Pano bino byonka byo kyajinga mu moba a Eshita, Yehoba ‘ukakwasha ne kupokolola’ bapopweshi banji.—Ezikyo 38:16-23; Eshita 4:14.
[Kipikichala pa peja 6]
Eshita ne Modekai baji ku meso a kwa Ahaselusa