BUTALA BWA MABUKU BWA PA INTANETI
Kyamba kya Usopa
BUTALA BWA PA INTANETI
Kikaonde
Pa kukebela
  • Bisopelo
  • BAIBOLO
  • MABUKU
  • KUPWILA
  • w07 7/1 pp. 28-32
  • “Mushinde Bubi Na Byawama”

Vidyo ufwamo.

Yakana kushinkuka.

  • “Mushinde Bubi Na Byawama”
  • Kyamba kya Usopa—2007
  • Tumitwe tucheche
  • Byambo Bipashako
  • “Wazhingijile ne Kubuka Bingi Bukaji”
  • ‘Tukemwipaya’
  • “Mwiye Tupwile Pamo”
  • Kusapwila Mambo Awama Nangwa kya Kuba Tubena Kumanama na Bubi
  • Bishinka Bikatampe Kufuma mu Buku wa Nehemiya
    Kyamba kya Usopa—2006
  • Nsakwa ya Yelusalema
    Buku Wami wa Mashimikila a mu Baibolo
  • Nsakwa ya Yelusalema
    Bintu byo Mwakonsha Kufunda mu Baibolo
  • Nehemiya Watemenwe Kwingila, Kechi Kumwingijila Ne
    Mutanchi wa Kupwila kwa Bwikalo ne Mwingilo Wetu wa Bwina Kilishitu—2023
Monai Bikwabo
Kyamba kya Usopa—2007
w07 7/1 pp. 28-32

“Mushinde Bubi Na Byawama”

“Kechi mushindwe na bubi ne, poso mushinde bubi na byawama.”—LOMA 12:21.

1. Mambo ka o twakonsha kusumininwa amba twakonsha kushinda bubi?

NANCHI kyapela kwimana saka mwakosa umvwe ke bemumanyike ku boba bapata mpopwelo ya kine nyi? Nanchi kyapela kushinda bantu bakeba’mba tubenga byubilo byatama bya ino ntanda nyi? Mukumbu wa ano mepuzho onse abiji ke wa kuba’mba, ee! Mambo ka o twaambila bino? Ke na mambo a byaambile mutumwa Paulo mu nkalata yanji ku bena Loma. Wanembele’mba: “Kechi mushindwe na bubi ne, poso mushinde bubi na byawama.” (Loma 12:21) Umvwe twaketekela mwi Yehoba ne kubula kuleka’mba ntanda itushinde, bubi bwa ino ntanda kuba bwitushinda ne. Kabiji byambo bya kuba’mba, “mushinde bubi” bimwesha’mba twakonsha kushinda bubi umvwe saka twibikako na ngovu kwibushinda. Aba babula kutwajijila na kulaba ne kulwa bo bonkatu bakonsha kushindwa na ino ntanda ibi, ne kalama wayo, Satana Diabola.—1 Yoano 5:19.

2. Mambo ka o twaya twisambile pa bintu bimo byamwekele mu bwikalo bwa kwa Nehemiya?

2 Myaka nobe 500 Paulo saka akyangye kwikalako, kalume umo wa Lesa waikalanga mu Yelusalema wamwesheshe bukine bwa byambo bya kwa Paulo pa mambo a kushinda bubi. Uno muntu wa Lesa wa jizhina ja Nehemiya, kechi wachinchikiletu lumanamo ku bantu babulanga kwakamwa Lesa ne, bino washinjile ne bubi na byawama. Ñanyi makatazho o apichilemo? Ki ka kyamulengejile’mba ashinde? Twakonsha kulondela byepi kya kumwenako kyanji? Pa kuba’mba tukumbule ano mepuzho, twayai twisambe pa bintu bimo byamwekele mu bwikalo bwa kwa Nehemiya.a

3. Bintu byajinga byepi mu moba a kwa Nehemiya, kabiji ñanyi mwingilo ye aingijile?

3 Nehemiya waingijilanga mu kipango kya Mfumu Atazakeshi wa ku Pelisha. Nangwa kya kuba Nehemiya waikalanga na bantu babujile mu lwitabilo, aye kechi ‘wipashañanyanga’ na ‘ba panopantanda’ bajingako kyokya kimye ne. (Loma 12:2) Mu Yudea byo mwakebewenga ba kuya na kwingila mwingilo, aye wipaine ne kusha bwikalo bwanji bwawama, ne kuya lwendo lwakatezhe bingi ku Yelusalema na kwingila mwingilo wabayile wa kushimukulula nsakwa ya Yelusalema. (Loma 12:1) Nangwa kya kuba wajinga ndamakyalo wa mu Yelusalema, Nehemiya pa juba ne juba waingijilenga pamo na bena Isalela bakwabo “kufuma kumakya kufika ne pa kumweka tubangabanga.” Kyafuminemo, mwingilo yense wapwile kwingijiwa mu bañondo babiji! (Nehemiya 4:21; 6:15) Kino kyajinga kya kukumya, mambo kimye kyaingijiwenga mwingilo, bena Isalela bapichilenga mu lumanamo lwapusana pusana. Bañanyi baletelenga lumanamo pe Nehemiya, kabiji bakebelenga kuba ka?

4. Balwanyi ba kwa Nehemiya bakebelenga kuba ka?

4 Balwanyi banji bajinga ba Sanabalata, Tobiya, ne Geshema, bajinga banabalume ba bulume baikalanga kwipi na Yudea. Byo bajinga balwanyi ba bantu ba Lesa, “ku muchima kwibafichile bingi mambo a kwiya kwa muntu [Nehemiya] wa kwibobila byawama bena Isalela.” (Nehemiya 2:10, 19) Balwanyi ba kwa Nehemiya baimenejiletu pa kulekesha mulanguluko wa kwa Nehemiya wa kushimika. Batendekele kukeba mashinda atama a kubilamo bino. Nanchi Nehemiya wafwainwe ‘kushindwa na bubi’ nyi?

“Wazhingijile ne Kubuka Bingi Bukaji”

5, 6. (a) Balwanyi ba kwa Nehemiya baubilepo ka pa mwingilo wa kushimika? (b) Mambo ka Nehemiya kyo abujijile kuchina balwanyi banji?

5 Nehemiya wachinchikile ne kukambizha bantu banji amba: “Twayai, tushimike nsakwa ya Yelusalema.” Kumvwa abo amba: “Twayai nanchi, tushimike.” Nehemiya waambile’mba: “Besunshile amba: Twingile uno mwingilo wawama,” bino balwanyi ‘betwendelekelenga ne kwitusula amba: Ñanyi kintu kyo mubena kuba? Mubena kumusatukila mfumu nyi?’ Nehemiya kechi wachiine byo bamwendelekelenga ne kumubepela ne. Wabujile balwanyi banji amba: “Lesa wa mwiulu uketushukisha ne atweba bakalume banji tukemana ne kushimika.” (Nehemiya 2:17-20) Nehemiya watwajijile na kwingila “mwingilo wawama.”

6 Mulwanyi wabo umo aye Sanabalata, “wazhingijile ne kubuka bingi bukaji” kabiji watwajijile na kwamba byambo byatama. Wibendelekelenga amba: “Bano Bayudea bakonyangala babenakuba ka?” “Bakeazhikule aa mabwe aji mu milumba ya biswaswa . . . ne kwiengijisha jibiji nyi?” Tobiya naye wasonsejilepo na byambo bya kuba’mba: “Umvwe lubwala wakanjilapo aya nsakwa yabo ya mabwe ikakunduka.” (Nehemiya 4:1-3) Nga Nehemiya waubilepo byepi?

7. Mu ñanyi mashinda Nehemiya mo aubijile na myendeleko ya balwanyi banji?

7 Nehemiya wasujilekotu ku myendeleko. Walondejile mukambizho wa Lesa kabiji kechi washinkenye kibi na kibi kikwabo ne. (Bena Levi 19:18) Washijile byonse mu maboko a Yehoba ne kulomba amba: “Anweba Lesa wetu, tumvwai, mambo twasulwa; mwibalulwile myendeleko yabo pa mitwe yabo abo bene.” (Nehemiya 4:4) Nehemiya waketekejile mu mulaye wa Yehoba wa kuba’mba: “Kushinkanya ko kwami ne kulubula nako pamo.” (Mpitulukilo ya mu mizhilo 32:35) Kabiji Nehemiya ne bantu banji ‘bashimukulwile nsakwa.’ Kechi balabikilwe ne. “Nsakwa yonse yasambakene konse, kufika pakachi ka kulepa kwa kimino kyayo. Mambo bantu bajinga na muchima wa kwingila.” (Nehemiya 4:6) Balwanyi ba mpopwelo ya kine bakankelwe kulekesha mwingilo wa kushimika! Nga atweba twakonsha kwikala byepi byonka byajinga Nehemiya?

8. (a) Twakonsha kulonda byepi Nehemiya umvwe balwanyi betushinawina bya bubela? (b) Shimikizhaipo kya kumwenako kyenu nangwa kyo mwaumvwinetu kimwesha buwame buji mu kubula kushinkanya.

8 Ne lelo jino, balwanyi pa sukulu, ku nkito, nangwatu bonka ba mu nzubo yetu bakonsha kwitwendeleka ne kwitushinawina bya bubela. Nangwa byonkabyo, javula umvwe paikala bino byambo bya bubela, kyawama kubila monka mwaambila jifunde ja mu Binembelo jaamba’mba: “Kuji kimye kya kuzhindaminamo.” (Musapwishi 3:1, 7) Onkao mambo, byonka byajinga Nehemiya, ne atweba kechi tushinkanya kibi na kibi kikwabo kupichila mu kwamba byambo byatama ne. (Loma 12:17) Tulomba kwi Lesa, ne kuketekela mu mulaye wanji wa kuba’mba: “Amiwa yami nkashinkanya.” (Loma 12:19; 1 Petelo 2:19, 20) Mu jino jishinda, kechi tuleka balwanyi betu kwitusendula kuba’mba tushe mwingilo wetu wa ku mupashi ubena kwingijiwa ano moba wa kusapwila mambo awama a Bufumu bwa Lesa ne kulenga baana ba bwanga ne. (Mateo 24:14; 28:19, 20) Kimye kyonse kyo tubena kusapwila mambo awama ne kuchinchika lumanamo, tumwesha muchima wa bukishinka yenka wajingapo na Nehemiya.

‘Tukemwipaya’

9. Ñanyi lumanamo balwanyi ba kwa Nehemiya lo baletelenga, kabiji Nehemiya waubilepo ka?

9 Balwanyi ba mpopwelo ya kine bajingako mu moba a Nehemiya byo baumvwine’mba “kushimukulula kwa nsakwa ya Yelusalema kubenakuya kulutwe,” batolele mapoko abo amba “tukamutule nzhita Yelusalema.” Bayudea balangulukile’mba kyapwa yo yonka yo twajile bunga bwapwila pa mpuki. Ku kabeta ka ku buyeke kwajinga bena Samaliya, ku musela kwajinga bena Amonyi, ku kabeta ka ku bulenge kwajinga bena Alabya, ne ku muzhika kwajinga bena Ashadoda. Yelusalema bamuzhokolokele, aba bashimikilenga bamwenetu nobe baji mu kakose! Pano bafwainwe kubapo byepi? Nehemiya washimuna’mba: “Twalombele kwi Lesa wetu.” Balwanyi bebazakamishe amba: ‘Tukebepaya ne kwibalekesha mwingilo.’ Nehemiya wapele boba bashimikilenga mwingilo wa kuzhikijila muzhi “na mapoko ne na mafumo ne na mata a mikanda.” Ee, mwayila ndangulukilo ya bantu, aba Bayudea bajingatu bacheche kechi bakonsheshe kushinda nzhita ya balwanyi babo yavujile bingi ne. Bino Nehemiya watundaikile bantu banji amba: “Kechi mwibachine ne. Langulukai aye Nkambo, yenkaye mukatampe, ulengesha moyo.”—Nehemiya 4:7-9, 11, 13, 14.

10. (a) Ki ka kyalengejile balwanyi ba kwa Nehemiya kwikileka kulukukañana? (b) Nehemiya waubilepo ka?

10 Pano kyaubiletu nobe mu kukopa kwa jiso bintu byaishile kupimpulwa. Balwanyi balekele kulukukañana. Mambo ka? Nehemiya washimikizha’mba: ‘Lesa wavulañenye mulanguluko wabo.’ Pano bino, Nehemiya wayukile’mba bulwanyi kechi bwapwile ne. Onkao mambo, wapimpwile mashinda a kwingijilamo boba bashimikilenga. Kufumatu kyokya kimye, baingijilenga na “kuboko kumo, saka baji na kyela kya nkondo mu kuboko kukwabo.” Kabiji Nehemiya wapele mwingilo ku muntu wa “kwimba ntolompita” ya kujimunako bashimikilenga inge bebalukuka ku balwanyi. Kyakijile pa byonse, Nehemiya walayile bantu jibiji amba: “Aye Lesa wetu uketulwila.” (Nehemiya 4:15-20) Aba bantu bashimikilenga byo batundaikilwe ne kwinengezha, batwajijilepotu na kushimika. Ñanyi mafunjisho o twakonsha kufunjilako ku jino jishimikila?

11. Ki ka kilengela bena Kilishitu ba kine kuchinchika bubi mu byalo mo balekesha mwingilo wa Bufumu, kabiji bashinda byepi bubi na byawama?

11 Kimo kimye bena Kilishitu ba kine bapita bingi mu lumanamo. Mu byalo bimo, balwanyi bekala bingi na nzhita yakanama ya kulukuka mpopwelo ya kine. Mwayila ndangulukilo ya bumuntu, bakwetu ba mu lwitabilo baji mu bino byalo bamwekana nobe kuba bashinda ne. Nangwa byonkabyo, bano Bakamonyi baketekela amba ‘Lesa ukebalwila.’ Aba bo bamanyika na mambo a lwitabilo lwabo batana kuba’mba Yehoba ubena kukumbula milombelo yabo ne ‘kuvulañanya mulanguluko’ wa balwanyi bashinta. Nangwatu mu byalo mo balekesha mwingilo wa Bufumu, bena Kilishitu bamonapo mashinda amo a kutwajijila na kusapwila mambo awama. Byonkatu aba bashimikilenga mu Yelusalema byo bapimpwile jishinda ja kwingijilamo, ne Bakamonyi ba kwa Yehoba lelo jino nabo bayuka mwa kupimpwila mashinda a kusapwilamo umvwe bebalukuka. Pano bino kechi bengijisha byela bya nkondo ne. (2 Kolinda 10:4) Nangwatu lumanamo lwa ku mubiji kechi lwibalengela kuleka mwingilo wabo wa kusapwila ne. (1 Petelo 4:16) Bano balongo ne banyenga bachinchika ne ‘kushinda bubi na byawama.’

“Mwiye Tupwile Pamo”

12, 13. (a) Ñanyi jishinda jaingijishe balwanyi ba kwa Nehemiya? (b) Mambo ka Nehemiya kyo akanyijile kuya na kusambakana na balwanyi banji bamwichile?

12 Balwanyi ba kwa Nehemiya byo bayukile’mba jishinda jo bakebelenga kwiya na kulukukilamo luntunanwa jakankalwa kwingijiwa, bamwenepo mashinda akwabo a kumanyikilañenamo mu bujimuku. Baesekele mashinda asatu. Ñanyi ano onka mashinda?

13 Jishinda jitanshi, balwanyi ba kwa Nehemiya bakebele kumujimbaika. Bamwambijile’mba: “Mwiye tupwile pamo mu muzhi umo uji mu musanza wa Ono.” Uno musanza wa Ono wajinga pakachi ka Yelusalema ne Samaliya. Onkao mambo, balwanyi bafuukwile’mba Nehemiya ebasambakane pakachi ka ino mizhi ibiji kuba’mba besambe ne kupwisha makatazho. Nehemiya wakonsheshe kulanguluka’mba: ‘Kino kijitu bulongo. kyawama kwisambapo kukila kulwa.’ Bino Nehemiya wakaine. Walondolwele kyamulengejile kukana amba: “Abo bafukwile kunguba bibi.” Wayukile bujimuku bwabo, kabiji kino kyalengejile’mba babule kumujimukila. Waambijile balwanyi banji bimye bina amba: “Kechi nakonsha kwiya koko ne. Lelo mwingilo alajile ka, pa kumuleka ne kwiya koko ko muji?” Mashinda onse balwanyi o bakebelenga amba bamuluwikilemo Nehemiya akankelwe kwingijiwa. Aye wateletu muchima pa mwingilo wa kushimika kyapwa.—Nehemiya 6:1-4.

14. Nehemiya waubilepo ka pa byambo byo bamubepejile?

14 Jishinda ja bubiji, balwanyi ba kwa Nehemiya baumvwañene kutandanya bubela bwa kubepela Nehemiya amba ‘ubena kusaka kusatukila’ Mfumu Atazakeshi. Nehemiya bamwambijile jibiji amba: “Iya kuno tumvwañane pa bino byambo.” Nehemiya wakaine jibiji, mambo wayukile byakebelenga kuba balwanyi banji. Nehemiya walondolwele amba: “Aba bantu bonse basakile kwitubisha moyo amba: Baleke kwingila mwingilo, kechi engilwe ne.” Nangwa byonkabyo, pa kyokya kimye, Nehemiya wakaine bubela bo bamubepejilenga balwanyi banji. Waambile’mba: “Kechi twauba byo waamba nangwa pachechetu ne, bino bintu byafumatu mu muchima wobe obe mwine.” Kabiji Nehemiya walombele kwi Yehoba amba amukoseshe. Walombele’mba: “Munkoseshe.” Waketekejile’mba na bukwasho bwa Yehoba kechi ukachina uno mulanguluko mubi ne, kabiji ukatwajijila kwingila mwingilo wa kushimika.—Nehemiya 6:5-9.

15. Awa ngauzhi wa bubela waambile’mba bobe byepi, kabiji mambo ka Nehemiya kyo abujijile kumvwina byobya byambo?

15 Jishinda ja busatu, balwanyi ba kwa Nehemiya baingijishe muntu wajinga mujimbijimbi wa jizhina ja Shemaya mwina Isalela, kuba’mba alengele Nehemiya kulala Muzhilo wa Lesa. Shemaya wamwambijile Nehemiya amba: “Twayai, tukatwele mu nzubo ya Lesa, mukachi ka nzubo yazhila, tukeshinkilemo; mambo basakwiya na kwimwipaya.” Shemaya waambile’mba, Nehemiya wajinga mu kizumba kya kukeba kumwipaya, bino amba wakonsheshe kwipulusha umvwe waya na kufyama mu nzubo ya Lesa. Pano bino, Nehemiya kechi wajinga ñanga ne. Wakonsheshe kulenga mambo umvwe waji wafyamine mu nzubo ya Lesa. Nanchi wakonsheshe kulala Muzhilo wa Lesa mu kukebatu kupulusha mweo wanji nyi? Nehemiya wakumbwile’mba: “Ñanyi muntu uji biji amiwa wakonsha kutwela mu nzubo yazhila mu kupulusha mweo wanji? Kechi ntwelemo ne.” Mambo ka Nehemiya kyo abujijile kufwila mu kakose ko bamutele? Mambo wayukile’mba nangwa kya kuba Shemaya wajinga mukwabo mwina Isalela, ‘Lesa kechi ye wamutumine ne.’ Ñanga wa kine kechi wakonsheshe kumubula’mba alale Muzhilo wa Lesa ne. Mu kino namo Nehemiya kechi walekele’mba ashindwe na balwanyi banji ne. Palutwe kacheche, washimwine’mba: “Byonkabyo nsakwa yapwile pa juba ja bumakumi abiji ne moba atanu ja ñondo wa Elule, kabiji moba onse a kwiishimika afikile ke moba makumi atanu ne moba abiji.”—Nehemiya 6:10-15; Kubala 1:51; 18:7.

16. (a) Twafwainwa kuba byepi na balunda ba bubela, bantu betubepela, ne balongo ba bubela? (b) Mumwesha byepi amba mwakana konauna lwitabilo lwenu kimye kyo muji ku nzubo, ku sukulu, nangwa ku nkito?

16 Byonka byajinga Nehemiya, ne atweba twakonsha kupita mu lweseko kufuma ku balunda ba bubela, bantu betubepela, ne balongo ba bubela. Mu ñambilo ya kifwanyikizho, bamo bantu bakonsha ne kwitwambila’mba twibasambakane pakachi. Bakonsha kwitwambila’mba umvwe saka twingijila Yehoba kwa kubula kuswikwa kyabaya na mwingilo, kyakonsha kwitulengela kwingilako ne mingilo ya ino ntanda. Pano bino, na mambo a kuba’mba Bufumu bwa Lesa bo bo twafwainwa kutangizhako mu bwikalo bwetu, tukana kumvwa byo bamba. (Mateo 6:33; Luka 9:57-62) Kabiji balwanyi betu batandanya byambo bya kwitubepela. Mu byalo bimo betubepela’mba twasatukila Kafulumende, byonka byo bamubepejile Nehemiya amba wasatukila mfumu. Bubela bumo bo betubepela bebwitabizha ne mu bije bya mambo amba bwa kine. Pano bino monse mo kyakonsha kwikela, tulombeshatu kwi Yehoba amba ukolola bintu monka mwayila kyaswa muchima wanji. (Filipai 1:7) Lumanamo lwakonsha ne kufuma ku boba bamweka nobe bengijila Yehoba. Byonkatu awa Muyudea mukwabo byo akebele kongola Nehemiya amba alale Muzhilo wa Lesa ne kuzhikijila bumi bwanji, ne bantu basenduka mu lwitabilo bajinga kala Bakamonyi bakonsha kukeba kwitongola kuba’mba tonaune lwitabilo lwetu. Nangwa byonkabyo, tukana byambo byamba bano bantu basenduka mu lwitabilo mambo twayuka’mba bumi bwetu buzhikijilwa kupichila mu kulama mizhilo ya Lesa, kechi kupichila mu kwiilala ne. (1 Yoano 4:1) Ee, kupichila mu bukwasho bwa Yehoba, twakonsha kushinda bubi buji bonse.

Kusapwila Mambo Awama Nangwa kya Kuba Tubena Kumanama na Bubi

17, 18. (a) Satana ne bantu banji baimena pa kukeba kuba ka? (b) Nga anweba mwakebesha kuba ka, kabiji mambo ka?

17 Mambo a Lesa aamba pa balongo ba kwa Yesu bashingwa amba: “Bamushinjile [Satana] na mambo . . . a byambo bya kushimuna kwabo.” (Lumwekesho 12:11) Onkao mambo, pa kuba’mba tusapwile mambo a Bufumu, twafwainwa kushinda Satana nsulo ya bubi. Kyo kine kintu Satana kyo alwila na bashingwa bashalapo ne “jibumba jikatampe” kupichila mu kwibamanyika.—Lumwekesho 7:9; 12:17.

18 Kwesakana na byonka byo twamona, lumanamo lwakonsha kwiya kupichila mu kwitwambila byatama, kwitupuma, nangwa mu mashindatu akwabo a bujimuku. Satana kimye kyonse waimenatu pa kukeba kulekesha mwingilo wa kusapwila. Nangwa byonkabyo, ukapulwilamotu mabula, mambo byonka byajinga Nehemiya kala, ne bantu ba Lesa lelo jino bakebesha bingi kutwajijila ‘kushinda bubi na byawama.’ Bobanga bino kupichila mu kutwajijila na kusapwila mambo awama kufikatu ne kimye Yehoba kyo akamba’mba pano kyapwa mwingilo waingijiwa!—Mako 13:10; Loma 8:31; Filipai 1:27, 28.

[Tubyambo twa mushi]

a Pa kuba’mba muyuke kwatendekejile bino bintu, tangai Nehemiya 1:1-4; 2:1-6, 9-20; 4:1-23; 6:1-15.

Mubena Kukivuluka Nyi?

• Ñanyi lumanamo lwapichilemo bakalume ba Lesa kala, kabiji lubena kupitamo ne bena Kilishitu lelo jino?

• Balwanyi ba kwa Nehemiya baimenejile pa kukeba kuba ka, kabiji ne balwanyi ba Lesa lelo jino nabo baimena pa kukeba kuba ka?

• Mu ñanyi jishinda atweba lelo jino mo tutwajijila kushinda bubi na byawama?

[Kitenguluzha/Kipikichala pa peja 31]

Mafunjisho aji mu Buku wa Nehemiya

Bakalume ba Lesa

• bebendeleka

• bebapingila bipingo

• bebobila bujimbijimbi

Buno bujimbijimbi bubiwa kupichila mu

• balunda ba bubela

• bantu betubepela

• balongo ba bubela

Bakalume ba Lesa bashinda bubi kupichila mu

• kwingila mwingilo wabo wibapa Lesa

[Kipikichala pa peja 32]

Bena Kilishitu ba kine bachinchika ne kutwajijila na kusapwila mambo awama

    Mabuku a mu Kikaonde (1992-2025)
    Shinkai
    Shinkulai
    • Kikaonde
    • Tuminaiko Bakwenu
    • Byo Mukeba
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Terms of Use
    • Privacy Policy
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Shinkulai
    Tuminaiko Bakwenu