Manyusikilipiti wa “Lwimbo wa pa Kalunga” Wakwatankanya Mashimikila Abiji
PA May 22, 2007, muvungilo wa Kihebelu wanembelwe kufuma mu myaka kitota kya butanu na bubiji nangwa kitota kya butanu na busatu C.E. bamubikile mu Nzubo mo Basungila Bintu bya Kishakulu ya bena Isalela ku Yelusalema. Uno wajinga manyusikilipiti wa Kulupuka 13:19–16:1. Mwanembwa ne lwimbo utelwa’mba, “Lwimbo wa pa Kalunga,” ko kuba’mba lwimbo wa lushinjilo ye baimbile bena Isalela kimye kyo bebapokolwele mu jishinda ja kukumya pa Kalunga Kachila. Mambo ka kuvumbulula uno muvungilo kyo kwanemena?
Mukumbu waimena pa juba janembwa pa uno manyusikilipiti. Mivungilo ya Kalunga Kafwa yanembelwe pakachi ka myaka kitota kya busatu B.C.E. ne kitota kitanshi C.E. Myaka nobe 60 kunyuma kwine ino mivungilo saka ikyangye kuvumbulwa, manyusikilipiti mutanshi wa Kihebelu watelwanga’mba Aleppo Codex, wanembelwe mu 930 C.E. Kufumyakotu mbaji imo ya ma manyusikilipiti, pa myaka yavula yapitapo kafwako ma manyusikilipiti a Kihebelu akwabo atainwe ne.
Mukulumpe umo wa mu Nzubo mo Basungila Bintu bya Kishakulu ya bena Isalela aye James S. Snyder waambile’mba: “Manyusikilipiti wa Lwimbo wa pa Kalunga, ye yenkatu waishile kuvumbulwa pakachi ka Mivungilo ya Kalunga Kafwa . . . ne Aleppo Codex.” Waambile’mba uno manyusikilipiti wa Lwimbo wa pa Kalunga kubikakotu ne binembelo bikwabo bya mu Baibolo bya kala “byamwesha kya kine binembelo byo byalaminwe bulongo kwa kubula kwibipimpulapo ne.”
Muvungilo wa Kihebelu waambiwapo’mba ke muvungilo wabanda bingi pa ma manyusikilipiti avula atainwe ku mpelo ya myaka kitota kya bu 19 mu shinagoga wa mu Cairo, ku Egypt. Nangwa byonkabyo, muntu umo ukonkanya ma manyusikilipiti a Kihebelu kechi wayukile buneme bwao ne, kufikatu ne kimye kyo aipwizhe shayuka wa ano ma manyusikilipiti ku mpelo ya 1970. Uno manyusikilipiti wanembelwepo juba jonkaja jo bamuvumbwile ne kumufya kufikatu ne kimye kyo bamutwajile mu Nzubo mo Basungila Bintu bya Kishakulu ya bena Isalela.
Mukulumpe umo wa jizhina ja Adolfo Roitman utala pa Kishimikwa muji Mabuku, ne Nzubo mo Basungila bya Kishakulu ya bena Isalela, kabiji ulama Mivungilo ya Kalunga Kafwa, waambile’mba: “Manyusikilipiti wa Lwimbo wa pa Kalunga, umwesha bukishinka bukatampe buji mu Baibolo bwalaminwe pa myaka yavula yapitapo. Nembelo ya Lwimbo wa pa Kalunga yanembelwe pakachi ka kitota kya butanu na bubiji ne kitota kya butanu na busatu kechi yapimpulwapo ne, kufikatu ne lelo jino.”
Baibolo ke Mambo a Lesa anembeshiwa na mupashi, kabiji Yehoba ye mwine wialama pa myaka yonse yapitapo. Kabiji Binembelo byanembelwe bingi bulongo na banembeshi. Onkao mambo, binembelo bya mu Baibolo byo twingijisha lelo jino ke byakishinka kwa kubula nangwa kuzhinaukatu ne.
[Byambo biji pa Kipikichala pa peja 32]
Courtesy of Israel Museum, Jerusalem