UMVWE ñambi keambile munshi, bamo mu luonde bakonsha kutendeka kukunuka. Umvwe musapwishi mu mwingilo wa mu bujimi keabule kwambisha, mwina nzubo wakonsha kufumyako muchima. Kabiji pa kupwila, umvwe baji mu luonde kebabule kusansula mawi pa kukumbulapo, bakwabo bajimo kechi bakamwenamo ne. (Hebe. 10:24, 25) Pano bino, umvwe ñambi wasuntwisha jiwi pabula kufwainwa, luonde kuba lwaumvwa bulongo ne, kabiji bamo bakonsha ne kuzhingila.—Mana. 27:14.

Monai Bantu bo Mubena Kwambako. Bañanyi bo mubena kwambako? ku muntu umo nyi, inyi ku kisemi? ku jibumba jicheche jasambakana kuya mu mwingilo wa mu bujimi nyi, inyi ku kipwilo kyonse nangwa ku bashonkena pa nkambi? Jiwi jakonsha kumvwanyika ku bantu bamo, kechi jakonsha kumvwanyika ku bantu bakwabo ne.

Pa bimye byapusana pusana, bakalume ba Lesa baambanga ku mabumba akatampe. Pa juba ja kuzhijika nzubo ya Lesa mu Yelusalema mu moba a Solomone, kechi kwajingapo biñambañamba bya kwambilamo ne. Onkao mambo, Solomone waimene pa kitala ne kupesha bantu “na jiwi jikatampe.” (1 Mfu. 8:55; 2 Moba. 6:13) Byo papichile myaka yavula panyuma ya kwitululwa kwa mupashi wazhila pa Pentekosta mu 33 C.E., jibumba ja bantu—bamo bajinga na lusekelo ne bakwabo bamilengulwila—bazhokolokele jibumba jicheche ja bena Kilishitu mu Yelusalema. Pa kuba’mba bantu bomvwe, Petelo ‘waimene . . . ne kusansula jiwi janji.’ (Byu. 2:14) Bano bantu wibasapwijile kyabaya bingi.

Mwakonsha kuyuka byepi amba jiwi jo mubena kwambilamo jafwainwa bobo bantu? Mwakonsha kuyukila ku bibena kuba bantu mu luonde. Umvwe mwamona’mba bamo kibena kwibakatazha kumvwa, mwafwainwa kusuntulako jiwi.

Nangwa tubena kwamba ku muntu umo nangwa ku jibumba, kyanema bingi kuyuka bobo bantu byo baji. Umvwe muntu kibena kumukatazha kumvwa, kyanema bingi kusuntulako jiwi. Pano bino, kwamba na kupatauka ku bantu bashupikwa kumvwa na mambo a bukote kukebafichisha ku muchima. Kabiji kyakonsha ne kumweshatu’mba mwilundumika. Mu bisho bimo, kupatauka kumwesha’mba muntu wazhingila nangwa’mba muchima munda wa mupya.

Kyungwe. Umvwe muji mu mwingilo wa mu bujimi, bintu byo mutana byakonsha kwimulengela kuyuka jiwi jo mwafwainwa kwambilamo. Bilulumo bya myotoka ibena kukinsana, kyungwe kya banyike babena kukaya, kuboza kwa bakabwa, kujijisha kwa nyimbo, nangwa kushinkwisha kwa malangalanga, byakonsha kwimulengela kutwalako jiwi peulu. Mu mapunzha muji mazubo atentakana, mwina nzubo wakonsha kumvwa bingi bumvu umvwe kemupate pa kwamba kya kuba bakwabo bo atentakana nabo baimbwilako ne meso.

Balongo bamba majashi mu kipwilo nangwa pa kushonkena kwa nkambi nabo bamona mwakubila na bintu byapusana pusana. Kwamba jashi ku luonde luji pangye kwapusana bingi na kwamba jashi ku bantu baji mu kishimikwa mubena kumvwanyika jiwi bulongo. Mu kyalo kimo kya mu Latin America, bamishonale babiji baambilenga jashi ja mvula bantu pa lubanza wa muntu umo wamwesheshe lusekelo lwa kufunda bukine aku bantu kipikipi saka bajizha tupata twakukaisha ne shikombwe naye saka akokolatu!

Kimye kyo mubena kwamba jashi, kwakonsha kwikalapo kintu kimo kyakonsha kwimulengela kutulumanako pa kuba’mba kyungwe kikepaneko nangwa kusansulakotu jiwi. Kya kumwenako, umvwe kupwila kubena kubiwa mu kishimikwa kiji na musemi wa malata, mvula mukatampe wakonsha kulengela luonde kubula kumvwa bibena kwamba ñambi. Mwana ubena kujila nangwa bantu bakelwa bakonsha kulengela luonde kubula kumvwa bibena kwambiwa. Onkao mambo, mwafwainwa kusuntulako jiwi pa kuba’mba luonde lumvwishe bintu byo mubena kwamba.

Biñambañamba bya kwambilamo byakonsha kukwasha bingi umvwe pobiji, pano kechi byafwainwa kulengela ñambi kwikala na jizelele ja kusansulako jiwi umvwe kekikebewe ne. Mu mapunzha mwatemwa malaichi kuyayaya, bañambi bafwainwa kutwajijila kwamba jashi jabo kwa kubula maikolofoni.

Langulukai pa Byambo byo Mubena Kwambapo. Jashi jenu byo jiji, najo jakonsha kwimulengela kuyuka jiwi jafwainwa. Umvwe mutwe ye mubena kwambapo ubena kukebewa kwambiwa na bulume, kange mumupeezhe na mambo a kwambila munshi ne. Kya kumwenako, umvwe mubena kutanga byambo bya luzhachisho biji mu Binembelo, jiwi jenu jafwainwa kukosa kukila umvwe mubena kutanga pa mafunde abena kwamba pa kumwesha butemwe. Jiwi jenu jafwainwa kuyilamo na jashi jo mubena kwamba, pano bino monai’mba kechi mubena kwijamba kukeba’mba bantu bemutote ne.

Langulukai pa Kintu kyo Mukeba Kwamba. Umvwe mubena kukeba bantu bo mubena kwambako kwingila mwingilo na kizaku, mwakonsha kwamba na jiwi jakosako. Umvwe mukeba’mba bapimpule milanguluko yabo, kange mwibalengele kufumyako muchima na mambo a kukizhamo kwamba na jiwi ja peulu ne. Umvwe mubena kutekenesha bantu, kwamba na jiwi jakoka kwawama bingi.

Po Mwafwainwa Kusuntulako Jiwi. Umvwe mubena kukeba kwisamba na muntu watabakana, javula kikwasha bingi kusuntulako jiwi. Bansemi bekiyukisha bingi kino, kikatakata umvwe babena kwita baana babo baya na kukaya. Kabiji kusuntulako jiwi kwanema bingi umvwe wakumupando ukeba kwambila kipwilo amba kimye kya kupwila kyafika. Umvwe basapwishi baji mu mwingilo wa mu bujimi, bakonsha kubijika lwimu ku bantu babena kwingijila pangye.

Nangwatu kimye muntu kyo abena kwimuteleka, kyanema bingi kusuntulako jiwi. Umvwe jiwi kejumvwanyike kanyingenyinge, kyakonsha kumwesha’mba kechi mwanengezha bulongo ne, kabiji ne kuba’mba kechi mwasumininwa mu byo mukeba kwamba ne.

Umvwe tukeba kukambizha bantu kuba kibena kukebewa, kwamba na jiwi jikatampe kwakonsha kwibalengela kuba byonkabyo. (Byu. 14:9, 10) Kabiji kubijika na jiwi jikatampe nako kwakonsha kuzhikijila muntu ku bya malwa. Mu Filipai, muota wakebele kwiipaya mwine na mambo a kulanguluka’mba bakaili banyema. ‘Ponkapo Paulo wabijikile na jiwi jikatampe’mba, Kange wiube kibi obe mwine ne: mambo atweba bonse tuji kuno.’ Na mambo a kubijika na jiwi jikatampe, uno muota kechi witapile ne. Kepo ba Paulo ne Silasa bamusapwijile aye ne ba mu kisemi kyanji kabiji bonse batambwijile bukine.—Byu. 16:27-33.

Bya Kwamba na Jiwi Jafwainwa. Bantu bamo bafwainwa kwibikishako pa kuba’mba bafunde kwamba na jiwi jafwainwa. Muntu wakonsha kuba keayoyomenetu na mambo a kwikala na jiwi jakoka. Nangwa kya kuba wakonsha kwikala na jiwi jakoka, jakonsha kuba kejumvwanyike umvwe saebikako. Mwafwainwa kutesha muchima ku mpemeno ne ñimeno nangwa ngikelo. Fundainga bya kwikala ne kwimana kumona’mba musana wenu waoloka bulongo. Ikizhai bipuzhi ne kutwezha mwela wavula. Mwafwainwa kumona’mba mwela ubena kufika kunshi ya mapwapwa. Uno mwela umvwe saka mumutwezha ne kumulupula bulongo, ye ukemulengela kwamba na jiwi jibena kukebewa.

Bakwabo nabo lukatazho lwabo ke lwa kwamba na kupatauka. Kampe kilengela ke na mambo a kwingijila pangye nangwa mu mpunzha ya kiwowo. Kabiji kampe bakomena mu bisemi muji bantu batemwa kupatauka pa kwamba ne kutemwa kuchibikizha bakwabo. Onkao mambo, balanguluka’mba pa kusunsapo pa mwisambo kanatu baamba na jiwi ja peulu kukila bakwabo. Byo baya na kumvwina lujimuno lwa mu Baibolo lwa kuvwala “bumuchima wanekena, ne lusa, ne kwipelula, ne bukimote, ne kukokamuchima,” bapimpulako ñumvwanyikilo ya jiwi jabo pa kwisamba na bakwabo.—Kolo. 3:12.

Kunengezha bulongo ne kuyuka bintu na mambo a kwingila kimye kyonse mu mwingilo wa mu bujimi kabiji ne kulomba kwi Yehoba, kukemukwasha kwamba na jiwi jafwainwa. Nangwa mubena kwambila pa mutuntamo nangwa kwamba na muntu mu mwingilo wa mu bujimi, teshai muchima ku byo mwakonsha kukwasha yewo muntu kupichila mu kumvwa ku byo mubena kwamba.—Mana. 18:21.

KUKOSESHA byambo bibena kukebewa kukwasha bantu kumvwa kintu kyo mubena kwambapo. Pano bino, umvwe kemupusanye bulongo jiwi, musenselo, kabiji ne kusuntula nangwa kubwezhako jiwi, bantu bakejumvwa bingi bulongo jashi jenu. Kabiji kino kibalengela ne kuyuka byo mubena kwiumvwa pa bintu byo mubena kwambapo. Mweno yenu ya byambo byo mubena kwambapo yakonsha kwibalengela kulangulukishapo pa byo babena kwiumvwa. Kino byo byo kikala nangwa mubena kwamba pa mutuntamo nangwa ku muntu mu mwingilo wa mu bujimi.

Jiwi ja muntu ke kingijisho kyawama bingi, kyakonsha kwingila mwapusana pusana. Umvwe mwijingijisha bulongo, jakonsha kulengela jashi kuwama, kuzakula ne kufika bantu pa michima kabiji ne kwibatundaika kuba bintu byo mubena kwamba. Nangwa byonkabyo, kino kechi kyakonsha kubiwa kupichilatu mu kushabula pa byambo byo musakusumbapo jiwi (adjust volume), kupusanya musenselo, kusuntula nangwa kubwezhako jiwi ne. Kwalulaalula jiwi mu jino jishinda, kwakonsha kumvwanyika kyenyi. Mu kifulo kya kulengela jashi kumvwanyika kimenge, kwakonsha kulengela bantu kumvwa bibi. Kwalulaalula jiwi bulongo kufuma mu muchima.

Umvwe ñambi kealulealule bulongo jiwi, kikalengela bantu bo abena kwambako kutako muchima ne kumvwisha kyo abena kwambapo.

Kusumba Jiwi. Jishinda jimo ja kupusenyamo ñumvwanyikilo ya byambo byenu ke kusumba jiwi. Pano bino, kino kechi kyafwainwa kwikala muteeto wa kwendatu na kwalula jiwi kyalulealule ne. Kuba bino kulengela byambo byo mubena kwamba kuyatu mungi. Umvwe saka musuntaulatu jiwi javula, bantu kechi bakomvwa bulongo ne.

Jiwi jenu jafwainwa kwesakana na byambo byo mubena kwambapo. Nangwa mubena kutanga mukambizho bantu ye bafwainwa kulondela bukiji bukiji nabiji uji mu Lumwekesho 14:6, 7 nangwa mu Lumwekesho 18:4; nangwa byambo bya kumwesha lwitabilo nabiji byanembwa mu Kulupuka 14:13, 14, kikebewa bingi kusuntulako jiwi. Kyo kimotu umvwe mubena kutanga byambo bya luzhachisho nabiji biji mu Yelemiya 25:27-38, kupusanya ñumvwanyikilo ya jiwi jenu kukalengela byambo bimo kumvwanyikisha.

Kabiji langulukai ne pa kyo mubena kukeba kwamba. Nanchi mubena kukeba bantu bo mubena kwambako kubanga bintu byo mubena kwamba nyi? Nanchi mubena kukeba bishinka bikatampe biji mu jashi jenu kumvwanyikisha? Bino byonse byakonsha kubiwa umvwe saka musuntulako jiwi bulongo. Pano bino, kusuntulatu jiwi konka kechi ko kwakonsha kulengela kintu kyo mukeba kwamba kumvwanyika ne. Mu ñanyi jishinda? Kintu kyo mubena kwamba kampe kikebewatu kwikyamba saka mwakasuluka ne kumwesha byo mubena kwiumvwa mu kifulo kya kusuntulatu jiwi. Tukesambapo pa kino mu Lufunjisho 11.

Umvwe jiwi mwijibwezhako bulongo, jakonsha kulengela bantu kukeba kuyuka kibena kulondelapo. Pano bino mwafwainwa kwijikosesha pa kutendeka kwamba kintu kikwabo. Jiwi ja munshi bino saka jakosa, jakonsha kwingila kumwesha kijikila nangwa moyo. Kabiji kubwezhako jiwi kwakonsha kumwesha’mba kintu kyo mubena kwambapo kechi kyanemesha kukila kyo mwaambapo kala ne. Pano bino, umvwe jiwi jenu kejumvwanyiketu kanyingenyinge kimye kyonse, kyakonsha kulengela bantu kwimuzhinauka nangwa kwimumona’mba kechi mwasumininwa nangwa kutesha muchima ku bintu byo mubena kwambapo ne. Onkao mambo, kikebewa kuyuka bulongo kimye kyo mwafwainwa kwamba na jiwi jakoka.

Kupimpulako Musenselo. Mu ñambilo ya kimye kyonse, byambo bilalumukatu bine pa kwamba. Umvwe ku muchima kwatoka, twamba bingi lubilo. Pano umvwe tubena kukeba bakwetu kuvuluka bintu byo tubena kwamba, twamba bitende bitende.

Nangwa byonkabyo, kechi bañambi bonse bakatataka bayuka kupusanya musenselo wa kwambilapo ne. Mambo ka? Mambo batesha muchima ku byambo byo bakamba. Kimye kimo bakonsha kunembatu byonse polololo. Nangwa kya kuba jashi kechi ja kutanga ne, bakonsha kulamina mu mutwe byambo byonse byo bakamba. Kino kibalengela kwambila pa musenselo umotu. Kutanchika bulongo bishinka kwakonsha kukwasha ñambi kuyuka musenselo ye afwainwa kwambilapo.

Kange mufikenengatu ponkapo kunungako musenselo kya kuba kyalengela ne muntu kuvuluka binyema mpenga na kabwa ne. Kabiji kechi mwafwainwa kwambanga lubilo kya kuba byambo byenu kebibule kumvwanyika ne.

Pa kuba’mba mupusanyenga musenselo wa kwambilapo, kange mufikenengatu kwamba lubilo nangwa bitende bitende ponkapotu ne. Ñambilo ya