1-3. (a) Mambo ka mutumwa Paulo o akuminye pa bintu byo amwene mu Atene? (b) Twakonsha kufunjilako ka ku byaubile Paulo?

PAULO wakuminye bingi byo afikile ku Atene mu Greece mwajinga sukulu pafunjishanga bashayuka ba Sokiletisa, Pulato ne Alisitote. Bantu bajinga mu muzhi wa Atene batemenwe bingi bintu bya bupopweshi. Paulo wamwene bankishi bavula mu nzubo ya Lesa, pa bisankanyi ne mu mikwakwa, mambo bena Atene bapopwelanga balesa babubela bavula. Paulo wayukile Yehoba Lesa wa kine byo amona kupopwela bankishi. (Lupu. 20:4, 5) Uno mutumwa wakishinka naye washikilwe kupopwela bankishi byonkatu Yehoba byo ebashikwa.

² Bintu byamwene Paulo byo atwelelenga mu kisankanyi byamukumishe bingi. Mwajinga bankishi bo baimikile mu jikonka jajinga ku muzhika buyeke kwipi na kibelo, bo bapopwelanga baimenangako lesa Helimesa. Pa kisankanyi pajinga mapunzha avula a kupopwelamo bano balesa babubela. Nanchi mutumwa wakonsheshe byepi kusapwila na mukoyo mu ino mpunzha mwavujile bankishi? Abya wakonsheshe kutekanya ne kumonapo pa kutendekela mwisambo kwesakana na bantu bo aambilengako nyi? Nanchi wakonsheshe kukwasha bantu kukeba Lesa wa kine ne kumutana nyi?

³ Byambo byaambile Paulo ku banabalume bena Atene bafunjile kufika palepa byonka byo byanembwa mu Byubilo 17:22-31, ke bintu byo twafwainwa kufunjilako kuyuka bya kuba na bintu ne kwingijisha milangwe. Kufunda pa byaubile Paulo, kwakonsha kwitukwasha kuyuka mwa kwisambila na bantu ne kwibakwasha kulanguluka pa byo tubena kwibabula.

Kufunjisha “pa Kisankanyi” (Byu. 17:16-21)

4, 5. Paulo wasapwijilenga kwepi byo ajinga mu Atene, kabiji bañanyi bakatezhe bo aambilengako?

⁴ Paulo wayile na kumona bena Atene pa lwendo lwanji lwa bubiji lwa bumishonale mu 50 C.E.a Byo apembejilenga Silasa ne Timoti kufuma ku Beliya, Paulo “watendekele kwisamba na Bayudea mu nshinagoga” byonka byo akelwanga kuba kimye kyonse. Kabiji wayanga ne mu nyaunda mwajinga “kisankanyi” mo asambakenanga na bangikazhi baikalanga mu Atene babujile Bayudea. (Byu. 17:17) Kino kisankanyi kyajinga ku muzhika buyeke wa muzhi wa Akolopolisa mu Atene kyabayile maekita 5 nangwa kukilapo. Pa kino kisankanyi kechi baubilangapotu busulu bonka ne; bino baubilangapo ne bintutu bikwabo. Buku umo waamba’mba ino mpunzha baubilangapo “bya busulu, bya bumulwila ntanda ne bisho bya kishakulu.” Bena Atene bakonkenanga pa ino mpunzha na kwisamba pa bintu byapusana pusana.

⁵ Bantu Paulo bo ataine pa kisankanyi bakatezhe bingi. Pa bantu bo aambilengako pajinga bena Epikyulya ne bena Sitoiki bafunjile bya buntemwamaana.b Bena Epikyulya baitabijile’mba bilengwa bilengeletu abyo bine. Baambanga’mba: “Kechi twafwainwa kuchina Lesa ne; Muntu wafwa kechi umvwa misongo ne; Muntu wakonsha kushinda bubi.” Bena Sitoiki baambanga’mba bajinga na bishinka bibalengejile kubula kwitabila mwi Lesa amba ko aji. Bena Epikyulya ne bena Sitoiki kechi baitabijile mu lusanguko byonka byafunjishenga baana ba bwanga ba kwa Kilishitu ne. Onkao mambo, buntemwamaana bwa ano mabumba abiji bwapusene bingi na byafunjishenga bena Kilishitu ba kine, nabiji bukine bwasapwijilengapo Paulo.

6, 7. Bangiliki bamo bafunjile kufika palepa baubilepo byepi pa bintu byafunjishenga Paulo, kabiji bantu bamo bafunda kufika palepa lelo jino nabo bobapo byepi pa byo tufunjisha?

⁶ Nanchi Bangiliki bafunjile kufika palepa baubilepo byepi pa bintu byafunjishenga Paulo? Bamo bamwambijilenga’mba “kyabauki,” nangwa amba “utolaula nkunwa.” (Monai byambo byo balumbulula pa Byu. 17:18, nwtsty.) Shayuka umo waambile pa kino kyambo amba bekingijishanga ku tuñonyi tucheche twatolaulanga nkunwa kabiji palutwe kacheche bekingijishe ne ku bantu batolaulanga bukuku bwa kajo ko batayanga pa kisankanyi. Kabiji baingijishanga kino kyambo kulumbulwilamo muntu wakaulangapotu bwishi pa bintu byaambanga bakwabo. Kino kibena kulumbulula’mba bano bantu bafunjile kufika palepa baambilenga’mba Paulo waambilenga bintu bya kubula maana byo aumvwanga ku bantu bakwabo. Pano bino, byonka byo tusakumona, Paulo kechi walekele kusapwila na mambo a kumwambila’mba kyabauki ne.

⁷ Ne lelo jino, atweba Bakamonyi ba kwa Yehoba betutela mazhina a mukeyu na mambo a bintu bya mu Baibolo byo twaitabilamo. Nabiji, bantu bamo bafunda kufika palepa bafunjisha’mba bilengwa bilengeletu abyo bine kabiji bakambizha bantu amba umvwe baji na maana bafwainwa kuswa luno lufunjisho. Kabiji bambila bantu babula kwitabila mu bino bintu amba babilubi. Bano bantu balengela bantu kwitumona’mba ‘twibakyabaukitu’ kimye kyo tufunjisha byaamba Baibolo ne kuba’mba bintu byonse byalengelwe. Bino atweba kechi twafwainwa kuchina ne. Pakuba twamba saka twasumininwa byo tufunjisha kuba’mba bintu biji pano pa ntanda byalengelwe na Mulenga wa maana aye Yehoba Lesa.​—Lum. 4:11.

8. (a) Bantu bamo baumvwine bintu byasapwijilenga Paulo baubilepo byepi? (b) Ñanyi kintu kyalengejile Paulo kumutwala ku kije kya Aleopagusa? (Monai tubyambo twa munshi tuji pa jipa 142.)

⁸ Bantu baumvwine byasapwijilenga Paulo pa kisankanyi bapuseneko. Baambilenga’mba: “Uji nobe musapwishi wa balesa bangi.” (Byu. 17:18) Nanchi Paulo kine wasapwijilenga bena Atene pa balesa bangi nyi? Kwamba pa balesa bangi ajinga mambo abulala o bapelemo Sokiletisa ne kumwipayilapo myaka ya kala. Kino kyo kyalengejile ne Paulo kumutwala ku kije kya Aleopagusa ne kumwambila’mba alumbulule bulongo bintu byo afunjishenga byabujile kukwatakanya bena Atene.c Paulo wakonsheshe byepi kulwilako bintu byo asapwijilenga ku bantu babujile kuyuka Binembelo?

“Anweba Bena Atene, Namona” (Byu. 17:22, 23)

9-11. (a) Paulo waubile byepi pa kutendeka kwisamba na bantu bo aambilengako? (b) Twakonsha kufunjilako ka ku byaubanga Paulo mu mwingilo wetu?

⁹ Vulukai kuba’mba Paulo wakuminye bingi byo amwene bantu na kupopwela bankishi. Mu kifulo kya kufikenatu kwibasanzamo amba babena kupopwela bankishi, aye wakitekenye. Waesekele kumonapo jishinda jawama ja kukwashishamo bantu bo aambilengako. Watatwile uno mwisambo amba: “Anweba bena Atene, namona kuba’mba mu bintu byonse mwakamwa balesa kukila byuba bantu bakwabo.” (Byu. 17:22) Ko kuba’mba Paulo waambilenga’mba: ‘Namona namba mwatemwa bingi bintu bya bupopweshi.’ Paulo wibatakaikile pa kutesha muchima ku bintu bya bupopweshi. Wayukile’mba bamo bo batwajile mungi na mafunjisho a bubela, bakonsheshe kuteleka ku byo aambilenga. Kabiji Paulo wayukile’mba naye patanshi ‘waubijilenga bino bintu mu bulubi ne mu kubula lwitabilo.’​—1 Timo. 1:13.

¹⁰ Paulo watatwile mwisambo pa bintu byo bapopwelanga bena Atene byo amwene kya kusokelapo bitapisho panembelwe’mba: “Kwi Lesa Wabula Kuyukanyikwa.” Kwesakana na buku umo, “Bangiliki ne bakwabo bapananga bya kusokelapo bitapisho ku ‘balesa babujile kuyukanyikwa,’ mambo bachiinenga’mba apo kampe mu mpopwelo yabo balubileko kupana bitapisho ku balesa bamo ne kwibalengela kuzhingila.” Bena Atene byo bapaine kino kya kusokelapo bitapisho, baswile’mba Lesa wabujile kuyukanyikwa kwi abo, ko aji. Paulo wasapwijile mambo awama kupichila mu kwamba pa kino kya kusokelapo bitapisho. Waambile’mba: “Lesa yenka ye mubena kupopwela ye mwabula kuyuka, ye ye mbena kwimusapwila.” (Byu. 17:23) Jishinda Paulo jo esambijilemo na bano bantu jawamine bingi. Aye kechi wasapwijilenga pa lesa ungi nangwa ye babujile kuyuka byonka bamo byo bamupelengamo mambo ne. Pakuba wibalumbulwijilenga pe Lesa ye babujile kuyuka, aye Lesa wa kine.

¹¹ Twakonsha kuba byepi byaubilenga Paulo mu mwingilo wetu? Umvwe saka tutako muchima kumona bintu byo twatana, twakonsha kuyuka umvwe awo muntu watemwa bintu bya bupopweshi kupichila mu kumona bintu bya bupopweshi byo avwala nangwa byo akobaika mu nzubo nangwa bintu biji pa lubanza. Twakonsha kwamba’mba: ‘Namona mwatemwa bingi bya bupopweshi. Bantu ba uno mutundu bo bo mbena kukeba kwisamba nabo.’ Kupichila mu kuyuka muntu byo alanguluka pa bintu bya bupopweshi, twakonsha kumona pa kutatwila mwisambo. Vulukai’mba kechi kyetu kya kuzhachisha bantu pa bintu byo baitabilamo ne. Mambo bapopweshi bakwetu bamo kala nabo baitabijile mu bintu bya bubela.

Lesa “Kechi uji Kwalepa ne Atweba Bonse Ne” (Byu. 17:24-28)

12. Paulo waalaulanga byepi mashinda o esambilangamo na bantu?

¹² Nanchi Paulo byo ataine jishinda ja kutatwilamo mwisambo, abya waingijishenga jishinda jintutu jimo pa kusapwila nyi? Byo ayukile’mba bantu bo aambilengako bafunjile buntemwamaana bwa Bangiliki kabiji kechi bayukile Binembelo ne, waalawilenga mashinda o esambilangamo nabo. Patanshi wibafunjishenga bintu bya mu Baibolo kwa kubula kutanga Binembelo. Kya bubiji, ­wivwangilengamo ne aye mwine pa kwisamba na bantu, bimye bimo saka engijisha ñambilo ya kuba’mba “atweba.” Kya busatu, waingijishenga byambo byanembelwe mu mabuku a Kingiliki kumwesha’mba bintu bimo byo afunjishenga byafuminenga mu onka ano mabuku abo. Pano twayai tumone jishinda jawama jaambijilemo Paulo. Ñanyi bukine bwanema Paulo bo aambilengapo ku bena Atene pe Lesa ye babujile kuyuka?

13. Paulo waambilepo’mba ka pa bintu byo byalengelwe, kabiji ñanyi kishinka kyo aambilengapo?

¹³ Lesa walengele jiulu ne ntanda. Paulo waambile’mba: “Lesa walengele ntanda ne byonse bijimo, aye ye Nkambo wa mwiulu ne pano pa ntanda kechi wikala mu mazubo ashimikwa na maboko a bantu ne.” (Byu. 17:24) Jiulu ne ntanda ne bijimo kechi bilengeletu abyo bine ne. Lesa wa kine ye Mulenga walengele bintu byonse. (Sala. 146:6) Kupusanako na balesa ba bena Atene ne bankishitu bakwabo batambwilanga lukumo kupichila mu kwibemika mu mazubo, mu mapunzha a kupopwelamo ne pa bya kusokelapo bitapisho, aye Nkambo Mfumu walengele jiulu ne ntanda kechi wakonsha kwikala mu mazubo ashimikwa na maboko a bantu ne. (1 Mfu. 8:27) Kishinka kyaambilengapo Paulo kyajinga kya kuba’mba: Lesa wa kine kechi waesakana pamo na bankishi balengwa na bantu ne mazubo ashimikwa na bantu ne.​—Isa. 40:18-26.

14. Paulo wamwesheshe byepi amba Lesa kechi wakinka manungo mu bantu ne?

¹⁴ Lesa kechi wakinka manungo mu bantu ne. Bantu bapopwelanga bankishi bavwikanga bankishi babo bivwalo byawamisha, kwibapa bya bupe bya mutengo nangwa kwibaletela kajo ne bya kutoma uba nobe bano bankishi bakebelenga bino bintu. Nangwa byonkabyo, Bangiliki bamo bantemwamaana bajinga mu luonde lwaambilengako Paulo, kyamweka bayukile’mba nkishi kechi wakonsha kulomba kintu ku bantu ne. Umvwe bayukile kino kishinka, ko kuba amba baswile byaambile Paulo amba Lesa “kechi ukeba kumwingijila na maboko a bantu uba nobe paji kyo akajilwa ne.” Kwambatu kine, kafwako bintu bya ku mubiji bantu byo bakonsha kupa Mulenga ne. Pakuba aye ye upa bantu byo bakeba nabiji “bumi, muya ne bintu byonse,” kuvwangakotu ne kyeya, mvula ne mushiji pafuma kajo. (Byu. 17:25; Nte. 2:7) Onkao mambo, Lesa aye Mpanyi kechi wakinka manungo mu bantu bo apa bintu ne.

15. Paulo waambilepo’mba pa bimonanga bena Atene kuba’mba banemene kukila bantu babujile kwikala Bangiliki, kabiji ñanyi kintu kyanema kyo tufunjilako ku byaubile Paulo?

¹⁵ Lesa walengele muntu. Bena Atene bemwenenga’mba banemene kukila bantu babujile kwikala Bangiliki. Bino bukine bwa mu Baibolo bwakanya kwitota pa mambo a kyalo ne mutundu. (Mpitu. 10:17) Paulo wayukile bya kwamba pa uno mutwe. Byambo byaambile Paulo bya kuba’mba: “Ku muntu umo [Lesa] ko ko alengele bisaka byonse,” byafikile pa muchima bantu bo aambilengako. (Byu. 17:26) Waambilenga pa jishimikila ja mu Ntendekelo jaamba pe Adama kwafuma bantu bonse. (Nte. 1:26-28) Byo kiji kuba’mba bantu bonse twafuma ku muntutu umo, ko kuba’mba kafwako muntu wa mutundu ungi nangwa kyalo wanema kukila muntu mukwabo ne. Bantu Paulo bo aambilengako bakwatakenye kino kishinka. Tufunjilako kintu kyanema bingi ku byaubile Paulo. Nangwa kya kuba tukeba kwingijisha mashinda awama a kusapwilamo mu mwingilo wetu, kechi twafwainwa kupeezha bukine bwa mu Baibolo na mambo a kukeba’mba bantu bebuswe ne.

16. Mambo ka Mulenga o alengejile bantu?

¹⁶ Lesa wakeba’mba bantu bonse bekale balunda nanji. Nangwa kya kuba bantemwamaana Paulo bo aambilengako bakainenga’mba bantu kechi balengelwe ne, bakankelwe kulumbulula bulongo kino kishinka. Paulo wibabujile kine kintu Mulenga kyo alengejile bantu kuba’mba bafwainwa ‘kumukeba, kumupampanta ne kumutana. Kabiji kechi uji kwalepa ne atweba ne.’ (Byu. 17:27) Kechi kyakatazha kuyuka Lesa wabujilwe kuyukanyikwa ku bena Atene ne. Mambo kechi uji kwalepa na boba bamukeba kya kine kabiji bakeba kufunda pe aye ne. (Sala. 145:18) Paulo waingijishe kyambo kya kuba’mba “atweba,” kimwesha’mba ne aye wajinga pa boba ‘bakebelenga’ Lesa ne “kumupampanta.”

17, 18. Mambo ka bantu o bafwainwa kufwenya kwipi ne Lesa, kabiji twakonsha kufunjilako ka kwi Paulo byo afikile pa muchima bantu bo aambilengako?

¹⁷ Bantu bafwainwa kufwenya kwipi ne Lesa. Paulo waambile’mba Lesa ye ulengela kuba’mba, “twikale na bumi ne kwenda.” Bashayuka bamo bamba’mba Paulo walumbulwilenga byambo byaambile Epimenidesa, ko kuba’mba nsansawilo ya ngikazhi mwina Keleta wa mu myaka kitota kya butanu na kimo B.C.E. Uno wajinga muntu “ye banemekele bingi mu bupopweshi bwa bena Atene.” Kabiji Paulo waambile ne pa kintu kikwabo kyafwainwa kulengela bantu kufwenya kwipi ne Lesa amba: “Byonkatu byaamba nsansawilo yenu amba, ‘Mambo ne atweba twi baana banji.’ ” (Byu. 17:28) Bantu bafwainwa kwikala balunda ne Lesa; mambo ye walengele muntu umo kwafuma bantu bonse. Pa kuba’mba bintu byo aambilenga bifike bantu pa muchima, Paulo waingijishe byambo bya Kingiliki byo bayukijile jimo banteleki banji.d Kwesakana na byaubile Paulo, ne atweba bimye bimo twakonsha kwingijishako byambo kufuma mu mabuku a ntanda, ma encyclopedia nangwatu mabuku akwabo. Kwingijisha byambo kufuma mu mabuku aketekelwa kwakonsha kukwasha bantu babula Bakamonyi kuyuka kwafuma bintu bya bubela bya bupopweshi nangwa bintutu bikwabo.

¹⁸ Paulo waambile bukine bwaamba pe Lesa, ne kumona jishinda jawama kwambilamo ku bantu. Ñanyi kintu mutumwa Paulo kyo akebele banteleki banji bena Atene kuba pa bino bintu byanema byo baumvwine? Mu kimyetu kicheche, Paulo wibabujile kintu kyo bafwainwe kuba.

‘Bantu Konse Konse Bafwainwa Kulapila’ (Byu. 17:29-31)

19, 20. (a) Jishinda jawama jaambijilemo Paulo jasolwele byepi bumbulwamaana buji mu kupopwela bankishi balengwa ku maboko a bantu? (b) Ñanyi kintu kyafwainwe kuba bantu bo aambilengako?

¹⁹ Paulo wakebeshe bingi kukwasha banteleki banji kwingijisha bintu byo baumvwine. Waambile pa binembelo bya Kingiliki amba: “Onkao mambo, byo tuji baana ba Lesa, kechi twafwainwa kulangulukanga’mba, Lesa uji nobe ngolode nangwa siliva nangwa jibwe, nangwa nobe kintu kyo basonga na maana a bantu ne.” (Byu. 17:29) Umvwe Lesa ye walengele bantu, pano Lesa wakonsha kupasha byepi bankishi balengelwe ku maboko a bantu? Jishinda jawama jaambijilemo Paulo jasolwele bumbulwamaana buji mu kupopwela bankishi balengwa ku maboko a bantu. (Sala. 115:4-8; Isa. 44:9-20) Paulo byo aambile’mba, “kechi twafwainwa . . . ,” walengejile bantu kubula kuzhingila pa byo ebajimwineko.

²⁰ Uno mutumwa walumbulwile bingi bulongo kintu kyo bafwainwe kuba, amba: “Lesa wikivulamako kimye bantu kyo bajinga mu bulubi [byo balangulukilenga’mba Lesa wakonsha kutemwa bantu bapopwela bankishi], pano bino ubena kubuula bantu bonse konse konse kuba’mba bafwainwa kulapila.” (Byu. 17:30) Kyamweka bantu Paulo bo aambilengako bakuminye bingi byo ebambijile’mba bafwainwa kulapila. Byambo byawama byo aambile byamwesheshe’mba Lesa ye wibapele bumi kabiji baketotolwela bene kwi aye. Bafwainwe kukeba Lesa, kufunda bukine pe aye kabiji ne kwikela monka mwayila bukine bo bafunjile. Bena Atene bafwainwe kumuyuka ne kuvundamina ku bubi bwa kupopwela bankishi.

21, 22. Ñanyi byambo byanema Paulo byo apezhezheko, kabiji byambo byo aambile bibena kulumbulula ka kwi atweba lelo jino?

²¹ Paulo wapezhezheko na byambo byanema bya kuba’mba: “[Lesa] watongola juba jo akebachibilamo mambo ba pano pa ntanda mu bololoke kupichila mu muntu ye atongola, kabiji wapana kishiino ku bantu bonse kupichila mu kumusangula mu bafu.” (Byu. 17:31) Juba ja Kije byo jibena kwiya, twafwainwa kukeba ne kutana Lesa wa kine. Paulo kechi watongwele jizhina ja Mutonyi ye akengijisha Lesa ne. Pano bino, wamulumbulwile uno Mutonyi amba: Wajinga muntu, wafwile kabiji Lesa wamusangwile.

²² Bino byambo bya kupezhako bitufunjisha bintu byanema bingi lelo jino. Twayuka kuba’mba Mutonyi Lesa ye atongola ke Yesu Kilishitu wasangwilwe. (Yoa. 5:22) Twayuka kuba’mba Juba ja Kije jikekala ja myaka kiumbi kabiji jafwenya kala pepi. (Lum. 20:4, 6) Kechi twafwainwa kuchina Juba ja Kije ne, mambo twayuka’mba jikalengela bantu bakishinka kumwenamo bintu byawama. Bintu byawama byo tubena kutengela bitulaya Lesa bikafika, mambo wasangwile Yesu Kilishitu.

‘Bamo . . . Baitabijile’ (Byu. 17:32-34)

23. Bantu Paulo bo aambilengako baabenejilemo byepi pa byambo byo aambile?

²³ Bantu baabenejilemo pa byambo byaambile Paulo. Byo baumvwine pa mambo a lusanguko lwa bafu, “bamo batendekele kumwendeleka.” Pakuba bakwabo kechi bamwendelekelenga ne, bino baambilenga’mba: “Tukemuteleka ne pa kimye kikwabo.” (Byu. 17:32) Bachechetu mu bano bo baitabijile. Baibolo waamba’mba: “Banabalume bamo bakwatankene nanji ne kwitabila. Pa bano baitabijile pajinga Dionisiusa, mutonyi wa mu kije kya Aleopagusa, ne mwanamukazhi wa jizhina ja Damalisa, ne bantutu bakwabo.” (Byu. 17:34) Ne atweba lelo jino, bantu byo byo betuba mu mwingilo wetu. Bantu bamo betulengulula, pakuba bakwabo kechi betulengulula ne. Nangwa byonkabyo, tusekela bingi umvwe bamo batambwila mambo a Bufumu ne kwitabila.

24. Twakonsha kufunjilako ka ku byaambile Paulo byo aimene mu kije kya Aleopagusa?

²⁴ Inge ketulanguluke pa byaambile Paulo, twakonsha kufunda byavula pa bya kwisamba bulongo na bantu, kwibetabisha ne bya kuyuka bintu bya kwisambapo kwesakana na bantu bo tubena kwambako. Kabiji twakonsha ne kufunda kutekenya ne kujimuka pa kwisamba na bantu bo bapofula na mambo a mafunjisho a bubela. Kabiji kuyuka ne kino kishinka kyanema bingi kya kuba’mba: Kechi twafwainwa kupeezha bukine bwa mu Baibolo na mulanguluko wa kukeba kutokesha bantu pa muchima ne. Umvwe saka tulondela byaubanga Paulo, ne atweba twakonsha kuyuka bya kufunjisha bulongo mu mwingilo wa mu bujimi. Kabiji kino kyakonsha kulengela bakalama mu kipwilo kwikala bafikilamo bulongo kufunjisha. Umvwe saka tuba bino, kiketulengela kukwasha bantu ‘kukeba Lesa . . . ne kumutana.’​—Byu. 17:27.

1-3. Mambo ka Paulo o ayijile ku Kolinda, kabiji ñanyi makatazho o apichilemo?

KU MPELO ya mwaka wa 50 C.E., mutumwa Paulo wajinga mu Kolinda, muzhi mwajinga bunonshi mwaikalanga Bangiliki bavula, bena Loma ne Bayudea.a Paulo kechi wayile ku Kolinda na kuba busulu nangwa kukeba nkito ya ku mubiji ne, pakuba wayile na kushimuna bulongo mambo a Bufumu bwa Lesa. Paulo wakebelenga kwa kufikila kabiji kechi wasakile kukatazha bakwabo kuba’mba bamupenga mali ne. Kabiji kechi wasakilenga bakwabo kumukwasha na mambo a kusapwila ne. Ñanyi kintu kyo aubile?

² Paulo wayukile bingi mwingilo wa kuluka matente. Uno mwingilo kechi wapelele ne, bino wakebelenga kumwingila kuba’mba ekwashishengamo. Nanchi wakonsheshe kutana nkito mu uno muzhi mwaimbilwe ñoma na bichi nyi? Abya wakonsheshe kutana mpunzha yawama ya kwikalako nyi? Nangwa kya kuba Paulo wapichile mu ano makatazho, aye kechi wansakijilepo mwingilo wanji wanema ne.

³ Paulo bintu byo byamukatazhe, wafuukwilepo kukikala monka mu Kolinda, kabiji mu mwingilo wanji mwafumine bintu byawama bingi. Ñanyi bintu byo twakonsha kufunjilako ku byaubile Paulo mu Kolinda, byakonsha kwitukwasha ne atweba kushimuna bulongo mambo a Bufumu bwa Lesa mu nyaunda mo twingijila?

“Bajinga Basendwe ba Matente” (Byu. 18:1-4)

4, 5. (a) Kwepi kwaikelenga Paulo byo ajinga mu Kolinda? (b) Kabiji ñanyi mwingilo ye aingijilenga?

⁴ Paulo byo afikile mu Kolinda, bamutambwijile kwi Akwila ne mukazhanji Pilisila bajinga Bayudea. Bano bamulume ne mukazhi baikalanga mu Kolinda na mambo a mukambizho wa Mfumu Kaludiusa wakambizhe “Bayudea bonse kufumamo mu Loma.” (Byu. 18:1, 2) Bano bamulume ne mukazhi kechi bamutambwijiletu ku nzubo yabo ne, bino baingijilenga nanji pamo. Tutanga’mba: “Na mambo a kuba bonse bayukile mwingilo umo, Paulo waikele nabo ku nzubo yabo ne kwingijila nabo pamo mambo bajinga basendwe ba matente.” (Byu. 18:3) Ku nzubo yabo ko kwaikelenga Paulo byo aingijilenga mwingilo wanji mu Kolinda. Paulo byo aikelenga ne Akwila ne Pilisila, kyamweka ko ko anembejile makalata amo aji mu Baibolo.b

⁵ Nga Paulo ye bafunjishe kufika palepa “kwi Ngamaliela,” wayukile byepi mwingilo wa kuluka matente? (Byu. 22:3) Kyamweka Bayudea batanshi balangulukilenga amba bansemi bafwainwe kufunjisha baana babo kuyukapo mwingilo umo, nangwa kya kuba bano baana bakonsheshe kufunjilapo bintu bikwabo. Paulo byo akomejile ku Talasusa wa mu Kilikya, muzhi wayile nkuwa mu bya kulenga matente, kyamweka kuno ko ko afunjile uno mwingilo saka akiji mwanyike. Pano balenganga byepi ano matente? Pa kwialenga bapikulanga kisapi kya tente kyakosakana, kwikichiba ne kutunga na tonge. Nangwa byonkabyo, uno mwingilo kechi wapelele ne.

6, 7. (a) Paulo wamonanga byepi mwingilo wa kuluka matente, kabiji Akwila ne Pilisila bamwesheshe byepi amba nabo byo byo bamonanga uno mwingilo? (b) Bena Kilishitu lelo jino balondela byepi byaubanga Paulo, Akwila ne Pilisila?

⁶ Paulo kechi wamonanga’mba kuluka matente ye mwingilo ye afwainwe kwingilangatu kwapwa ne. Waingijilenga uno mwingilo kuba’mba ekwashishengamo pa kwingila mwingilo wa kusapwila mambo awama ‘kwa kubula kulipilisha.’ (2 Ko. 11:7) Pano nga Akwila ne Pilisila bamonanga byepi uno mwingilo? Paulo byo afumine mu Kolinda mu 52 C.E., Akwila ne Pilisila bamulondejile ku Efisesa, kwajinga nzubo yabo mo bapwilanga. (1 Ko. 16:19) Palutwe kacheche bayile ku Loma, kepo babwelele jibiji ku Efisesa. Bano bamulume ne mukazhi batangizheko patanshi bintu bya Bufumu kabiji bepaine kwingijila bakwabo, kino kyalengejile kwibasanchila ku “bipwilo byonse bya ba mu bisaka bya bantu.”​—Loma 16:3-5; 2 Timo. 4:19.

⁷ Ne bena Kilishitu lelo jino balondela byaubanga Paulo, Akwila ne Pilisila. Bamwingilo bamukoyo lelo jino bebikako kumona mwakwikwashisha kuba’mba babulenga “kukatazhapo muntu nangwa umo.” (1 Tesa. 2:9) Basapwishi ba Bufumu baji mu mwingilo wa kimye kyonse bengilako mingilo ya ku mubiji ya pa kakimye kacheche ya kwikwashishamo mu mwingilo wabo wa bwina Kilishitu. Byonka byajinga Akwila ne Pilisila, ne bakalume bavula ba kwa Yehoba bepana kutambwila bakalama ba mwanzo mu mazubo abo. Onkao mambo, aba baji na “muchima wa kutambwila benyi” bayuka’mba kuba bino kwibatundaika ne kwibakosesha.​—Loma 12:13.

“Bena Kolinda Bavula . . . Baitabijile.” (Byu. 18:5-8)

8, 9. Bayudea Paulo bo asapwijilengako na mukoyo byo bamulengulwilenga waubilepo byepi, kabiji wayile kwepi na kusapwila?

⁸ Paulo wamonanga kwingila mingilo ya ku mubiji kwikala ya kwikwashishamotu kwingila bulongo mwingilo wanji, wamwesheshe bino kimye Silasa ne Timoti kyo bamuletejile bya bupe kufuma ku Makedonya. (2 Ko. 11:9) Byo bafikiletu, Paulo “watatwile kuteshako bingi muchima kusapwila mambo a Lesa.” (Byu. 18:5) Nangwa kya kuba wasapwijilenga na mukoyo, Bayudea bamo bamulengulwilenga. Byo aambile pa kukana kutambwila mambo awama apana bumi aamba pe Kilishitu, Paulo wakunchile bivwalo byanji ne kwambila Bayudea bamulengulwilenga amba: “Mashi enu emushinkamane anwe bene. Amiwa nabinga. Kufuma lelo mbena kuya ku bantu ba mu bisaka bya bantu.”​—Byu. 18:6; Ezi. 3:18, 19.

⁹ Pano kwepi Paulo ko akonsheshe kuya na kusapwila? Mwanamulume aye Titusa Yusutusa ye baalwile kwikala Muyudea wajinga na nzubo yalamankene na nshinagoga, watambwijile Paulo mu nzubo yanji. Onkao mambo, Paulo wafumine mu nshinagoga kuya ku nzubo ya kwa Yusutusa. (Byu. 18:7) Nzubo ya kwa Akwila ne Pilisila mo mwaikalanga Paulo byo ajinga mu Kolinda, pakuba pa nzubo ya kwa Yusutusa po po atendekelanga kusapwila.

10. Ñanyi kintu kimwesha’mba Paulo kechi wakebelengatu kusapwila bantu ba mu bisaka bya bantu ne?

¹⁰ Nanchi Paulo byo aambile’mba ubena kuya na kusapwila ku bantu ba mu bisaka bya bantu, walumbulwilenga’mba ukalubako Bayudea bonse ne baitabijile mu byaitabijilemo Bayudea batelekelenga ku byo aambilenga nyi? Ine, kechi mo mo atazhizhe ne. Baibolo waamba’mba: “Kilishipusa mukulumpe wa nshinagoga ne bonse ba mu nzubo yanji, baitabijile mwi Nkambo.” Bantu bavula bayanga ku nshinagoga balondejile Kilishipusa, mambo Baibolo waamba’mba: “Bena Kolinda bavula baumvwine mambo awama baitabijile ne kubatizhiwa.” (Byu. 18:8) Aba balengele kipwilo kya bwina Kilishitu mu Kolinda bapwilanga mu nzubo ya kwa Titusa Yusutusa. Umvwe jishimikila jiji mu Byubilo, Luka wijinembejile mu ndonda, ko kuba’mba aba bajinga Bayudea nangwa baitabijile mu byaitabijilemo Bayudea baubile kino panyuma ya kuba Paulo wakunta kala bivwalo byanji. Kintu kyaubile mutumwa kyalengejile bantu kuyuka’mba wipaine kupimpulako bwikalo bwanji.

11. Bakamonyi ba kwa Yehoba lelo jino balondela byepi Paulo byo basapwila bantu baji mu Kilishitendomu?

¹¹ Mu byalo byavula lelo jino, muji bipwilo bya Kilishitendomu byavula byatwala bantu babyo mungi. Kabiji mu byalo bikwabo ne makuji a pa kalunga ka mema, muji bamishonale ba mu Kilishitendomu baongola bantu bavula. Bantu bebepekezha kwikala bena Kilishitu javula bakakachila bingi ku bya buntunshi byonkatu byajinga Bayudea mu Kolinda. Pano bino, byonka byajinga Paulo, atweba Bakamonyi ba kwa Yehoba twapayankana bingi na kufunjisha bantu ba uno mutundu, kwibakwasha kumvwisha mwatala Binembelo. Nangwatu betulengulula ne bantangi ba bupopweshi betumanyika, atweba kechi tuleka kusapwila ne. Pa boba “baji na mukoyo wa kwingijila Lesa; bino kechi mwayila maana alumbuluka ne” pakonsha kwikala bantu bamo bakimote bo twakonsha kutana.​—Loma 10:2.

“Nji na Bantu Bavula Bingi mu uno Muzhi” (Byu. 18:9-17)

12. Ñanyi byambo bya lutundaiko Paulo byo bamubujile mu kimwesho?

¹² Inge kya kuba Paulo wazhinaukilenga kutwajijila kwingila mwingilo wanji mu Kolinda, ko kuba’mba wikilekele kuzhinauka kimye Nkambo Yesu kyo amwekele kwi aye mu kimwesho ne kumwambila’mba: “Kuchina ne, obewa ambangatu kange wikileke ne, mambo amiwa nji ne obewa kabiji kafwako muntu ukakuba kyatama ne; mambo nji na bantu bavula bingi mu uno muzhi.” (Byu. 18:9, 10) Kino kimwesho kyamutundaikile bingi. Nkambo aye mwine wabujile Paulo amba ukamuzhikijila ku bintu byatama kabiji mu muzhi mwajinga bantu bavula bakebelenga kuteleka. Paulo waubilepo byepi pa kino kimwesho kyo amwene? Tutanga amba: “Waikele monka mu yewa muzhi mwaka umo ne bañondo batanu na umo saka ebafunjisha mambo a Lesa.”​—Byu. 18:11.

13. Paulo walangulukilenga pa ñanyi kintu byo anangijilenga ku kipona kya kuchibilapo mambo, kabiji bamulayile ñanyi kintu?

¹³ Panyuma ya kwikala mwaka umo mu Kolinda, Paulo bamukwashishe jibiji kwi Nkambo. “Bayudea bamuvundumukijile Paulo ne kumutwala ku kipona kya kuchibilapo mambo.” (Byu. 18:12) Bamo balangulukanga’mba kino kipona kya kuchibilapo mambo kyajinga pa mutuntamo walengelwe na mabwe a kifufya ne atoka awama, kabiji kino kipona kya kuchibilapo mambo kyaikejile ku kisankanyi kya mu Kolinda na pakachi. Kulutwe ya kino kipona kya kuchibilapo mambo ko kwajinga mpunzha yabayile kwaikelanga bantu bavula. Bashayuka ba bya kupoyapoya bamba’mba akye kipona kya kuchibilapo mambo kampe kyajingatu pepi na nshinagoga ko kuba’mba kwipi na nzubo ya kwa Yusutusa. Paulo byo afikile ku kino kipona, walangulukile pa byo baipayile Setepena, kimye kimo utelwa ne kuba’mba mwina Kilishitu mutanshi ye baipayile. Paulo watelwanga kala amba Saulo, ye waswishishe’mba “Setepena bamwipaye.” (Byu. 8:1) Nanchi ne Paulo byo byo bafwainwe kumuba nyi? Ine, mambo bamulayile’mba: “Kafwako muntu ukakuba kyatama ne.”​—Byu. 18:10.

14, 15. (a) Ñanyi mambo Bayudea o bapelemo Paulo, kabiji mambo ka Galio o aambijile’mba mambo kafwako? (b) Ñanyi kintu kyamwekejile Sositenesa kabiji ki ka kyafuminemo?

¹⁴ Ñanyi kintu kyamwekejile Paulo byo afikile ku kipona kya kuchibilapo mambo? Pa kyokya kimye nchibamambo wajinga mukulumpe wa kyalo kya Akaya wajinga Galio kolojanji Seneka ntemwamaana mwina Loma. Bayudea bamupelemo mambo Paulo amba: “Uno muntu ubena kwitabisha bantu kupopwela Lesa mu jishinda japusana na mizhilo.” (Byu. 18:13) Bayudea baambilenga’mba Paulo waongwelenga bantu. Pano bino, Galio wamwene’mba Paulo kechi waubile kintu “kyatama” ne, kabiji kechi walengele “mambo akatampe,” a kumutotolweshapo ne. (Byu. 18:14) Galio kechi wakebele nangwa pachechetu kwibika mu mambo a Bayudea ne. Paulo saka akyangye kwamba byambo bya kwipokolola, Galio waambile’mba mambo kafwako. Aba bapelengamo mambo Paulo byo baumvwine bino, bazhingijile bingi. Kabiji batujile mpumwa Sositenesa waswaine Kilishipusa kwikala mukulumpe watangijilanga nshinagoga. Bakwachile Sositenesa “ne kutatula kumupuma konka ku kipona kya kuchibilapo mambo.”​—Byu. 18:17.

¹⁵ Pano mambo ka Galio o abujile kukanya bantu bapuminenga Sositenesa? Kampe Galio walangulukilenga amba Sositenesa ye wajinga ntangi wa bantu balukukile Paulo kabiji amba kyamufwainwe kuzha na nsenzhi mu kwapa. Monse mo twakonsha kwikilangulukila, kino kyamwekele mwafumine kintu kyawama. Mu nkalata itanshi Paulo yo anembejile kipwilo kya mu Kolinda, watongwelemo Sositenesa amba wajinga mulongo wanji. (1 Ko. 1:1, 2) Nanchi uno Sositenesa ye muntutu umo ye bapumijile mu Kolinda nyi? Inge wajinga iye, ko kuba’mba kintu kyatama kyo apichile kyo kyamulengejile kwikala mwina Kilishitu.

16. Byambo byaambile Nkambo amba: “Obewa ambangatu kange wikileke ne mambo amiwa nji ne obewa,” bitukwasha byepi mu mwingilo wetu?

¹⁶ Bayudea bakaine bibasapwijilenga Paulo panyuma ya kuba Paulo bamulaya kwi Nkambo Yesu amba: “Kuchina ne, obewa ambangatu kange wikileke ne, mambo amiwa nji ne obewa kabiji kafwako muntu ukakuba kyatama ne; mambo nji na bantu bavula bingi mu uno muzhi.” (Byu. 18:9, 10) Twafwainwa kuvulakanga bino byambo kikatakata umvwe bantu bakana kuteleka ku byo tusapwila. Kange muvulame kuba’mba Yehoba ye wayuka michima ya bantu bakeba kufwenya kwipi ne aye ne. (1 Sam. 16:7; Yoa. 6:44) Bino byambo bitutundaika bingi kubambakana mu mwingilo. Pa mwaka pa mwaka, bantu bavula babena kubatizhiwa. Aba balondela mukambizho wa “kufunjisha bantu ba mu bisaka byonse,” Yesu wibalaya’mba: “Nji nenu moba onse kukafikatu ne ku mpelo ya buno bwikalo.”​—Mat. 28:19, 20.

“Umvwe Yehoba Waswa” (Byu. 18:18-22)

17, 18. Ñanyi bintu Paulo byo alangulukilengapo byo ayilenga ku Efisesa?

¹⁷ Kechi twayuka kana kintu kyaubile Galio ku bantu bamanyikilenga Paulo kyalengejile kipwilo kyalengelwe mu Kolinda kwikala mutende nangwa ne. Nangwa byonkabyo, Paulo waikeleko “moba amo” saka akyangye kushajikapo balongo banji mu Kolinda. Mu kimye kya mwela wa mebele mu 52 C.E., wafuukwilepo kuya na bwato ku Silya kufuma ku Kenkelea palepele makilomita 11 ku musela wa Kolinda. Bino Paulo saka akyangye kufuma ku Kenkelea, “watendele nsuki yanji na mambo a luchipo lo achipile.”c (Byu. 18:18) Kepo asendele Akwila ne Pilisila ne kuya na bwato kwabuka Kalunga ka Mema ka Ejini kuya ku Efisesa mu Asha Maina.

¹⁸ Paulo byo ayilenga na bwato ku Kenkelea, kyamweka walangulukilenga pa bintu byo apichilemo mu Kolinda. Wavulukilenga bintu byavula byamuletejilenga lusekelo. Mwingilo ye aingijile pa bañondo 18 mwafumine bintu byawama. Kipwilo kitanshi kyalengelwe mu Kolinda kyakonkenanga mu nzubo ya kwa Yusutusa. Bamo baitabijile bajinga ba Yusutusa, Kilishipusa ne ba mu nzubo yanji ne bantutu bakwabo. Paulo watemwe bingi boba baitabijile, mambo wibakwashishe kwikala bena Kilishitu. Palutwe kacheche, wibanembejile nkalata ne kwibalumbulula’mba bajinga nkalata yanembelwe pa muchima wanji. Ne atweba twafwainwa kutemwa bantu bo twakwashishe kwiya mu mpopwelo ya kine. Byo kitutundaikapo kumona bano bantu baji nobe “makalata . . .  a kwitulumbulula.”​—2 Ko. 3:1-3.

19, 20. Paulo waubile ñanyi kintu byo afikile mu Efisesa, kabiji tufunjilako ka kwi aye pa byo aingijilenga mingilo inemeka Lesa?

¹⁹ Paulo byo afikile mu Efisesa watatwile kwingila mwingilo wanji. “Wakatwelele mu nshinagoga ne kwisamba na Bayudea.” (Byu. 18:19) Paulo kechi wabanjilemo mu Efisesa ne. Nangwa kya kuba bamwambijile kwikala nanji, “aye wakaine.” Byo ebashajikilengapo, wabujile bena Efisesa amba: “Umvwe Yehoba waswa nkabwela jikwabo kwi anweba.” (Byu. 18:20, 21) Paulo wayukishetu bulongo kuba’mba mwingilo wabayile bingi wa kusapwila mu Efisesa. Nangwa kya kuba wafuukwilepo kufumako, washijile byonse mu maboko a Yehoba. Nanchi ne atweba bino kechi byo byo twafwainwa kuba nenyi? Pa kuba’mba twingile mingilo ya Lesa, twafwainwa kwibikako. Pano bino pa kuba amba tube bino, twafwainwa kuketekela mu lutangijilo lwa Yehoba ne kubila bintu mwayila kyaswa muchima wanji.​—Yako. 4:15.

²⁰ Paulo byo ashile Akwila ne Pilisila mu Efisesa, wayile na bwato ku Kenkelea. Kabiji “wapichile” ku Yelusalema na kupempula kipwilo. (Monai byambo byo balubulula Byu. 18:22 nwtsty) Kepo Paulo ayile kwabo ku Silya Antioka. Pa lwendo lwanji lwa bubiji lwa bumishonale waingijile bingi bulongo. Ñanyi bintu byamumwekejile pa lwendo lwanji lwapeleleko?

1, 2. (a) Paulo ne balunda nanji bapichile mu ñanyi lukatazho mu Efisesa? (b) Ñanyi bintu byo tusakwisambapo mu kino kitango?

BANTU bavula baishilenga lubilo mu mikwakwa ya bena Efisesa saka boba kiwowo. Balengele kiombe kyaubilenga bingi kyungwe. Batumwa babiji mo baingijilanga ne Paulo bebakwachile ne kwibatajangizha. Mashitolo aikejile ku mukwakwa mukatampe bafumishemo bintu byajingamo kimye jino jibumba byo japichilenga kuya ku nzubo ya makayo mwatwelanga bantu bafika ku 25,000. Bantu bavula kechi bayukile kyalengejile kino kiwowo ne, bino balangulukilenga’mba bazhingijisha lesa wamukazhi aye Atemesa wajinga mu nzubo ya kupopwelamo. Onkao mambo, bano bantu babijikilenga’mba: “Atemesa wa bena Efisesa ye mukatampe!”​—Byu. 19:34.

² Twamona Satana byo aesekele jibiji kwingijisha kiombe kya bantu batama kulekesha mwingilo wa kusapwila mambo awama a Bufumu bwa Lesa. Pano bino, Satana kechi wingijishatu jishinda jimo ja bumbanzhi ne. Mu kino kitango, tusakwisambamo mashinda avula Satana o aingijishe kulekeshamo mwingilo ne kulengela bena Kilishitu batanshi kubula kukwatankana. Kabiji tusakwisamba ne pa mashinda onse Satana o aingijishe ne byo akankelwe, mambo tutanga’mba, “mambo a Yehoba ayilenga na kukoma na bulume ne kushinda ashinjilenga.” (Byu. 19:20) Mambo ka bano bena Kilishitu o bamushinjile Satana? Kibakwashishe kyo kitukwasha ne atweba lelo jino. Yehoba ye witukwasha kumushinda. Nangwa byonkabyo, byonka byaubanga bena Kilishitu batanshi, ne atweba twafwainwa kulondela mikambizho yo tufunda. Na lutangijilo lwa mupashi wa Yehoba, twakonsha kwikala na byubilo byakonsha kwitukwasha kwingila bulongo mwingilo wetu. Patanshi twayai twisambe pe Apolosa.

“Wayukile Binembelo” (Byu. 18:24-28)

3, 4. Ñanyi kintu Apolosa kyo abujile kuyuka, Akwila ne Pilisila kyo bamwene mwi aye, kabiji bamukwashishe byepi?

³ Paulo byo ayilenga ku Efisesa pa lwendo lwanji lwa busatu lwa bumishonale, Muyudea wa jizhina ja Apolosa wafikile mu muzhi. Uno muntu wafumine mu muzhi wayile nkuwa wa Alekesandiliya wa mu Ijipita. Apolosa wajinga na byubilo byawama bingi. Waambanga bingi bulongo. Kabiji “wayukile ne Binembelo.” Wajinga wa mukoyo bingi.” Uno mukoyo walengejile Apolosa kwamba na kuchinchika ku jibumba ja Bayudea bajinga mu nshinagoga.​—Byu. 18:24, 25.

⁴ Akwila ne Pilisila batelekelenga bintu byaambilenga Apolosa. Bano bamulume ne mukazhi batemenwe bingi byo bamumvwine saka afunjisha “bulongo bintu byaamba pe Yesu.” Bintu byo aambile pe Yesu byawamine bingi. Nangwa kya kuba bano bamulume ne mukazhi bamumwene saka afunjisha bulongo pe Yesu, bamwene’mba Apolosa kechi wayukile bintu bimo byanemene ne. Apolosa “wayukilekotu lubatizhilo lwa Yoano.” Nangwa kya kuba Akwila ne Pilisila baingilanga mwingilo wa kutunga matente, kechi bachiine Apolosa na mambo a kufunda kwanji ne. Pakuba Akwila ne Pilisila “bamusendele ku mbaji ne kumulumbulwila bulongo jishinda ja Lesa.” (Byu. 18:25, 26) Pano uno muntu wafunjile kufika palepa kabiji wajinga na byubilo byawama, waubilepo byepi pa bintu byo aumvwine? Kine uno mwanamulume wamwesheshe byubilo byawama bya bwina Kilishitu ko kuba’mba wipelwile.

5, 6. Ñanyi kintu kyalengejile Apolosa kumwingijisha kwi Yehoba, kabiji twakonsha kufunjilako ka kwi Apolosa?

⁵ Apolosa byo atambwijile bukwasho kufuma kwi Akwila ne Pilisila, kyamulengejile kwikala kalume wafikilamo wa Yehoba. Byo ayile ku Akaya “wakwashishe bingi” baitabijile. Kabiji bintu byo afunjishenga byafikile Bayudea pa muchima baikalanga mu yewa muzhi bakainenga’mba Yesu kechi ye Mesiasa walayilwe ne. Luka waambile’mba: “Wibashinawijilenga patoka Bayudea kuba amba mafunjisho abo a bubela kupichila mu byo ebalumbulwijile mu Binembelo amba Yesu ye Kilishitu.” (Byu. 18:27, 28) Apolosa waingijilenga bingi bulongo mu kipwilo. Kwingila bulongo mwingilo wanji byonka byaubanga Paulo, kyo kyalengejile “mambo a Yehoba” kukoma ne kushinda. Ñanyi kintu kyo twakonsha kufunjilako kwi Apolosa?

⁶ Kyanema bingi bena Kilishitu kwipelula. Atweba bonse tuji na bya bupe byapusana pusana, kabiji byakonsha kwikala maana a kisemwa, bintu byo twaubapo mu bwikalo nangwa bintu byo twafunda. Nangwa kya kuba tuji na bino bya bupe, twafwainwa kwipelula. Mambo umvwe twabula kwipelula, bino bya bupe byetu byakonsha kwikala ke byatutu. Kabiji kwikala na bino bya bupe byawama kwakonsha kwitulengela kwilundumika. (1 Ko. 4:7; Yako. 4:6) Umvwe kine twipelula, tukamonanga bakwetu amba betukila. (Fili. 2:3) Kabiji kechi tukakananga umvwe bakwetu betololako nangwa umvwe betufundako ne. Kechi twafwainwa kukoselatu pa kintu kyo twatemwa umvwe paikala lupimpu lwaamba pa bintu bimo na mambo a lutangijilo lwa mupashi wazhila ne. Umvwe twatwajijila kwipelula, Yehoba ne Mwananji baketwingijishanga.​—Luka 1:51, 52.

7. Paulo ne Apolosa bamwesheshe byepi amba bepelwile?

⁷ Kwipelula kwitukwasha kubula kwabenamo. Nanchi mwakonsha kufwanyikizha Satana byo alengejile mabano pakachi ka bena Kilishitu batanshi nyi? Satana wakonsheshe kutemwa bingi umvwe Apolosa ne mutumwa Paulo baabenamo nangwa kwiubila kichima pa mambo a bintu byo baubilenga mu bipwilo. Bakonsheshe kwabenamo. Mambo mu Kolinda, bena Kilishitu bamo batatwile kwamba’mba, “Amiwa ne wa kwa Paulo,” bakwabo nabo amba, “Amiwa ne wa kwa Apolosa.” Nanchi Paulo ne Apolosa baswishishe ino ñambilo yakonsheshe kuleta mabano nyi? Ine. Paulo wasanchijile Apolosa pa mingilo yo aingijile kabiji wamupele ne mingilo ikwabo ya kwingila. Apolosa naye walondejile byamubujile Paulo. (1 Ko. 1:10-12; 3:6, 9; Titu. 3:12, 13) Ne atweba twafwainwa kwipelula lelo jino.

“Saka Ebetabisha pa Mambo a Bufumu bwa Lesa” (Byu. 18:23; 19:1-10)

8. Ñanyi jishinda Paulo jo apichilemo pa kuya ku Efisesa kabiji mambo ka o apichijile mu jino jishinda?

⁸ Paulo waambile’mba ukabwela ku Efisesa, ne kya kine wabwelele monka mo aambijile.a (Byu. 18:20, 21) Pano twayai twisambe pa byo abwelele. Patanshi wajinga mu Antioka wa mu Silya. Pa kuya ku Efisesa, wafwainwe kupita jishinda jipi ja ku Selukya ne kuya na bwato ko ayilenga. Bino aye wapichile “mu mapunzha a mu kibunji.” Lwendo lwaendele Paulo belulumbulula bulongo mu buku wa Byubilo 18:23 ne 19:1, palepele makilomita 1,600. Mambo ka Paulo o afuukwijilepo kupita jishinda jalepele bibye? Mambo wakebeshe bingi “kukosesha baana ba bwanga bonse.” (Byu. 18:23) Pa lwendo lwa busatu lwa bumishonale, Paulo waingijile bingi na mukoyo byonkatu byo kyajinga pa lwendo lwanji lutanshi ne lwa bubiji, nangwa byonkabyo wanemekele bingi uno mwingilo. Bakalama ba mwanzo pamo na bakazhi babo lelo jino nabo byo byo bengila. Nanchi kechi twibasanchila pa muchima wabo wa kwipana ne butemwe bwabo nenyi?

9. Mambo ka baana ba bwanga o bafwainwe kwibabatizha jibiji, kabiji twakonsha kufunjilako ka ku byo baubile?

⁹ Paulo byo afikile mu Efisesa, wataine baana ba bwanga bavula ba kwa Yoano Mubatizhi. Bano bebabatizhe mu lubatizhilo lwa kwa Yoano kala. Kabiji kyamweka bano baana ba bwanga bayukiletu bintu bicheche, kampe kechi bayukile ne mupashi wazhila ne. Paulo wibalumbulwijile mwatajile lubatizhilo lwa kwa Yesu, byonkatu byajinga Apolosa nabo bepelwile ne kukeba kufunda. Byo bebabatizhe mu jizhina ja kwa Yesu, batambwile mupashi wazhila kabiji baubilenga ne mingilo ya kukumya. Kine, kulondela lutangijilo lwa jibumba ja Yehoba jo abena kwingijisha, muji mfweto.​—Byu. 19:1-7.

10. Mambo ka Paulo o afumijile mu nshinagoga ne kuya mu kibamba kikatampe kya sukulu, kabiji twakonsha kwingijisha byepi kino mu mwingilo wetu?

¹⁰ Uno mwingilo wayijileko palutwe. Paulo wasapwijile na kuchinchika mu nshinagoga pa bañondo basatu. Nangwa kya kuba aye ‘wibetabishenga pa mambo a bufumu bwa Lesa,’ bamo bakosele michima kabiji bamukainyenga kusapwila. Mu kifulo kya kuba’mba Paulo ataye kimye kyabaya na bantu ‘baambilenga byatama ku jibumba pa mambo a Jishinda ja Nkambo,’ aye wafuukwilepo kuya na kufunjisha mu kibamba kikatampe kya sukulu. (Byu. 19:8, 9) Aba bonse bakebelenga kulondela byaamba jibumba ja Yehoba, bafwainwe kufumamo mu nshinagoga wajinga mu kibamba kikatampe kya sukulu. Byonka byaubanga Paulo, ne atweba twakonsha kuchibikizha mwisambo umvwe twamona’mba mwina nzubo kechi ubena kukeba kuteleka nangwa kampe waimenatu pa kupachika. Kuji bantu baji nobe mikooko bakeba kuteleka ku byambo byo tusapwila bitundaikañana.

11, 12. (a) Paulo waingijile byepi na mukoyo ne kusapwila kwesakana na bantu bo aambilengako? (b) Nga Bakamonyi ba kwa Yehoba nabo bengila byepi na mukoyo ne kusapwila kwesakana na bantu bo batana?

¹¹ Kyamweka Paulo wafunjishenga pa juba pa juba mu uno sukulu kutatula na kimye kya 11 koloko wa mute kufika ku 4 koloko wa mabanga. (Monai byambo byo balumbulula pa Byu. 19:9 nwtsty.) Kimye kyo afunjishenga, bantu bazhindaminetu nzoo kabiji mute wazongele bingi mambo bantu bavula kyo kimye kyo balekele mingilo yabo kuba’mba baje ne kukokoloka. Umvwe Paulo waingijile pa myaka ibiji kwa kubula kuleka, ko kuba’mba waingijile maola kukila pa 3,000 nangwa amba maola 125 pa ñondo.b Kino ke kintu kikwabo kyalengejile mambo a Yehoba kukoma ne kushinda. Paulo waingijile bingi na mukoyo kabiji wasapwijilenga kwesakana na bantu bo aambilengako. Wanengezhanga bintu bulongo pa kuba’mba asapwile bantu bavula mu nyaunda. Ñanyi kintu kyawama kyafuminemo mu mwingilo waingijile Paulo? “Bonse baikelenga mu kibunji kya Asha baumvwine mambo a Nkambo, Bayudea ne Bangiliki.” (Byu. 19:10) Kine Paulo washimwinenga bulongo bukine.

¹² Ne atweba Bakamonyi ba kwa Yehoba lelo jino twingila bingi na mukoyo ne kusapwila kwesakana na bantu bo tutana. Twibikako bingi kwisamba na bantu konse ko twakonsha kwibatana. Tusapwila bantu mu mikwakwa, pa bisankanyi ne mu mapunzha mo bemikila myotoka. Twakonsha ne kwisamba na bantu kupichila mu kwingijisha lamya nangwa makalata. Kabiji mu mwingilo wetu wa ku nzubo ku nzubo, tunanga bantu pa mazubo abo pa kimye kyo bekalapo.

Byambo bya Yehoba “Byayilenga na Kukumbana ne Kushinda “Nangwa kya Kuba Kwajinga Bandemona (Byu. 19:11-22)

13, 14. (a) Yehoba walengejile Paulo kuba ka? (b) Ñanyi kintu kyatama kyaubile baana ba kwa Sekeba, kabiji bantu baji mu Kilishitendomu nabo boba byepi kino lelo jino?

¹³ Luka witubula’mba kwamwekele bintu byanema bingi, mambo Yehoba walengejile Paulo kuba “mingilo ya kukumya.” Tubitambala ne tubisapi twavwajile Paulo betutwajile ku bantu bakolelwe bo babukile. Na mambo a kino, kyalengejile bandemona kulupukamo mu bantu.c (Byu. 19:11, 12) Byo bashinjile bandemona ba kwa Satana, kyalengejile bantu bamo kwitabila, pano bino bantutu bacheche bo baitabijile.

¹⁴ “Bayudea bamo bapitañananga na kupanga bandemona,” nabo bakebele kuba bya kukumya byonka byaubilenga Paulo. Bamo baesekele kwingijisha jizhina ja kwa Yesu ne Paulo kuba’mba bapangilemo bandemona. Luka waamba pa baana babalume batanu na babiji ba kwa Sekeba ba mu kisemi kya ñanga mukatampe bakebele kuba bino. Ndemona wibashikishe’mba: “Yesu namuyuka kabiji Paulo naye namuyuka; bino anweba yenu bañanyi?” Awa muntu wajinga na ndemona wibavundumukijile bonse nobe nyama mukaji ne kwibashinda, kya kuba banyemene matakotu kabiji wibakozhezhe. (Byu. 19:13-16) Kine, “mambo a Yehoba” ashinjile. Paulo bamupele bulume kupusanako na bantu bajinga mu bupopweshi bwa bubela. Ne lelo jino, kuji bantu bavula bingi balanguluka’mba kwingijisha jizhina ja Yesu ne kwitela bene amba “bena Kilishitu,” kyo kintu kikebewatu. Pano bino, Yesu waambile’mba, kanatu bonkaba boba kyaswa muchima wa Shanji bo bakekala na bumi bwa myaka.​—Mat. 7:21-23.

15. Pa mambo a kupopwela mipashi ne bintu byavwangwamo, twakonsha kulondela byepi byaubile bena Efisesa?

¹⁵ Kintu kya bumvu kyamwekejile baana babalume ba kwa Sekeba kyalengejile bantu bavula kwikala na moyo wa kwakamwa Lesa, bamo baitabijile ne kuleka kupopwela mipashi. Kisho kya bena Efisesa kyajinga kya kuba bingelekezha. Kuponga ne kwingijisha manyaku kwaubile ne woo, kabiji pakuba bino balondelanga bintu byo banembele. Bena Efisesa bavula baletele mabuku abo o baingijishanga ku bya buñanga ne kwiasoka bantu saka bamonako nangwa kya kuba ano mabuku batayijilepo mali avula.d Luka waamba’mba: “Byambo bya Yehoba byayilenga na kukumbana ne kushinda byashinjilenga.” (Byu. 19:17-20) Kine, bukine bwa mambo a Lesa bwashinjile mafunjisho a bubela ne bandemona. Twakonsha kufunjilako ku kintu kyawama kyaubile bano bantu bakishinka. Ne atweba tubena kwikala mu ntanda muji bantu bavula bapopwela mipashi. Umvwe tuji na bintu bya kunza ku kupopwela mipashi, ne atweba twafwainwa kwibyela byonka byaubile bena Efisesa. Twayai tusankilepo bino byubilo bya bunya nangwa kya kuba kechi kyapela kuba bino ne.

“Kwabuukile Lupata Lukatampe pa Mambo a Jishinda.” (Byu. 19:23-41)

16, 17. (a) Lumbululai Demeteliusa byo abushishe kiwowo mu Efisesa? (b) Bena Efisesa bamwesheshe byepi lupato lwabo?

¹⁶ Pano twayai twisambe pa jishinda ja bujimuku jikwabo ja kwa Satana, Luka jo anembele’mba “kwabuukile lupata lukatampe pa mambo a Jishinda.” Kintu kyanembele Luka kyajinga kya kine.e (Byu. 19:23) Sendwe wa Siliva watelwanga’mba Demeteliusa ye watatwile kiwowo. Waambijile bakwabo basendwe amba banonke na mambo a kupotesha bankishi. Watwajijile na kwamba’mba byambo byasapwijile Paulo byalengejile busulu kubwela panshi, mambo bena Kilishitu kechi bapopwelanga bankishi ne. Demeteliusa watundaikile bangikazhi bena Efisesa kutemwa kyalo kyabo, kabiji wibambiji­le’mba inge babula kujimuka, lesa wamukazhi aye Atemesa ne nzubo yabo yayile nkuwa, ‘bikekala ke byatu.’​—Byu. 19:24-27.

¹⁷ Bintu byaambile Demeteliusa kine byamwekele. Basendwe ba siliva batatwile kubijika’mba: “Atemesa wa bena Efisesa ye mukatampe!” kabiji kino kyalengejile mu muzhi kiwowo kyatongolwa ku ntendekelo ya kino kitango.f Paulo byo ajinga na muchima wa kwipana, wakebelenga kuya ku nzubo ya makayo kuba’mba akambe ku jibumba, pano bino baana ba bwanga bamukainye kuyamo kuchina’mba bantu bakamuba kyatama. Muntu umo wa jizhina ja Alekasanda waimene ku jibumba kuba’mba ambe. Byo ajinga Muyudea, kyamweka wakebeshe bingi kulumbulula lupusano lwajinga pakachi ka Bayudea ne bano bena Kilishitu. Umvwe wibalumbulwijile bino, inge kechi bakwatakenye ne. Bino byo bamuyukile’mba Muyudea, bonse babijikilenga pa maola abiji amba: “Atemesa wa bena Efisesa ye mukatampe!” Ne lelo jino bantu baji mu bupopweshi nabo byo byo boba. Kino kyalengela bantu kubanga bintu byabula maana.​—Byu. 19:28-34.

18, 19. (a) Kitumbafumu wazhindamikilepo byepi kiombe kya bantu batama bajinga mu Efisesa? (b) Nga bakalume ba Yehoba bazhikijilwa byepi ku ba bilolo ba mu kafulumende, kabiji twakonsha kuba byepi pa kuba’mba ne atweba tuzhikijilwe?

¹⁸ Kitumbafumu wazhindamikilepo bantu. Muntu umo wa maana wabujile kiombe kya bantu batama amba bena Kilishitu kafwako kintu kyatama kyo bakoba nzubo yabo ne lesa wabo wamukazhi ne. Mambo Paulo ne balunda nanji kechi balengele mambo nzubo ya Atemesa ne, kabiji ano mambo akachibiwa monka mo kyayila. Kyamweka uno kitumbafumu wavulwilemo kiombe kya bantu batama amba bajinga mu kizumba na mambo a kulala muzhilo wa bena Loma wa kuba kiwowo. Byo apwishishe kwamba bino, wapalañenye jibumba. Byambo byo aambile byafwomwene bukaji ne kupwisha kiwowo.​—Byu. 19:35-41.

¹⁹ Akye kechi kyo kyajinga kimye kitanshi nangwa kyapeleleko awa kitumbafumu wa maana kyo apokolwele baana ba bwanga ba kwa Yesu ne. Kabiji mutumwa Yoano wamwenejile jimo kino mu kimwesho amba mu moba akapelako, bintu bya pano pa ntanda byalenga bantu bibena kwimenako ntanda, bikasoloka Satana byo akamanyikanga baana ba bwanga ba kwa Yesu. (Lum. 12:15, 16) Kino kibena kumweka. Banchibamambo bavula lelo jino babena kuswisha Bakamonyi ba kwa Yehoba kupwila patoka ne kusapwila mambo awama ku bantu. Kabiji byubilo byetu byawama nabyo byo bibena kulengela kwituchibila mambo bulongo. Kyamweka byubilo byawama byamwesheshe Paulo byalengejile ba bilolo bamo ba mu kafulumende mu Efisesa kumunemeka ne kumuzhikijila. (Byu. 19:31) Twafwainwa kumweshanga bukishinka ne mushingi ku bantu bo tusapwilako. Kwikala na bino byubilo kwawama bingi, mambo kechi twayuka bintu byawama bikafumamo ne.

20. (a) Mumvwa byepi pa mambo a Yehoba byo ashinjile mu moba a bena Kilishitu batanshi, ne byo abena kushinda lelo jino? (b) Ñanyi kintu kyo mwafuukulapo kuba pa mambo a Yehoba byo abena kushinda mu ano moba etu?

²⁰ Kulanguluka pa bintu byamwekele kala kwitusangajika bingi pa kumona ‘byambo bya Yehoba byo byayilenga na kukumbana ne kushinda.’ Kabiji tutemwa bingi ne atweba Yehoba byo abena kwitukwasha kushinda mu ano moba etu. Nanchi ne anweba mwakonsha kukwashako mu kuno kushinda nyi? Umvwe mukeba kuba bino, funjilai ku bino byakumwenako byo twisambapo. Ipelulainga, kulondela lutangijilo lwa jibumba ja Yehoba ne kwingijila najo pamo, kanai kupopwela mipashi kabiji ibikaingako kushimuna bulongo mambo awama kupichila mu kwikala bakishinka ne na byubilo byawama.

1-3. (a) Ambai kintu kyamwekele kimye kyasangwilwe Yutikusa. (b) Ñanyi kintu kyaubile Paulo, kabiji kino kimwesha ka pe aye?

PAULO bamubungile ku bantu bavula byo bajinga mu kibamba kya peulu mu Toloasa. Waambile kimye kyabaya ku balongo. Waambile kufikatu ne pakachi ka bufuku, mambo jo jajinga juba japeleleko kwikala nabo. Mu kibamba mwajinga malampi acheche alengejile kuba’mba mwikale kyeselela kabiji mwaubileko ne bwishibwishi. Nsongwalume umo aye Yutikusa waikele pa kipenze, walaajile kimye Paulo kyo afunjishenga. Kabiji uno nsongwalume waponene panshi kufuma pa kibamba kya busatu kya peulu.

² Luka byo ajinga shayuka wa michi, kyamweka ye walupukile bukiji na kumona uno nsongwalume. Byo afikile wamutaine wafwa. Kabiji Yutikusa “bamushikwile saka afwa.” (Byu. 20:9) Kepo Paulo aubile kya kukumya. Wafukamine ne kukumbata uno nsongwalume ne kwambila jibumba amba: “Kilekai kuwowakana, mambo ukiji mumi.” Paulo wasangwile Yutikusa.​—Byu. 20:10.

³ Akya kyamwekele, kyamwesheshe bulume bwa mupashi wazhila wa Lesa. Paulo kechi ye walengejile’mba Yutikusa afwe ne. Pano bino, kechi wakebele’mba lufu lwa uno nsongwalume lulengele bantu kufumyako maana ku byo aambilenga nangwa kwibatuntwisha ne. Paulo byo asangwile Yutikusa, wasangajikile kipwilo ne kwikitundaika kutwajijila kwingila mwingilo. Kino kimwesha patoka kuba’mba Paulo watele muchima ne ku bwikalo bwa bakwabo. Abino bituvululamo byambo byo aambile bya kuba’mba: “Amiwa nabinga ku mashi a bantu bonse.” (Byu. 20:26) Pano twayai twisambe pa byo twakonsha kufunjilako ku byaubile Paulo.

“Wayile ku Makedonya” (Byu. 20:1, 2)

4. Ñanyi lukatazho lwapichilemo Paulo?

⁴ Twisambile mu kitango kyafumako kuba’mba Paulo wapichile mu lukatazho. Busapwishi bwanji mu Efisesa bwalengejile kiwowo. Basendwe ba siliva bajiilanga mu kupopwela Atemisa, nabo bevwangile mu kino kiwowo. Buku wa Byubilo 20:1 washimuna’mba: “Kiwowo byo kyapwile, Paulo waichile baana ba bwanga kabiji byo ebatundaika ne kwibashajikapo, wayile ku Makedonya.”

5, 6. (a) Myaka inga Paulo yo aikele ku Makedonya, kabiji ñanyi kintu kyo aubijile balongo byo ajinga kokwa? (b) Muchima wa mutundu ka Paulo ye amwesheshe bakwabo ba mu lwitabilo?

⁵ Paulo byo ayilenga ku Makedonya, wayile ku kiito kya Toloasa ne kwikalako kimye kicheche. Kabiji waketekejile kuba’mba Titusa wajinga mu Kolinda ukeya na kumutana ku Makedonya. (2 Ko. 2:12, 13) Paulo byo ayukile’mba Titusa kechi ukeya ne, wayile ku Makedonya na kwikalako mwaka umo nangwa kukilapo na “kutundaika bajingamo na byambo byavula,.”a (Byu. 20:2) Kepo Titusa akataine Paulo ku Makedonya ne kumubula sawakya wawama pa mambo a bena Kolinda byo baubile pa nkalata itanshi yo ebatumijile. (2 Ko. 7:5-7) Kino kyalengejile Paulo kwibanembela nkalata ikwabo itelwa’mba Kolinda wa Bubiji.

⁶ Luka waingijishe kyambo kya kuba’mba “kutundaika” kulumbulula ene mambo Paulo o ayijile na kupempula balongo ku Efisesa ne ku Makedonya. Kino kyambo kyamwesha muchima wajinga ne Paulo ku bakwabo ba mu lwitabilo. Kupusanako na Bafaliseo balengululanga bantu, Paulo wamonanga bantu bajinga nobe mikooko kwikala bakwabo bamwingilo. (Yoa. 7:47-49; 1 Ko. 3:9) Paulo wamweshanga uno muchima ne kimye kyo ebajimunangako.​—2 Ko. 2:4.

7. Bakalama bena Kilishitu bakonsha kulondela byepi byaubanga Paulo?

⁷ Lelo jino, bakulumpe mu kipwilo ne bakalama ba mwanzo bebikako kulondela byaubanga Paulo. Nangwatu umvwe babena kujimunañanako, bemena pa kukosesha bakwabo. Bakalama bafwainwa kumwesha muchima wawama pa kutundaika bakwabo, kechi kwibalengulula ne. Kalama wa mwanzo umo wabanda mu mwanzo waambile’mba: “Balongo ne banyenga yetu bavula bakeba bingi kuba byawama, pano bino bakankalwa na mambo a kulefulwa, moyo ne kulanguluka’mba kechi bakonsha kuba byawama ne.” Bakalama bakosesha bakwabo ba mu lwitabilo.​—Hebe. 12:12, 13.

“Bamumvwañenejile” (Byu. 20:3, 4)

8, 9. (a) Ñanyi kintu kyalengejile Paulo kubula kuya ku Silya? (b) Mambo ka Bayudea o bamulamijile mfika Paulo?

⁸ Paulo byo afumine ku Makedonya wayile ku Kolinda.b Byo aikeleko bañondo basatu, wakebeshe bingi kuya ku Kenkelea ko akakanjijile bwato kuya ku Silya. Kufuma kokwa wayile ku Yelusalema na kupana mali a kukwasha balongo.c (Byu. 24:17; Loma 15:25, 26) Pano bino, Paulo wapimpwile milanguluko yanji. Buku wa Byubilo 20:3 washimuna’mba: “Bayudea bamumvwañenejile.”

⁹ Bayudea bamulamijile mfika Paulo, mambo balangulukilenga’mba wasenduka mu lwitabilo. Mu mwingilo wanji walengejile mukulumpe wa nshinagoga mu Kolinda aye Kilishipusa kwaluluka. (Byu. 18:7, 8; 1 Ko. 1:14) Pa kimye kikwabo, Bayudea mu Kolinda balobejile Paulo kwi Galio mukulumpe wa kyalo mu Akaya. Pano bino, Galio wibapalañenyeko bonse ku kipona kya kuchibilapo mambo, kino kintu kyo aubile kyazhingijishe bingi balwanyi ba kwa Paulo. (Byu. 18:12-17) Bayudea bajinga mu Kolinda, kyamweka bayukile nangwa kampe balangulukilenga’mba Paulo usakukaya na bwato kufuma ku Kenkelea kuba’mba bakamwipaye. Ñanyi kintu kyaubile Paulo?

10. Nanchi Paulo byo afumine ku Kenkelea kibena kulumbulula’mba wajinga na moyo nyi? Lumbululai.

¹⁰ Paulo byo akebelenga kwizhikijila ne pa kuba’mba babule kumwangata mali o atwajilenga, wafumine ku Kenkelea ne kupita jishinda ja ku Makedonya. Kwenda panshi kwakonsheshe kumubika mu kizumba. Jishinda jo aingijishe, jo japitangamo ne bangivi. Nangwatu mu maotela kechi mwawamishetu ne. Nangwa byonkabyo, Paulo wasajilepo kuya panshi ne kukatana boba bayile na bwato ku Kenkelea. Pano bino, kechi wayilenga bunke ne. Wayijile pamo na balunda nanji mu mwingilo wa bumishonale, Alisatakusa, Ngayusa, Sekundusa, Sopetela, Timoti, Tolofimusa ne Tikikusa.​—Byu. 20:3, 4.

11. Bena Kilishitu lelo jino boba byepi pa kwizhikijila, kabiji ñanyi kintu kyaubile Yesu kyo tufunjilako?

¹¹ Byonkatu byajinga Paulo, ne bena Kilishitu lelo jino nabo bamonapo mashinda amo a kwizhikijilamo bene kimye kyo baji mu mwingilo. Mu mapunzha amo, bakonsha kwenda mu mabumba kampe babiji babiji mu kifulo kya kwingila bunke. Nanchi bena Kilishitu bezhikijila mu kimye kya bya malwa nyi? Bena Kilishitu bayuka’mba bakapita mu makatazho. (Yoa. 15:20; 2 Timo. 3:12) Pano bino, abo kechi betwezhatu mu makatazho ne. Akimonai byaubile Yesu. Pa kimye kimo, balwanyi bajinga mu Yelusalema byo batolawilenga mabwe amba bamwase, “Yesu wafyamine ne kulupukamo mu nzubo ya Lesa.” (Yoa. 8:59) Byo ayukile’mba Bayudea babena kukeba kumwipaya, “Yesu kechi wapitañenenga patoka mu Bayudea ne, bino wafumineko ne kuya mu nyaunda yajinga kwipi na kiselebwa.” (Yoa. 11:54) Yesu wamonangapo mashinda a kwizhikijilamo kikulutu kechi azhilulwilenga kyaswa muchima Lesa ne. Ne bena Kilishitu lelo jino nabo bamonapo mashinda amo a kwizhikijilamo.​—Mat. 10:16.

“Batemenwe Bingi” (Byu. 20:5-12)

12, 13. (a) Lusanguko lwa kwa Yutikusa lwalengejile kipwilo kwikala byepi? (b) Ñanyi luketekelo lwa mu Baibolo lutekenesha boba bafwisha balongo babo?

¹² Paulo ne balunda nanji bayijile pamo ne kupita mu Makedonya kabiji bapalañenejilemo. Palutwe kacheche, bakasambakenejile mu Toloasa.d Jishimikila jaamba’mba: ‘Twafikile ko bajinga mu Toloasa pa moba atanu.’e (Byu. 20:6) Kuno Paulo ko ko asangwile nsongwalume aye Yutikusa byonka byo twisamba mu kino kyonka kitango. Balongo batemenwe bingi byo bamwene mulunda nabo aye Yutikusa waikala ke mumi. Byonkatu jishimikila byo jaamba, balongo “batemenwe bingi.”​—Byu. 20:12.

¹³ Bya kukumya byamwekele kechi bimweka lelo jino ne. Pano bino, aba bafwisha balongo babo “batemwa bingi” kuteleka mu byaamba Baibolo pa mambo a lusanguko. (Yoa. 5:28, 29) Yukai kino amba: Na mambo a kuba’mba Yutikusa wajinga ndengamambo, wafwile jibiji. (Loma 6:23) Aba bo bakasangula mu ntanda ipya ya Lesa bakekala myaka ne myaka. Kabiji aba bakasangulwa ne kulamina pamo ne Yesu mwiulu, bakavwala mubiji ubula kufwa. (1 Ko. 15:51-53) Bena Kilishitu lelo jino, bashingwa nangwa “mikooko ikwabo” nabo “batemwa bingi.”​—Yoa. 10:16.

“Patoka, ne ku Nzubo ku Nzubo” (Byu. 20:13-24)

14. Ñanyi bintu Paulo byo abujile bakulumpe mu kipwilo kya mu Efisesa byo asambakene nabo mu Miletusa?

¹⁴ Paulo ne bantu bo ajinga nabo bafumine ku Toloasa kuya ku Asosa, kepo bakafikile ku Mitilene, Kiosa, Samosa ne ku Miletusa. Paulo wakebeshe bingi kuya bukiji bukiji ku Yelusalema pa juba ja Kijiilo kya Pentekosita. Byo ayile ku Yelusalema pa juba ja Pentekosita kyamwesheshe ene mambo Paulo o asajijile muntu umo ku­ba’mba aye ku Efisesa pa luno lwendo. Wakebeshe bingi kumonañana na bakulumpe mu kipwilo kya mu Efisesa, onkao mambo wibambiji­le’mba bakasambakane mu Miletusa. (Byu. 20:13-17) Byo bafikile, Paulo wibambijile’mba: “Mwayukishatu bulongo byo naikelenga nenu kufumatu juba jitanshi jo naishile mu kibunji kya Asha,saka ñingijila Nkambo na muchima wa kwipelula, na mipolo ne na meseko amfikijile na mambo a kumpingila ku Bayudea,kabiji kechi nalekele kwimubuula bintu byanema nangwa kuleka kwimufunjisha patoka ne ku nzubo ku nzubo ne.Bino nebashimwijile bulongo Bayudea ne Bangiliki kuba’mba bafwainwa kulapila ne kwalulukila kwi Lesa ne kwitabila mwi Nkambo yetu Yesu.”​—Byu. 20:18-21.

15. Ñanyi buwame buji mu mwingilo wa kusapwila ku nzubo ku nzubo?

¹⁵ Lelo jino, kuji mashinda avula bingi a kusapwilamo mambo awama ku bantu. Byonka byaubanga Paulo, ne atweba twibikako bingi kuya kutanwa bantu, nabiji ku biteshenyi bya masakya, mu mikwakwa mupita bantu bavula nangwa mu bisankanyi. Kusapwila ku nzubo ku nzubo, javula jo jishinda jingijisha Bakamonyi ba kwa Yehoba. Mambo ka kusapwila ku nzubo ku nzubo o kwawamina? Kwawama mambo kulengela bantu bavula kuteleka ku mambo a Bufumu, kabiji jino jishinda jimwesha’mba Lesa kechi uji na misalululo ne. Kabiji kino kilengela kukwasha bantu baji na michima yakishinka pa muntu pa muntu. Kusapwila ku nzubo ku nzubo kukosesha lwitabilo lwa boba bengilako uno mwingilo ne kwibakwasha kuchinchika. Lelo jino, kusapwila kuyukanyikisha mukoyo uji na bena Kilishitu ba kine wa ‘kufunjisha patoka, ne ku nzubo ku nzubo.’

16, 17. Paulo wachinchikile byepi, kabiji bena Kilishitu lelo jino balondela byepi byajinga Paulo?

¹⁶ Paulo walumbulwijile bakulumpe mu kipwilo kya mu Efisesa amba kechi wayukile lukatazho lo akapitamo byo akabwela ku Yelusalema ne. Wibabujile’mba: “Nangwa byonkabyo, kechi natesha muchima ku bumi bwami nobe kyo kintu kyanema ne, bino kyo mbena kukebesha ke kupwisha kikonkwanyi kyami ne mwingilo ye natambwile kwi Nkambo Yesu wa kushimuna bulongo mambo awama a lusa lukatampe lwa Lesa.” (Byu. 20:24) Paulo wakaine kuswisha kintu nangwa kimo nabiji kukolwakolwa nangwa kumumanyika kumulengela kubula kwingila mwingilo wanji.

¹⁷ Bena Kilishitu lelo jino nabo bachinchika makatazho o bapitamo. Bamo bebakanya ku makafulumende ne kwibamanyika. Pakuba bakwabo nabo babena kukolwakolwa. Bena Kilishitu banyike nabo babena kupita mu makatazho afuma ku bakwabo pa sukulu. Nangwa kya kuba babena kupita mu makatazho a uno mutundu, Bakamonyi ba kwa Yehoba bachinchika bingi byonkatu byachinchikile Paulo. Abo bafuukulapo “kushimuna bulongo mambo awama a lusa lwa Lesa.”

“Saka Mwita Muchima Anwe Bene ne Jitanga Jonse” (Byu. 20:25-38)

18. Paulo wabingile byepi ku mashi a bantu, kabiji bakulumpe mu kipwilo mu Efisesa baubilepo byepi?

¹⁸ Paulo wapaine lujimuno ku bakulumpe mu kipwilo kya mu Efisesa mu kushinkamika, kupichila mu kwibabula bintu byo apichilemo. Patanshi wibabujile’mba kino kyo kimye kyapeleleko kyo bamumwene. Kepo aambile’mba: “Amiwa nabinga ku mashi a bantu bonse, mambo kechi nabujile kwimubula kyaswa muchima wa Lesa ku bantu ne.” Pano bakulumpe mu kipwilo kya mu Efisesa balondejile byepi byaubanga Paulo ne kubinga ku mashi a bantu? Wibabujile’mba: “Saka mwita muchima anwe bene ne jitanga jonse, mupashi wazhila jo emutongwejilepo bukalama kuba’mba mufungenga kipwilo kya Lesa kyo apotele na mashi a Mwananji.” (Byu. 20:26-28) Paulo wibajimwine’mba bantu baji nobe “misuka ikaji” bakatwela ne kongola mikooko kabiji “bakafunjishanga mafunjisho aluwankana kukeba kongola baana ba bwanga amba bebalondelenga.” Ñanyi kintu kyaubile bakulumpe mu kipwilo? Paulo wibajimwineko amba: “Labainga ne kunkenkenta kabiji vulukai amba pa myaka isatu, bufuku ne mute, kechi nalekele kwimutundaika na mipolo anweba pa muntu pa muntu ne.”​—Byu. 20:29-31.

19. Bantu basendukile byepi mu lwitabilo mu myaka kitota kitanshi, kabiji kulutwe na lwendo mwafumine ka?

¹⁹ “Misuka ikaji” yasolokele ku mpelo ya myaka kitota kitanshi. Mu mwaka wa 98 C.E., mutumwa Yoano wanembele’mba: “Ne luno balengulula Kilishitu bavula bamweka kala; . . . Bano bantu bafumine mwi atweba, bino kechi bajinga betu ne; mambo umvwe bajinga betu inge batwajijila kwikala ne atweba.” (1 Yoa. 2:18, 19) Mu myaka kitota kya busatu, bantu basendukile mu lwitabilo balengele jibumba ja bantangi ba mu bupopweshi bwa Kilishitendomu kabiji mu myaka kitota kya buna, Mfumu aye Constantine watelele jino jibumba ja bongozhi amba najo ja “Bwina Kilishitu.” Na mambo a kulondela bintu bya buntunshi ne kwibepekezha amba “bena Kilishitu,” bantangi ba mu bupopweshi ‘bafunjisha mafunjisho aluwankana.’ Bintu byafumine mu bano basendukile mu lwitabilo byo bibena kusoloka ne mu mafunjisho ne bisho bya mu Kilishitendomu.

20, 21. Paulo wamwesheshe byepi muchima wa kwipana, kabiji bakulumpe mu kipwilo lelo jino bakonsha kumwesha byepi uno muchima?

²⁰ Jishinda Paulo jo alamijilengamo mikooko japusene bingi na ja bantangi bakebelenga kumwenamo mu mikooko yabo. Aye wiingijilanga mwine pa kuba’mba amonenga mwa kwikwashisha kukila kukatazha kipwilo. Kechi waingijilanga bakwabo ba mu lwitabilo na mambo a kukeba kunonka ne. Paulo wasashijile bakulumpe mu kipwilo mu Efisesa kwikala na muchima wa kwipana. Wibambijile’mba: “Mwafwainwa kukwasha boba babula kukosa kabiji mwafwainwa kuvulukanga byambo bya Nkambo Yesu byo aambile’mba: ‘Mu kupana mufuma lusekelo lukatampe kukila mu kutambula ”​—Byu. 20:35.

²¹ Byonka byajinga Paulo, ne lelo jino bakulumpe mu kipwilo bamwesha muchima wa kwipana. Kupusanako na bakulumpe ba mu Kilishitendomu bengijila mikooko na mambo a kuba’mba babijilemo, aba baji na mwingilo wa “kulama kipwilo kya Lesa,” bengila uno mwingilo na muchima wa kwipana. Mu kipwilo kechi mwafwainwa kwikala bantu betota kabiji bakeba kutumbalala ne, mambo aba ‘bakeba kutakaikwa’ nangwa’mba bakeba lukumo, bakapona. (Mana 25:27) Bwitote bwakonsha kwituletelatu bumvu.​—Mana 11:2.

22. Ñanyi kintu kyalengejile Paulo kumutemwa ku bakulumpe mu kipwilo mu Efisesa?

²² Paulo byo atemenwe kya kine balongo banji nabo bamutemenwe bingi. Kimye kya kuya byo kyafikile, “bonse bajijile ne kumukumbachilamo Paulo ne kumufyompa.” (Byu. 20:37, 38) Bena Kilishitu basanta bingi ne kutemwa boba bepana kwingijila mikooko byonka byaubanga Paulo. Byo twisamba pa ñingijilo ya kwa Paulo, nanchi kechi mwaswa kuba’mba kechi witotelenga byo aambile’mba: “Amiwa nabinga ku mashi a bantu bonse” nenyi?​—Byu. 20:26.

1-4. Mambo ka Paulo o ayijile ku Yelusalema, kabiji ñanyi bintu byamumwekejile?

BANTU bonse kibakolele bingi ku muchima Paulo ne Luka byo bafumine mu Miletusa. Paulo ne Luka kibakatezhe bingi pa kushajikapo bakulumpe mu kipwilo mu Efisesa bo batemenwe bingi. Bamishonale babiji baimene ku kitulu kwajinga bwato. Mu byola byabo basendejilemo bintu bya kwingijisha pa lwendo. Basendele ne mali a kupa bena Kilishitu bakajilwe mu Yudea kabiji bakebeshe bingi kutwala ano mali.

² Mwela byo ashikamine, bwato bwatatwile kuya. Banabalume babiji pamo ne balunda nabo batanu na babiji mo bayijilenga, batajile balongo babo bajinga na bulanda ku kiito. (Byu. 20:4, 14, 15) Aba bayilenga basokwenenga balunda nabo kufikilatu ne byo bazhimañene.

³ Pa myaka nobe isatu, Paulo waingijilenga pamo na bakulumpe mu kipwilo mu Efisesa. Pano bino, bamutangijile ku mupashi wazhila kuya ku Yelusalema. Kyamweka wayukile bintu bikamumwekela. Mambo patanshitu wabujile jimo bakulumpe mu kipwilo amba: “Yukai kino amba mupashi wandengela kuya ku Yelusalema, nangwa kya kuba kechi nayuka bintu bikammwekela kokwa ne, bino kyo nayukakotu ke kya kuba’mba mu mizhi yonse mo nkapita mupashi wazhila ubena kumbuula’mba tuleya ne bya malwa bibena kumpembelela.” (Byu. 20:22, 23) Nangwa kya kuba Paulo wajinga mu lukatazho, wayukile’mba uji na “mupashi wazhila” mambo wajinga na mwingilo kabiji wipaine kulondela byamubujile mupashi kuya ku Yelusalema. Paulo wanemekele bumi bwanji, pano bino kuba kyaswa muchima wa Lesa kyo kintu kyanemene bingi kwi aye.

⁴ Nanchi ne anweba byo byo muba nyi? Byo twipana kwi Yehoba, tumulaya’mba tubanga kyaswa muchima wanji. Mambo kyo kintu kyo twanemeka bingi mu bwikalo bwetu. Tukamwenamo bingi umvwe saka tulanguluka pa byaingijilenga Paulo mutumwa wakishinka.

Wapichile pa “Jikuji ja Kipilusa” (Byu. 21:1-3)

5. Ñanyi jishinda Paulo ne balunda nanji jo baingijishe pa kuya ku Tila?

⁵ Paulo ne balunda nanji bayile na bwato “kwa kubula kwimana.” Kino kibena kulumbulula kuba’mba, bwato bwafikiletu bulongo kwa kubula lukatazho ku Kosa jonkaja juba. (Byu. 21:1) Kyamweka bwato bebwimikile ku kitulu bufuku bonse saka bakyangye kuya ku Lodesa ne Patala. Balongo bakanjijile mu bwato kufuma ku Patala ku kabeta ka ku bulenge bwa Asha Maina, bwasendanga bipe byavula bwibatwajile ku Tila mu Fenesya. Byo bayilenga, bapichile ku “jikuji ja Kipilusa ku kipiko [kya kiito].” (Byu. 21:3) Mambo ka Luka nembi wa buku wa Byubilo o aambijile’mba bapichile ku Kipilusa?

6. (a) Mambo ka Paulo o atundaikilwe pa kumona jikuji ja Kipilusa? (b) Kulanguluka languluka pa bintu byawama bimubila Yehoba ne byo emukwasha, kwimulengela kuba ka?

⁶ Kampe Paulo washimikizhe pa bintu byo bapichilemo byo bajinga pa jikuji. Pa lwendo lwabo lutanshi lwa bumishonale myaka itanu na ina yapichilepo, Paulo, Banabasa ne Yoano Mako basambakene Elimesa ñanga wibakainyenga kusapwila. (Byu. 13:4-12) Paulo byo amwene jino jikuji ne kulanguluka pa bintu byo apichilemo, kyamweka kyamukoseshe ne kumutundaika pa bintu bikamumwekela. Ne atweba twakonsha kumwenamo umvwe ketulanguluke pa bintu byawama bitubila Lesa ne byo etukwasha kuchinchika makatazho. Kuba bino kwakonsha kwitukwasha kwamba byambo byaambilepo Davida bya kuba’mba: “Makatazho amwekela muntu waoloka avula bingi, Bino Yehoba umupokolola mu onse.”​—Sala. 34:19.

“Twakebele baana ba bwanga ne kwibataana” (Byu. 21:4-9)

7. Ñanyi kintu kyaubile bakañenda byo bafikile mu Tila?

⁷ Paulo wanemekele bingi kupwanañana na bena Kilishitu bakwabo kabiji watonganga bingi kwikala nabo. Byo bafikile mu Tila, Luka wanembele’mba “twakebele baana ba bwanga ne kwibataana.” (Byu. 21:4) Bano bakañenda byo bayukile’mba mu Tila mwajinga bakwabo bena Kilishitu, bebafumpijile ne kwibatana, kampe baikele ne nabo. Kuyuka bukine kwawama bingi, mambo konse ko twakonsha kuya twakonsha kutana bakwetu ba mu lwitabilo baketutambwila. Aba batemwa Lesa kabiji baji mu bupopweshi bwa kine baji na balunda mwaya ntanda.

8. Twakonsha kumvwisha byepi mwatala kinembelo kya Byubilo 21:4?

⁸ Luka waambile pa moba atanu na abiji o baikele mu Tila, amba: “Panyuma ya kwibabula ku mupashi wazhila, [balongo mu Tila] bamukainye javula Paulo amba kechi aye ku Yelusalema ne.” (Byu. 21:4) Nanchi Yehoba wakebele’mba Paulo aye kuntu kukwabo nyi? Nangwa wakebelenga’mba Paulo aye ku Yelusalema nyi? Ine. Mupashi wamwesheshe’mba Paulo bakamumanyika mu Yelusalema, kechi amba wachiinenga kuya mu yewa muzhi ne. Kyamweka kupichila mu mupashi wazhila, balongo mu Tila bayukile amba Paulo kikamukatazha bingi kwingijila mu Yelusalema. Onkao mambo, na mambo a kuba bamutemenwe bingi, bamusashijile kubula kuya mu yewa muzhi. Kechi kyatamine byo bakebele kuzhikijila Paulo ku bintu byatama ne. Pano bino, Paulo byo akebeshe kuba kyaswa muchima wa Yehoba, wayile ku Yelusalema.​—Byu. 21:12.

9, 10. (a) Paulo byo ayukile’mba balongo mu Tila bakeba kumuzhikijila, ñanyi kintu kyo avulukile? (b) Bantu bavula balanguluka byepi mu ntanda lelo jino, kabiji ndangulukilo yabo yapusana byepi na byambo byaambile Yesu?

⁹ Paulo byo amwene’mba balongo bamutele bingi muchima, kyamweka wavulukile kintu Yesu kyo aambijile baana banji ba bwanga amba ukaya ku Yelusalema ne kupita mu bya malwa byavula ne kumwipaya. Petelo na kanswatu kanji, waambijile Yesu amba: “Kwakamwa ne, Nkambo; kino kechi kikemumwekela ne.” Yesu wamwambijile’mba: “Pichila kunyuma yami, Satana! Obewa wi kya kwituntulako kyami, mambo ulanguluka milanguluko ya bantu kechi ya Lesa ne.” (Mat. 16:21-23) Yesu wipaine kwingila mwingilo wamupele Lesa. Bino byo byaubile ne Paulo. Byonka byaubile Petelo, ne balongo mu Tila nabo kyamweka kintu kyo bakebele kuba kyajingatu bulongo, pano bino kechi bayukile kyaswa muchima wa Lesa ne.

¹⁰ Bantu bavula lelo jino, batemwa bingi kuba bintu bibapelela mu meso nangwa kya kuba kechi byawama ne. Kabiji bantu bavula mwaya ntanda bakeba bupopweshi muji mikambizho yapela kulondela. Pano bino, Yesu waambile kintu kyapusanako amba: “Umvwe muntu ukeba kundondela, ekane mwine ne kusenda kichi kyanji kya lumanamo kabiji andondelenga.” (Mat. 16:24) Kyawama bingi kulondela byaubanga Yesu, pano bino kechi kyapela kuba bino ne.

11. Baana ba bwanga mu Tila bamwesheshe byepi amba batemenwe Paulo ne kumutundaika?

¹¹ Kimye kyafikile kuba’mba Paulo, Luka ne bantu bo bajinga nabo bayenga. Bintu byamwekele byo bafuminenga ku Tila bimwesha’mba balongo mu Tila bamutemenwe bingi Paulo kabiji batundaikilenga mwingilo ye aingijilenga. Banabalume, banabakazhi, baana ne boba bajinga pamo ne Paulo bafikile ku kitulu. Bonse bafukamine panshi ne kulombela pamo ne kwishajikapo. Byo beshajikilepo, Paulo, Luka ne balunda nanji bayile mu bwato bukwabo ne kutwajijila kuya ku Tolemesa ko bakemwine balongo ne kwikala nabo juba jimo.​—Byu. 21:5-7.

12, 13. (a) Filipa waingijile byepi mu bukishinka? (b) Byaubile Filipa byakonsha kukwasha byepi banabalume bena Kilishitu lelo jino?

¹² Kabiji Luka washimikizha’mba Paulo ne balunda nanji bayile ku Kesalea. Byo bafikile, ‘batwelele mu nzubo ya kwa Filipa musapwishi.’a (Byu. 21:8) Kyamweka batemenwe bingi pa kutana Filipa. Mambo myaka 20 yapichilepo mu Yelusalema, Filipa bamutongwele ku batumwa kwingilako mwingilo wa kwaba kajo mu kipwilo kya bwina Kilishitu kyalengelwe. Filipa wayukanyikilwe’mba wajinga wa mukoyo mu mwingilo wa kusapwila. Baana ba bwanga byo bapalañenejilemo na mambo a kwibamanyika, Filipa wayile na kusapwila ku Samaliya. Mu kuya kwa moba, wakasapwijile ntungu mwina Etiopya ne kumubatizha. (Byu. 6:2-6; 8:4-13, 26-38) Kine, Filipa waingijile na bukishinka.

¹³ Filipa kechi wabwelele panyuma mu mwingilo wanji ne. Byo aikelenga mu Kesalea, watele bingi muchima ku mwingilo wa kusapwila byonkatu byo bamutela kwi Luka amba “musapwishi.” Kabiji byo twayuka kuba’mba Filipa wajinga na baana ba bakazhi bana baaulanga, kino kimwesha’mba bano baana balondejilenga mu ngayo ya shabo.b (Byu. 21:9) Kyamweka Filipa wakwashishe bingi kisemi kyanji kukosesha bulunda bwabo ne Yehoba. Banabalume bena Kilishitu lelo jino nabo bafwainwa kulondela byajinga Filipa kukwasha baana babo kutemwa mwingilo wa kusapwila.

14. Ñanyi bintu byawama byafuminemo Paulo byo afwakeshanga bakwabo ba mu lwitabilo, kabiji ne atweba tuba byepi lelo jino?

¹⁴ Paulo wafumpilanga ne kutana bakwabo ba mu lwitabilo mu mapunzha apusana pusana ne kwikala nabo. Kyamweka balongo bakebeshanga bingi kutambwila uno mishonale ne balunda nanji. Kino kyalengejilenga ‘kwikosesha bene na bene.’ (Loma 1:11, 12) Ne atweba byo byo twafwainwa kubanga lelo jino. Kutambwila bakalama ba mwanzo ne bakazhi babo, mufuma bintu byawama bingi.​—Loma 12:13.

‘Amiwa Nenengezha Kwipayiwa’ (Byu. 21:10-14)

15, 16. Ñanyi byambo byaambile Agabusa, kabiji byalengejile bantu baumvwineko kuba ka?

¹⁵ Paulo byo aikele ne Filipa, Agabusa wasolomokele. Aba bakonkenejile pa nzubo ya kwa Filipa bayukile’mba Agabusa wajinga ngauzhi waawile pa kipowe kya nzala kikatampe kyajingako mu kimye kyalaminenga Kaludiusa. (Byu. 11:27, 28) Kyamweka bantu beshikishenga’mba: ‘Mambo ka Agabusa a aishila? Kwapya ka?’ Byo bakimutajilenga, Agabusa washikwile mushipi walepa wa kwa Paulo wajinga na fukuta mwakubika mali ne bintutu bikwabo kabiji winyingileye mu musana. Kabiji wikashile uno mushipi ku maulu ne ku maboko. Kepo aambile byambo byanema bya kuba’mba: “Mupashi wazhila waamba’mba, ‘Mwina uno mushipi bakamukasa byonka bino ku Bayudea mu Yelusalema kabiji bakamupana ku bantu ba mu bisaka bya bantu.’ ”​—Byu. 21:11.

¹⁶ Buno bungauzhi bwamwesheshe’mba Paulo ukaya ku Yelusalema. Kabiji bwayukanyikishe ne kuba’mba Bayudea bo aka sapwilangako bakamupana “ku bantu ba mu bisaka bya bantu.” Buno bungauzhi bwakwashishe bingi bantu bashinkilwepo. Luka wanembele amba: “Byo twaumvwine kino, atweba ne bantu ba mu yoya mpunzha twatendekele kumusashijila’mba abule kuya ku Yelusalema. Paulo waipwizhe’mba: ‘Mambo ka o mubena kujijila ne kundefula? Yukai’mba, amiwa kechi nenengezhatu kukaswa ne, bino ne kungipaya monka mu Yelusalema na mambo a jizhina ja Nkambo Yesu.’ ”​—Byu. 21:​12, 13.

17, 18. Paulo wamwesheshe byepi kuchinchika pa kuba kyaswa muchima wa Lesa, kabiji balongo baubilepo byepi?

¹⁷ Fwanyikizhai byo kyajinga. Balongo kuvwangakotu ne Luka bamusashijile Paulo kubula kuya. Bamo bajijilenga. Paulo byo ayukile’mba bamutemwa, wibambijile’mba mubena “kundefula.” Ma Baibolo amo atuntulula kino kyambo kya Kingiliki amba “bamukokeshenga.” Nangwa kya kuba bamwambijilenga bino, aye waubile kyonka kyo afuukwilepo byonkatu byo aubile kimye kyo asambakene balongo mu Tila, kechi waswishishe bintu byo bamusashijilenga nangwa bantu bajijilenga kumulefula ne. Pakuba wibalumbulwijile ene mambo o afwainwe kuya. Paulo wamwesheshe kuchinchika. Byonkatu byaubile Yesu, Paulo naye wakebeshetu kuya ku Yelusalema. (Hebe. 12:2) Paulo kechi wikebejilenga kufwa na mambo a lwitabilo lwanji ne, bino wikimwene’mba kyayijilemo kufwa na mambo a kulondela Kilishitu Yesu.

¹⁸ Balongo baubilepo byepi? Tutanga’mba: “Byo akaine kumwitabisha, twalekele kumukanya, kabiji twaambile’mba: ‘Kyaswa muchima wa Yehoba kyubiwe.’ ” (Byu. 21:14) Aba bakainyenga Paulo kubula kuya ku Yelusalema bekilekele kumukanya. Baumvwine byaambile Paulo ne kulondela byo aambile mambo bayukile’mba kyo kyaswa muchima wa Yehoba nangwa kya kuba, bino kechi byo byo bakebelenga ne. Paulo watatwile mwingilo wamulengejile kumwipayilapo. Kabiji kino kyamukatezhe bingi na mambo a byo bamukainyenga.

19. Ñanyi lufunjisho lwanema lo tufunjila ku bintu byamwekejile Paulo?

¹⁹ Bintu byamwekejile Paulo bitufunjisha lufunjisho lwanema bingi lwa kuba’mba: Kechi twafwainwa kukanya bakwetu kwipana kwingijila Lesa ne. Luno lufunjisho twakonsha kwilwingijisha mu bintu byavula byakatazha byo twakonsha kupitamo kampe ne kwitwipayilapotu. Bansemi bena Kilishitu bavula kibakatazha bingi pa kumona baana babo kuya na kwingijila Yehoba ku byalo bingi, kine kechi balefula baana babo ne. Nyenga wa jizhina ja Phyllis mwina England, uvuluka kimye mwananji kyo ayile na kwingijila mu Africa mwingilo wa bumishonale. Ba Phyllis baambile’mba: “Naubile bingi bulanda, mambo kwayilenga mwanami kwalepele bingi. Naikele na bulanda pano bino nasekejile. Nalombelepo moba avula bingi. Nayukile’mba mwine ye wifuukwijilepo kabiji kechi nakebele kumukanya ne. Mambo namufunjishanga kimye kyonse kutangizhako bintu bya Bufumu. Waingijila mu byalo bingi pa myaka 30 kabiji kimye kyonse nsanchila Yehoba pa bukishinka bwa mwanami.” Kituletela bingi lusekelo umvwe twatundaika bakwetu ba mu lwitabilo kwipana.

“Balongo Betutambwijile na Lusekelo” (Byu. 21:15-17)

20, 21. Ñanyi kintu kimwesha kuba’mba Paulo wakebeshanga bingi kwikala pamo na balongo, kabiji mambo ka o akebeshe kupwanañana na bakwabo ba mu lwitabilo?

²⁰ Paulo winengezhezhe kabiji wayile na balongo bamutundaikilenga. Lwendo lonse lo aendele kuya ku Yelusalema, Paulo ne balunda nanji bakebele kukwatankana na balongo ne banyenga bena Kilishitu. Byo bayile ku Tila, bataine baana ba bwanga ne kwikala nabo moba atanu na abiji. Mu Tolemesa bafwakashijile balongo ne banyenga kabiji balaajileko juba jimo. Mu Kesalea bafikijile ku nzubo ya kwa Filipa ne kwikala nanji moba acheche. Kabiji baana ba bwanga bamo kufuma ku Kesalea bashinjikinyeko Paulo ne balunda nanji ku Yelusalema, kuno ko ko bebatambwijile kwi Nasoni mwana wa bwanga mutanshi. Bano bakañenda byo bafikile mu Yelusalema, Luka waambile’mba: “balongo betutambwijile na lusekelo.”​—Byu. 21:17.

²¹ Kyamweshatu patoka amba Paulo wakebanga bingi kwikala na bakwabo ba mu lwitabilo. Uno mutumwa bamutundaikile bingi ku balongo ne banyenga, byonkatu byo kikalatu ne kwi atweba lelo jino. Luno lutundaiko lwalengejile Paulo kumushikwa ku balwanyi bakebelenga kumwipaya.