Santainga pa Mambo a Mvula
UMVWE kwabula mvula kafwako kyo twakonsha kuba ne. Kwambatu kine, mvula mukatampe wakonsha kulengela miyulo yakonsha kubika bumi bwa bantu mu kizumba. Kabiji bantu bekala mu mapunzha a mashika, nangwa kunoka mvula kikupu kechi bakonsha kutemwa mvula ne. (Ezela 10:9) Pano, kikala byepi ku bantu bavula baji mu mapunzha mwatwa kyuya mubula kunoka mvula? Ku mapunzha a uno mutundu umvwe mvula wanoka bantu batemwa bingi.
Bino byo byo kyajinga ne mu kimye kya kala, nabiji mu Asha Maina, mpunzha kwakengijile mutumwa Paulo bumishonale. Byo ajinga ku yoya mpunzha, Paulo waambijile bena Likonya ba kala amba: “[Lesa] kechi wilekele mwine kwa kubula bukamonyi ne, mambo waubilenga byawama, ne kwimutumina mvula mwiulu ne myaka ya kuba kajo kavula, kasa ekusha michima yenu na kajo ne lusekelo.” (Byubilo 14:17) Monai pano kuba’mba, Paulo patanshi watongola mvula, mambo kwa kubula mvula kafwako kyakonsha kukoma ne, kabiji kechi kwakonsha kwikala “myaka ya kuba kajo kavula” ne.
Baibolo waambapo bingi pa mvula. Byambo bya Kihebelu ne Kingiliki byaamba pa mvula bitanwa mu Baibolo kukila pa bimye kitota kimo. Nanchi mukeba kuyuka byavula pa mambo a bupe bukatampe bwa mvula nyi? Abya kabiji mukeba ne kukosesha lwitabilo lwenu mu kuluñama kwa Baibolo kwesakana na byaamba sayansi nyi?
Baibolo byo Aambapo pa Mvula
Yesu Kilishitu waambilepo pa kintu kimo kikebewa pa kuba’mba kwikale mvula. Yesu waambile’mba: “Shenu wa mwiulu uselesha juba janji ku babi ne ku bawama pamo; ne kunokesha mvula pa baoloka ne pa babula koloka pamo.” (Mateo 5:45) Nanchi mwamona’mba Yesu patanshi waambilepo pa juba saka akyangye kutela mvula nyi? Kino kyayilamo, mambo juba kechi jipanatu ngovu ku bichi kuba’mba bikome ne, bino jilengela’mba kwikale ne jishinda mulengelwa mvula. Ee, juba jikoka mema mu tulunga panopantanda kwingijisha luya lukatampe lukutankana kukila pa makilomita 400,000 mu bula ne mu bwipi. Byo kiji kuba’mba Yehoba Lesa ye walengele juba, watelwa bulongo amba ye ukokela mema mwiulu kuba’mba aluke ke mvula.
Baibolo walumbulula jishinda mulengelwa mvula amba: “Lesa . . . ukokela mema mwiulu, ne kwalula kamfwa ke mvula ne kumunokesha mwiulu kasa anoka wavula pa bantu.” (Yoba 36:26-28) Kufuma panembejilwe bino byambo byaluñama, bantu baeseka bingi pa myaka yavula kukeba kuyuka jishinda mulengelwa mvula. Buku umo wanembelwe mu 2003 waambile’mba: “Ne luno miso ya mvula kechi yayukanyikwa byo ilengwa ne.” (Water Science and Engineering).
Basayansi bayukatu kuba’mba, miso ya mvula ilengwa na tubintu tucheche twa mu makumbi. Muso umo umo ubayilako kufika ku bimye milyonyi umo nangwa kukilapo pa kuba’mba ekale muso wa mvula. Jino ke jishinda ja kukumya jakonsha kupwisha maola avula pa kuba’mba muso alengwe. Buku waamba pa bya sayansi wa Hydrology in Practice washimuna’mba: “Kuji mafunjisho avula bingi aamba pa miso byo ibaya mu makumbi pa kuba’mba ikale ke mvula, kabiji kyatanwa kuba’mba bano bantu bapesapesa kechi batondwa na bino ne, bakipesapesatu kukeba kuyuka bilengwa miso ya mvula.”
Mulenga wanengezhezhe jishinda jinokelamo mvula, waipwizhe Yoba ano mepuzho amba: ‘Nanchi mvula uji na shanjinyi, nangwa ñanyi wasema mindondo ya kime? Nanchi ñanyi wapana maana ku makumbi? . . . Kabiji ñanyi uji na maana a kubala makumbi? nangwa ñanyi wakonsha kwitulula mafukuta a mema aji mwiulu?’ (Yoba 38:28, 36, 37) Pano ke myaka 3,500 yapitapo, ne luno basayansi bakilukutatu na ano mepuzho akatazha.
Mema a Mvula Afuma Pi?
Batemwamana Bangiliki bafunjishanga’mba nsulo ya mema a mu mukola kechi mvula ne, bino ke mema a mu kalunga apita panshi ya mushiji kwiya kutupaukila peulu ya mitumba. Muntu umo waambilepo pa Baibolo amba Solomone waswile pa mambo a kino. Akimonai byambo bya kwa Solomone byo anembele na lutangijilo lwa mupashi bya kuba’mba: “Mema a mu mikola yonse afika mu kalunga ka mema, kabiji kalunga ne kuyula ne. Konka kuya mema a mu mikola i ko ko aya ne jibiji.” (Musapwishi 1:7) Nanchi Solomone kine walumbulwilenga’mba mema a mu kalunga ka mema beakokejile mu mitumba amba ekale nsulo ya mikola nyi? Pa kuba’mba tukumbule buno bwipuzho, twayai tumone byayukile bantu bajingako kimye kya kwa Solomone pa mambo a jishinda jilengelwamo mvula. Nanchi bintu byo bayukile byajinga bya bubela nyi?
Byo papichile myaka pepi na kitota kimo kufuma paambijile bino byambo Solomone, ngauzhi wa Lesa Elaija wamwesheshe kwine kufuma mvula. Pa kyo kya kimye, mu kyalo mwajinga kyashi kukila pa myaka isatu. (Yakoba 5:17) Yehoba Lesa waletele ano malwa pa bantu banji mambo bamusatukijile ne kutemwako lesa wa bena Kenana aye Baela amba ye wibapanga mvula. Bino Elaija wibakwashishe bena Isalela kulapila, onkao mambo wipaine kulomba amba mvula inoke. Byo akilombelenga, Elaija waambijile kalume wanji ‘kutala na ku kalunga ka mema.’ Byo amubujile’mba “namona jikumbi jauba nobe jibena kufuma pa kalunga ka mema, jakepatu nobe kuboko kwa muntu,” Elaija wayukile’mba lulombelo lwanji lwakumbulwa. Mu ka kimye kachechetu, “jiulu jafichile bwi na makumbi ne kuba kipupu, ne mvula mukatampe wa mikwe wanokele.” (1 Bamfumu 18:43-45) Elaija wamwesheshe amba wayuka jishinda mulengelwa mvula. Wayukile’mba makumbi alengelwenga kufuma mu kalunga ka mema ne kwialelwila na mwela kukabeta ka ku bulenge mu Ntanda ya Mulaye. Kufikatu ne lelo jo jishinda jimotu mvula jo inokelamo panopantanda.
Byo papichile nobe myaka kitota kimo, panyuma ya kuba Elaija walomba kala kuba’mba mvula inoke, njimi wikepeshe wa jizhina ja Amosi waambilepo pa bishinka byanema bya ntendekelo ya jishinda jilengelwangamo mvula. Amosi bamwingijishe kwi Lesa kwaula bikebamwekela bena Isalela pa kuyanjisha bayanji ne kupopwela balesa ba bubela. Pa kuba’mba babule kwibonauna kwi Lesa, wibakambizhizhe’mba “mukebai Yehoba, mwikale na bumi.” Panyuma, Amosi wibalumbulwijile’mba, Yehoba ye yenkatu ye mwafwainwa kupopwela mambo ye Mulenga, “Yenkaye wita mema aji mu kalunga ne kwianokesha panopantanda.” (Amosi 5:6, 8) Palutwe kacheche, Amosi wabwezhezhepo kwamba pa kino kishinka kyawama kyaamba pa jishinda jinokelamo mvula. (Amosi 9:6) Amosi wamwesheshe kuba’mba tulunga twa mema yo nsulo ya mvula inoka panopantanda.
Kino kishinka bekyambilepo ne kwi Edmond Halley mu 1687. Pano bino, papichile kimye kyabaya bingi pa kuba’mba bakwabo betabe mulanguluko wa kwa Halley. Buku umo wa Encyclopædia Britannica Online waamba’mba: “Mulanguluko wa kuba’mba kuji jishinda jilengelwamo mvula Panopantanda, mema a mu tulunga twa mema mo apichila kuya ku mitumba kabiji ne kunoka, jatwajijile kwikalako kufika ne ku ntendekelo ya myaka kitota kya bu 18.” Lelo jino, bukine bwaamba pa mambo a jishinda mulengelwa mvula bwayukanyikwa bingi. Uno yenka buku walondolola’mba: “Mema a mu tulunga oluluka ne kuya na kulenga makumbi mwiulu, abwela afinda, kepo mvula wabwela wanoka Panopantanda, kabiji mema a mvula aya mu mikola apa bino akaya mu tulunga twa mema.” Onkao mambo, kyamwekeshatu patoka amba byambo byaambile Solomone pa mambo a jishinda mulengelwa mvula byanembwa mu Musapwishi 1:7, byaamba pa mambo a jonka jino jishinda ja makumbi ne mvula.
Kino Kyafwainwa Kwimulengela Kuba Ka?
Byo kiji kuba’mba jishinda jilengelwamo mvula jalondololwa bulongo na banembi ba Baibolo bapusana pusana, kyo kishinka kimo kyakila mukunema kiyukisha’mba Baibolo wanembelwe na Mulenga wa bantu, aye Yehoba Lesa. (2 Timoti 3:16) Kya kine, na mambo a kubula kulama ntanda bulongo, kyamweka bantu balubankanya jishinda jinokelamo mvula, kabiji kino kyalengela miyulo ne byashi ku mapunzha akwabo. Bino Mulenga walenga jishinda jilengelwamo mvula aye Yehoba Lesa, walaile kala kene amba ‘ukonauna boba bonauna ntanda.’—Lumwekesho 11:18.
Pa kino kimye, mwakonsha kumwesha byepi lusanchilo lwenu pa bupe bwa Lesa bo emupa bwa mvula? Mwakonsha kuba bino, kupichila mu kufunda Mambo anji Baibolo ne kwingijisha byo mubena kufunda mu bwikalo bwenu. Umvwe mwauba bino, mukekala na luketekelo lwa kukapuluka ne kutwela mu ntanda ipya ya Lesa, mo mukeyowanga bya bupe byonse bya Lesa myaka ne myaka. Ee kine, “bya kupana byonse byawama ne bya bupe byonse byalumbuluka” bifuma ku mwine Nsulo ya mvula, aye Yehoba Lesa.—Yakoba 1:17.
[Diagram/Bipikichala pa peja 16, 17]
(Umvwe mukeba bine byambo, monai mu buku)
← ← KUSUNGULUKA KWA MEMA
MVULA KANOKEMEMA MEMA AFUMA KU BICHI LUYA
↓ MIKWE
MEMA A MU MUSHIJI ↓
↓ → →
[Bipikichala pa peja 16]
Elaija byo alombelenga, kalume wanji ‘watajile na ku kalunga ka mema’