Kitango 12
Mwakonsha Kupwisha Makatazho Aleta Bufinda mu Kisemi
1. Makatazho ka amo ekala mu bisemi abula kuyuka lubambalo wa pangye?
NZUBO pangye yakonsha kumweka bingi kipale ne kukosa. Bino mukachi myamba saka yabola ne kufukula. Bino byo byo kikala ne ku bisemi bimo. Pa kwibitala bibye byakonsha kumweka kwikala bingi bulongo ne kusangalala. Pano bino, mu mazubo abo kechi mwikala mutende ne. Bintu bibiji byakonsha kulengela luno lukatazho ke bukitomi ne lutobo.
BUKITOMI BULETA MAKATAZHO MU KISEMI
2. (a) Baibolo waambapo mba ka pa kutoma maalwa? (b) Bukitomi bo bu ka?
2 Baibolo kechi wakanya kutoma maalwa mu kwesakanya ne, bino wakanyako kupendwa. (Byambo bya Mana 23:20, 21; 1 Kolinda 6:9, 10; 1 Timoti 5:23; Titusa 2:2, 3) Bukitomi bwapusana na kupendwa, mambo bukitomi ke kwiibijisha kutoma byabila kabiji ne kubula kuyuka pa kupelela. Bakulumpe bo bekala bitomi. Pano bino, ke kya bulanda bingi pa kumona’mba ne banyike nabo babena kwikala bitomi.
3, 4. Londololai bintu bifuma mu bukitomi byo byakonsha kukatazha mwina kwenu ne baana.
3 Baibolo waambilepo kala kene kuba’mba kutomesha maalwa kwakonsha kupwisha mutende mu kisemi. (Mpitulukilo ya mu mizhilo 21:18-21) Kisemi kyo kiyanjilamo mu bintu byatama bifuma mu bukitomi. Mwanamukazhi wakonsha kwibikako kuba’mba alekeshe mwatawanji kutoma maalwa nangwa kuyukatu mwa kubila na lukatazho lwa mwatawanji.a Wakonsha kweseka kufya maalwa, kwiela, kufya mali anji, nangwa kumusashijila’mba atemwe kisemi kyanji, kunemeka bumi bwanji ne kutemwa Lesa, bino mwanamulume aye kwikileka ne. Umvwe mwatawanji ne kuleka kutoma maalwa ne, mwanamukazhi wakonsha kulefulwa ne kwiumvwa kupelelwa. Mwanamukazhi wakonsha kwikala na moyo, kumukola ku muchima, kwizhachisha, kwakamwa, kwikala na bijikila kabiji ne kwiumvwa’mba kechi wanema ne.
4 Baana baji na bansemi bitomi bayanda bingi. Bamo bebakozha. Bakwabo nabo bebakuna. Bakonsha ne kutendeka kwipamo mambo na mambo a bukitomi bwa bansemi babo. Kabiji baana bekala ba milengulwila ku bantu bakwabo na mambo a bukitomi bwa bansemi babo. Na mambo a kuba kechi bakonsha kwisamba pa bibena kumweka pa nzubo ne, baana bakonsha kutendeka kumanama mu milanguluko ne kukonyangala. (Byambo bya Mana 17:22) Baana baji mu lukatazho lwa uno mutundu, bakonsha kubula kwiketekela umvwe bakoma.
KISEMI KYAKONSHA KUBAPO KA?
5. Muntu wakonsha kuleka byepi bukitomi, kabiji mambo ka kino o kyakatezha?
5 Nangwa kya kuba ba lūsa bavula bamba’mba bitomi kechi byakonsha kuleka kutoma maalwa ne, bavula baswa’mba bakonsha kwikileka umvwe bebikila kikonkwanyi kya kwikanya. (Monai ne byaamba Mateo 5:29.) Pano bino, kukwasha kitomi kuba’mba aleke kutoma maalwa kechi kyapela ne, mambo bitomi javula kechi biswa’mba bileta makatazho ne. Nangwa byonkabyo, umvwe ba mu kisemi baingijila pamo kukwasha kitomi kuyuka bintu byatama byo aleta mu kisemi, wakonsha kumona’mba nanchi uji na lukatazho. Dokotala wapijilwa kukwasha bitomi ne bisemi byabo waambile’mba: “Namona kintu kyanema kyafwainwa kuba kisemi, ke kwingilangatu mingilo yabo ya pa juba pa juba ne kubula kuta maana ku kitomi. Kuba bino kukakwasha kitomi kumona lupusano luji pe aye ne ba mu kisemi kyanji bonse.”
6. Bisemi byafwainwa kufumya kwepi lutangijilo lwawama lwa kuba na kitomi?
6 Umvwe mu kisemi kyenu muji kitomi, lujimuno lwa mu Baibolo lwanembwa na lutangijilo lwa mupashi lwakonsha kwimukwasha bingi kwikala bwikalo bwawama. (Isaya 48:17; 2 Timoti 3:16, 17) Monai mafunde amo akwasha bisemi bimo kuyuka bya kuba na lukatazho lwa bukitomi.
7. Umvwe umo mu kisemi kitomi, bañanyi bamulengela kwikala byobyo?
7 Kilekai kwipamo mambo. Baibolo waamba’mba: “Bonse, pa muntu pa muntu, bakasenda bisendwa byabo bene, au kyanji, au kyanji” kabiji “atweba bonsetu umo umo tukeambila mambo kwi Lesa.” (Ngalatiya 6:5; Loma 14:12) Kitomi wakonsha kutendeka kupamo mambo ba mu kisemi amba bo babena kumulengela kutoma maalwa. Kya kumwenako, wakonsha kwamba’mba: “Umvwe mundama bulongo, inge kechi ntoma ne.” Umvwe bamo mu kisemi baitabizha byo abena kwamba, ko kuba’mba babena kumutundaika kutwajijila kutomanga. Nangwa kya kuba kebetukatazhe ku bantu bakwetu nangwa kupitatu mu makatazho akwabo, atweba bonse kuvwangakotu ne bitomi tuketotolwela pa byo tuba.—Monai byaamba Filipai 2:12.
8. Mashinda ka amo o mwakonsha kukwashishamo kitomi kuyuka bya kuba na makatazho afuma mu bukitomi bwanji?
8 Kange mulanguluke’mba kimye kyonse mwafwainwa kuzhikijila kitomi ku bintu bifuma mu kutoma kwanji ne. Kishimpi kya mu Baibolo kyaamba pa muntu umo uji na bukaji, kyakonsha kwingila ne ku kitomi: “Umvwe wamupokolola, ukamupaina ne jibiji.” (Byambo bya Mana 19:19) Mulekai kitomi mwine emwene bintu bifuma mu kutoma maalwa. Umvwe walasa, mulekai akombe malashila anji.
9, 10. Mambo ka bisemi biji na bitomi o byafwainwa kukebela bukwasho, kabiji ku bañanyi kikatakata ko byafwainwa kukeba bukwasho?
9 Tambwilainga bukwasho kufuma ku bakwenu. Byambo bya Mana 17:17 byaamba’mba: “Mutemwe wobe ukutemwa bimye byonse, kabiji mulongo wasemekelwa mambo a kimye kya kumona bya malwa.” Umvwe mu kisemi kyenu muji kitomi, mwakonsha kwikala mu makatazho akatampe. Mwafwainwa kukeba bukwasho. Kuzhinyazhinya ne, ketekelai mu ‘balunda ba kine’ kwimukwasha. (Byambo bya Mana 18:24) Kwisamba na bakwenu bayuka nangwa bapitamo kala mu lolo lukatazho, kwakonsha kwimulengela kuyuka mashinda awama a byo mwakonsha kuba ne kubula kuba. Bino, mwafwainwa kulangulukapo bulongo pa oo mashinda. Bulai boba bo mwaketekela bakabula ‘kusolola’ lukatazho lwenu.—Byambo bya Mana 11:13.
10 Ketekelai bakulumpe bena Kilishitu mu kipwilo. Bakulumpe mu kipwilo kya bwina Kilishitu bakonsha kwikala nsulo ya bukwasho. Bano ke banabalume bafundwa na Mambo a Lesa kabiji bafikilamo mu bya kwingijisha mafunde anembwamo. Bakonsha kwikala “nobe kya kuleyelamo mwela, kabiji nobe kya kufyamamo pa kwiya kinkunkwila, kabiji nobe tukola tuji na mema mu ntanda yauma, kabiji nobe kimfute kya jibwe jikatampe, jiji mu kiselebwa.” (Isaya 32:2) Bakulumpe bena Kilishitu mu kipwilo kechi bazhikijilatu kipwilo ku bintu byatama ne, bino batekenesha, kukokolosha ne kuta muchima bonse baji na makatazho. Shukilwaimo mu bukwasho bwabo.
11, 12. Ñanyi mwine wakonsha kukwasha bisemi biji na bitomi, kabiji wibakwasha byepi?
11 Kyakila byonse, kebai bukwasho kwi Yehoba. Baibolo witubula atweba bonse amba: “Yehoba uji kwipi na bonse balajika michima, Kabiji wibapulusha bonse ba mipashi yalapila.” (Salamo 34:18) Umvwe mwiumvwa kulajika muchima nangwa kimukola ku muchima na mambo a makatazho a kwikala na kitomi, yukai’mba “Yehoba uji kwipi.” Aye ye wayuka bulongo makatazho a mu kisemi kyenu.—1 Petelo 5:6, 7.
12 Kulondela byaamba Yehoba mu Mambo anji kwakonsha kwimukwasha kuyuka bya kuba na bijikila. (Salamo 130:3, 4; Mateo 6:25-34; 1 Yoano 3:19, 20) Kufunda Mambo a Lesa ne kulondela mafunde ajimo, kukemukwasha kutambula mupashi wazhila wa Lesa ne kwimulengela kwikala na “bukata bwine bwa bulume” bwa kwimukwasha kuyuka bya kuba na makatazho a pa juba pa juba.—2 Kolinda 4:7.b
13. Lukatazho ka lwa bubiji lwaonauna bisemi byavula?
13 Kukizhamo kutomesha maalwa ko kwaonauna bisemi byavula ne kuleta bufinda mu kisemi.
MALWAÑANO ALETA MAKATAZHO MU KISEMI
14. Ñanyi kimye kyatendekele malwañano a mu kisemi, kabiji kiji byepi ano moba?
14 Malwañano a mu kisemi atendekele kimye Kaina kyo aipayile nkasanji aye Abela. (Ntendekelo 4:8) Kufumatu kyokya kimye bantu basambulako uno mwalo wa kwiikazha bufinda mu kisemi. Kuji banabalume bapuma bakazhi babo, banabakazhi balukuka bamwatawabo, bansemi bapuma bingi baana babo babacheche kabiji baana bakoma nabo bakabisha bansemi babo bakikulumpe.
15. Ba mu kisemi beumvwa byepi kwikala mu kisemi muji malwañano?
15 Malwañano kechi alengelatu ba mu kisemi kwikala na bikozha ne, bino mwavwangwa byavula. Mwanamukazhi umo wapumwapo kala waambile’mba: “Umvwe kino kyaubiwa kwikala kwizhachisha bingi ne kumvwa bumvu. Kimye kya lukelo, wakonsha kuba monka walajijlatu, uba nobe wakulotangatu kiloto kyatama.” Baana bakomena mu kisemi muji malwañano nabo pa kukoma bakonsha kebekazhe bingi bufinda ba mu bisemi byabo.
16, 17. Kuyanjisha mwana mu milanguluko ko ku ka, kabiji kikala byepi ku ba mu kisemi?
16 Malwañano a mu kisemi kechi alumbululatu kwipumpula ne. Javula ekalatu a kutoboka. Byambo bya Mana 12:18 byaamba’mba: ‘Kuji umo, byambo byanji bya kupulumuka byasañana nobe mpoko; pakuba byambo bya ba maana bipozha muchima.’ Bino “byambo byasañana” bileta malwañano mu kisemi, byavwangwamo kwitela mazhina a mukeyu, kwitataukila, kwilengulula, kwituka kabiji ne kukeba kupumañana. Byambo bya uno mutundu bikala nobe bilonda ku muchima bibula kumweka ku bantu.
17 Kuyanjisha mwana mu milanguluko kulumbulula, kumulengulula kimye kyonse, kumwendeleka’mba wi nkope, maana ufwao nangwa’mba wikileya. Ñambilo ya uno mutundu yakonsha kulengela mwana kubula kwiketekela. Ibyo kuba’mba baana bonse bakebewa kwibajimunako. Bino, Baibolo wakambizha bashetu kuba’mba: ‘Anweba bashabo, kwibakolomona baana benu ne, michima yabo yakakoka.’—Kolose 3:21.
BYA KUPWISHA MALWAÑANO MU KISEMI
18. Malwañano a mu kisemi atendekela pi, kabiji Baibolo umwesha byepi byo twafwainwa kwiapwisha?
18 Malwañano a mu kisemi atendekela mu muchima ne mu milanguluko; byo tuba byo bimwesha byo tulanguluka. (Yakoba 1:14, 15) Pa kupwisha malwañano mu kisemi, kikebewa awa wialeta kupimpula ndangulukilo yanji. (Loma 12:2) Nanchi kino kyapela nyi? Ee, kyapeleshatu. Mambo a Lesa aji na bulume bwa kupimpula bantu. Akonsha kufumya ndangulukilo yatama yonse ‘yakoselamo’ mu muntu. (2 Kolinda 10:4; Bahebelu 4:12) Maana alumbuluka a mu Baibolo akonsha kukwasha muntu kupimpula byubilo byanji pa kuba’mba avwale bumuntu bupya.—Efisesa 4:22-24; Kolose 3:8-10.
19. Mwina Kilishitu wafwainwa kumonanga ne kulama byepi mukwabo wa mu masongola?
19 Byo mumona mwina kwenu. Bamo bamba’mba umvwe mwanamulume keabule kupuma mukazhanji, kechi ukamunemekanga ne. Bino kechi byo byaamba Mambo a Lesa ne. Mambo a Lesa aamba’mba: ‘Banabalume temwai bakazhi benu pamo nobe mibiji yenu anwe bene. Awa watemwa mukazhanji, witemwa ne aye mwine.’ (Efisesa 5:28) Kabiji Baibolo wabwela waamba’mba banabalume bafwainwa kunemeka bakazhi babo “nobe kijilo kyakila kikwabo mu kubula kukosa.” (1 Petelo 3:7) Banabakazhi nabo bebakambizha amba “batemwe bamwata wabo” ne ‘kwibanemeka.’ (Titusa 2:4; Efisesa 5:33) Kwambatu kine, kafwako mwanamulume wakamwa Lesa wakonsha kwamba’mba unemeka mukazhanji umvwe umupuma nangwa kumuyanjisha ne. Kabiji kafwako mwanamukazhi uzazukila mwatawanji, kumwambila byambo bya mukeyu nangwa kumulengulula wakonsha kwamba’mba kine wamutemwa ne kumunemeka ne.
20. Bansemi baji na mutembo kwi ñanyi pa mambo a baana babo, kabiji mambo ka bansemi o bafwainwa kubujila kukizhamo pa kufunjisha baana babo?
20 Byo mumona baana. Baana bafwainwa kuyuka’mba bansemi babo bebatemwa ne kwibata muchima. Mambo a Lesa atela baana kwikala “bunonshi bufuma kwi Yehoba” kabiji amba “mfweto.” (Salamo 127:3) Yehoba wapa bansemi mutembo wa kulama bulongo buno bunonshi. Baibolo waamba pa byubilo bya “bwanyike” kabiji ne “kukosama” kwa mwanyike. (1 Kolinda 13:11; Byambo bya Mana 22:15) Bansemi kechi bafwainwa kukumya umvwe mwanabo keamweshe byubilo bya kukosama ne. Boba bino mambo bakiji banyike. Bansemi kechi bafwainwa kukizhamo pa kufunjisha baana babo ne, bino bafwainwa kutala pa jifumbi ja mwana, nkomeno ne bulume bo aji nabo.—Monai ne byaamba Ntendekelo 33:12-14.
21. Jishinda ka jawama ku bantu bakamwa Lesa jo bafwainwa kumwenangamo bansemi bakikulumpe ne bya kwibalama?
21 Byo mumona bansemi bakikulumpe. Bena Levi 19:32 baamba’mba: “Umushingike mukote wa mvwi ne kunemeka kilungi kyanji.” Mizhilo ya Lesa itundaika bantu kupana mushingi ne kunemeka bakikulumpe. Kino kyakonsha kukatazha bingi umvwe nsemi wakikulumpe uji bingi na lukondo nangwa ukolwakolwa, kabiji kampe kechi wenda nangwa kulanguluka bukiji pa kuba bintu ne. Nangwa byonkabyo, baana bebakambizha kuba’mba bafwainwa “kwibabwezhezha byawama bebasema.” (1 Timoti 5:4) Kuba bino kulumbulula kwibanemeka ne kwibashingika kampe ne kwibakwasha mu bya mali. Kuyanjisha bansemi bakikulumpe kine kwapusana bingi na bitukambizha Baibolo.
22. Kintu ka kikebewa pa kuba’mba tupwishe malwañano a mu kisemi, kabiji twakonsha kwikingijisha byepi?
22 Ikanyainga. Byambo bya Mana 29:11 byaamba’mba: ‘Wakosama usolola bukaji bwanji bonse; pakuba wa maana wibukanya kumweka ne kwibuzhindamika.’ Mwakonsha kwikanya byepi? Mu kifulo kya kuleka bukaji kwikala mu muchima wenu, bukiji bukiji pwishai lolo lukatazho. (Efisesa 4:26, 27) Umvwe mwamona’mba mwatendeka kuzhingila kyawama kufumapo. Lombai mupashi wazhila wa Lesa kuleta mwi anweba lubaji lwa kipangwa kya kwikanya. (Ngalatiya 5:22, 23) Umvwe mwazhingila kyawama kwendako ne kubako bisela bikosesha mubiji pa kuba’mba bukaji bupwe. (Byambo bya Mana 17:14, 27) Ibikaiko kwikala “ubanda kuzhingila.”—Byambo bya Mana 14:29.
KYAWAMA KWABANA NYI, INYI KUTWAJIJILA KWIKALA PAMO?
23. Ki ka kyakonsha kubiwa ku muntu mu kipwilo kya bwina Kilishitu ubula kutaya bukaji, kabiji kampe uyanjisha ne ba mu kisemi kyanji?
23 Baibolo watongola mingilo yashikwa Lesa nabiji “mafika, ne lutobo . . . ne bukaji” kabiji waamba’mba “abo boba bya byonkabyo kechi bakaswana bufumu bwa kwa Lesa ne.” (Ngalatiya 5:19-21) Onkao mambo, yense witela amba mwina Kilishitu wabula kutaya bukaji, kampe uyanjisha mwina kwanji nangwa baana, bafwainwa kumupanga mu kipwilo kya bwina Kilishitu. (Monai ne byaamba 2 Yoano 9, 10.) Kupanga muntu wa uno mutundu, kukazhikijila kipwilo kwikala kya butooto ku bantu batama.—1 Kolinda 5:6, 7; Ngalatiya 5:9.
24. (a) Aba bo bayanjisha ku bena kwabo bakonsha kuba byepi? (b) Nga balunda ne bakulumpe mu kipwilo bakonsha kukwasha byepi aba bo bayanjisha ku bena kwabo, bino ki ka kyo bakabula kuba?
24 Kyakonsha kwikala byepi ku bena Kilishitu bo bayanjisha ku bena kwabo babula kumweshapo biyukilo bya kuba’mba bakaleka? Bamo basalapo kutwajijila kwikala na mwina kwabo wibayanjisha na mambo a kintu kimo. Bakwabo basalapo kwabana, mambo a kuba butuntulu bwabo bwa mubiji, milanguluko ne bumupashi ne bumi bwabo biji mu kizumba. Kyonse kyafuukulapo kuba muntu ye baikazha bufinda mu kisemi uketotolwela mwine kwi Yehoba. (1 Kolinda 7:10, 11) Balunda, bakilongo nangwa bakulumpe bena Kilishitu mu kipwilo bakonsha kupana bukwasho ne lujimuno, bino kechi bakabula uji mu lukatazho bya kuba ne. Mwine ye ukefuukwilapo bya kuba.—Loma 14:4; Ngalatiya 6:5.
MAKATAZHO ONSE AKAPWA
25. Yehoba uji na ñanyi nkebelo pa mambo a kisemi?
25 Kimye Yehoba kyo asambakenye ba Adama ne Evwa mu masongola, nkebelo yanji kechi yajinga ya kuba’mba bisemi bikapitenga mu makatazho nabiji bukitomi nangwa malwañano a mu kisemi ne. (Efisesa 3:14, 15) Mu kisemi mwafwainwe kutanwa butemwe ne mutende kabiji bonse mu kisemi bafwainwe kwikala na milanguluko yawama ne kupopwelatu Lesa kwapwa. Na mambo a bundengamambo, bwikalo bwa mu kisemi bubena kuyatu na kutaminako.—Monai ne byaamba Musapwishi 8:9.
26. Mapesho ka aji kulutwe ku bonse babena kwibikako kwikela monka mwayila bikeba Yehoba?
26 Kya lusekelo ke kya kuba’mba, Yehoba kechi walubako ku nkebelo yanji pa mambo a kisemi ne. Walaya kuleta ntanda ipya ya mutende bantu mo “bakekalanga bulongo, kafwako ukebalengesha moyo ne.” (Ezikyo 34:28) Mu kyokya kimye, bukitomi, malwañano a mu kisemi ne makatazhotu akwabo abena konauna bisemi lelo jino, kechi akekalako jibiji ne. Bantu bakekala balusekelo, ba kubula moyo ne misongo, mambo bakekala mu “kuvula kwa mutende.”—Salamo 37:11.
[Tubyambo twa mushi]
a Nangwa kya kuba bukitomi twibutazhatu ku mwanamulume, bino ano mafunde engila ne ku banabakazhi bitomi.
b Mu byalo bimo, muji bipatela ne mitanchi yo banengezha kukwashishamo bitomi ne bisemi byabo pamo. Kino ke kya kwisajilapo muntu mwine kana wakonsha kukeba bukwasho ku bino bipamo nangwa ne. Bino Bakamonyi ba kwa Yehoba kechi baambapo pa kine kipamo nangwa kipatela ko mwafwainwa kuya na kutambula bukwasho ne. Nangwa byonkabyo, mwafwainwa kujimuka bingi pa kukeba bukwasho bwa yewo mutundu kuchina’mba mwakevwanga mu byubilo bilala mafunde a mu Binembelo.
NGA ANO MAFUNDE A MU BAIBOLO AKONSHA KUKWASHA BYEPI . . . BYA KUPWISHA MAKATAZHO ALETA BUFINDA MU KISEMI?
Yehoba washikwa kukizhamo kutomesha maalwa.—Byambo bya Mana 23:20, 21.
Muntu yense uketotolwela pa byubilo byanji.—Loma 14:12.
Umvwe ketubule kwikanya kechi tukengijila Lesa bulongo ne.—Byambo bya Mana 29:11.
Bena Kilishitu bakine banemeka bansemi babo bakikulumpe.—Bena Levi 19:32.
[Kipikichala pa peja 146]
Bakulumpe bena Kilishitu mu kipwilo bakonsha kukwasha bya kupwisha makatazho a mu kisemi
[Kipikichala pa peja 151]
Bamulume ne mukazhi bena Kilishitu betemwa ne kwishingika, bakapwisha bukiji makatazho abo