‘Ukapitule Mabuku, ne Biseba bya Binembelo byo Bine Bine’
ABINO byo byambo byaambile mutumwa Paulo pa kwambila mukwabo mishonale aye Timoti amba akamupitwile mabuku. Mivungilo ne biseba bya binembelo bya mutundu ka Paulo byo aambilengapo? Ki ka kyamulengejile kwibikeba? Kabiji twakonsha kufunjilako ka?
Mu myaka yajingako bena Kilishitu batanshi, kimye Paulo kyo anembele bino byambo mabuku a Binembelo bya Kihebelu onse 39, beabenye mu mabuku pakachi ka 22 ne 24. Mabuku avula ajinga mu muvungilo umo umo. Shayuka umo wa jizhina ja Alan Millardumo waambile’mba: Nangwa kya kuba mivungilo yafwanga mali avula, aba “bajinga na mali kechi kibakatazhanga kwikala nayo ne.” Bamo bakonshanga kwikalapo na umo. Kyakumwenako, ntungu mwina Etiopya wajinga na muvungilo mu kalaki kabiji ‘watangilenga mu Isaya ngauzhi’ na jiwi jasansuka. Wajinga na “lūsa lukatampe kwi Kandese mfumu wa mukazhi wa bena Etiopya, ye waji kalama wa nsabo yanji yonse.” Kyamweka uno ntungu wanonkele bingi pa kuba’mba akonshe kwikalapo na mabuku amo a mu Binembelo.—Byu. 8:27, 28.
Paulo wanembele kubula Timoti amba: “Awa munkukumba ye nashile ku Toloasa kwi Kalupusa, ukapitule byo ukeyanga, ne mabuku nao, ne biseba bya binembelo byo bine bine.” (2 Timo. 4:13) Ino ñambilo ibena kumwesha’mba Paulo wajinga na mabuku avula. Kafwako mabuku akwabo avula o afwainwe kwikala nao ne, kanatu onka a Mambo a Lesa. Pa mambo a kyambo kya “biseba” mu kino kyepelo, shayuka wa Baibolo aye A. T. Robertson waambile’mba: “Kyamweka panembelwe mabuku a Lulayañano lwa Kala, kabiji ino mivungilo ya biseba yafwanga mali avula kukila mivungilo yalengwanga na mambanga.” Paulo byo akomenenga waikalanga na kufunda “ku maulu a Ngamaliela” wafunjishanga Mizhilo ya Mosesa, kabiji bantu bonse bamupanga bingi mushingi. Kino kitulengela kuyuka’mba kampe Paulo bamupelepo mivungilo imo ya biseba ya Mambo a Lesa.—Byu. 5:34; 22:3.
Bena Kilishitu byo Baingijishanga Mivungilo
Nangwa byonkabyo, bachechetu bo bajinga na mivungilo ya Binembelo Byazhila. Pano bena Kilishitu ba mu oa moba baumvwanga byepi Mambo a Lesa? Nkalata itanshi Paulo yo anembejile Timoti itukwasha kuyuka byo kyajinga. Wanembele’mba: ‘Tesha muchima ku kutanga, ne mu kwibakosesha ne mu kwibafunjisha, kufika ne byo nkeya.’ (1 Timo. 4:13) Kutanga pa mvula bantu kwajinga lubaji lwa kupwila kwa bena Kilishitu. Kino kyajinga kisho kya bantu ba Lesa kufumatu ne kala mu moba ajingako Mosesa.—Byu. 13:15; 15:21; 2 Ko. 3:15.
Timoti byo ajinga mukulumpe mu kipwilo, ‘watanga muchima’ ku kutanga na jiwi jasansuka pa kuba’mba aba babujile mivungilo ya Binembelo bomvwe. Pa kutanga Mambo a Lesa pa mvula bantu, bonse batelekanga bingi kuba’mba bomvwishe bulongo mambo pa kubwela ku mazubo, kyamweka bansemi besambangapo na baana babo.
Muvungilo wayukanyikwa bingi wa buku wa Isaya ye bataine mu Kalunga ka Mema utelwa’mba Dead Sea Scroll, walepa mamita atanu na abiji kwasubuka ne kacheche (7.3 m). Muvungilo wafwainwa wanemene mambo wajinga na mishimpo kwapela konse kubiji kabiji wajinga ne na mwakumufya. Kyamweka bena Kilishitu bavula kechi basendanga yavula pa kuya na kusapwila ne. Nangwa kya kuba Paulo wajingapo na mivungilo imo ya Binembelo, kyamweka kechi wasendangatu yonse monse monse mo ayanga ne. Kampe washilepo imo ku mulunda nanji aye Kalupusa ku Toloasa.
Twakonsha Kufunjilako ka ku Byaubile Paulo?
Paulo saka bamukasa kala ja bubiji, kabiji saka akyangye kunemba byo akebelenga kumuletela, wanembele’mba: “Nabalwenga bulwi bwawama, napwisha kala kikonkwanyi kyami, . . . pano bantujila kala munchinya wa bololoke.” (2 Timo. 4:7, 8) Ino nkalata wafwainwa wiinembele nobe mu 65 C.E. kimye Nero kyo amanyikilenga bena Kilishitu. Pa kikye kimye bintu byamutamijile bingi mu kaleya. Kabiji wamwene’mba katatakatu bamwipaye. (2 Timo. 1:16; 4:6) Kino kyo kyalengela kuyuka’mba Paulo wakebeshe kwikala na mivungilo yanji yonse. Nangwa kya kuba washiinwe’mba walwa bulwi bwawama ne kupwisha kikonkwanyi kyanji, wakebelenga kutwajijila na kwikosesha aye mwine kupichila mu kutanga Mambo a Lesa.
Timoti wafwainwa watambwile ino nkalata ya kwa Paulo saka akiji mu Efisesa. (1 Timo. 1:3) Kufuma ku Efisesa kuya ku Loma kupita ja Toloasa palepele nobe makilomita 1,600. Mu nkalata intu imo, Paulo waambijile Timoti amba: “Uteshe muchima kwiya kuno bañondo ba mashika kasa ba kyangye kufika.” (2 Timo. 4:21) Baibolo kechi waambapo’mba Timoti wataine bwato bwa kuya ku Loma pa kimye kyamukebejilengapo Paulo ne.
Tufunjilako ka kwi Paulo byo akebeshe kumuletela ‘mivungilo ne biseba bya binembelo’? Kechi walekele kutanga Mambo a Lesa mu bimye bya malwa ne. Nanchi kechi mwamona’mba kyo kyamulengelanga kukosa ku mupashi ne kubambakana pa kwingijila Lesa kabiji ne kwikala wa kukosesha bantu nenyi?
Ano moba, inge tuji na Baibolo, twatokwa bingi. Atweba bamo tuji na avula kabiji tuji ne na apusana pusana. Byonka byaubanga Paulo, twafwainwa kwikala na mukovyokovyo pa kuba’mba tumvwishenga byaamba Binembelo. Pa makalata 14 Paulo o anembele, nkalata ya bubiji yo anembejile Timoti yo yapeleleko. Byo akebelenga wibinembele kwipi na ku mpelo ya ino nkalata. Byambo byo aambijile Timoti bya kuba’mba ‘ukapitule mabuku ne biseba bya binembelo byo bine bine,’ byo byajinga byambo byanji byapeleleko.
Nanchi mukebesha kulwa bulwi bwa lwitabilo kufika ne ku mpelo byonka byaubile Paulo nyi? Nanchi mukeba kutwajijila kwingijila Yehoba na kizaku ne kwingilako mwingilo wa kusapwila kufikatu ne kimye Nkambo kyo akamulekesha nyi? Umvwe ibyo, mambo ka a kubujila kulondela byatundaikile Paulo bena Kilishitu? Wibatundaikile’mba: “Kasa wiketa obe mwine ne lufunjisho lobe” kupichila mu kwikala na lufunjisho lwa Baibolo, awo wakumbana ku bantu bonse luno kabiji wapela kwingijisha kukila byajinga mivungilo.—1 Timo. 4:16.
[Map/Pictures on pages 18, 19]
(Umvwe mukeba bine byambo, monai mu buku)
Efisesa
Toloasa
Loma