MUTWE WA PA NKUPIKO

Izhikijilai ku Bumbanzhi!

“Javula bakwetu bandetanga ku nzubo inge bwayila. Juba jimo nakookele bingi kabiji nakebele motoka wa kuntwala ku nzubo.

“Waendeshenga motoka kechi wantwajile ku nzubo ne. Wakantwajile mu bujimi bwa kala ne kukeba kulaala ne amiwa kya kunkanjikizha. Nabijikile bingi ne kunyema wanyemene. Byo abwelele jibiji, nabijikile ne kunyema.

“Kala nalangulukanga kuba’mba ‘Kubijika kechi kukwasha ne.’ Luno nayuka kuba’mba kukwasha bingi!”—KARIN.a

MU BYALO byavula, bumbanzhi ke kizumba kikatampe kibena kumanyika bantu. Kyakumwenako, nchibamambo wa kyalo kimo waambile’mba: “Bonsetu twakamwa na mambo a bumbanzhi.” Mu mapunzha amo, bumbanzhi kechi bwavula ne. Nangwa kiji bino, kubula kutako muchima ke bumbulwamaana mambo kino kyakonsha kulengela muntu kulukukwa.

Inge mwikala ku mpunzha kwavula bumbanzhi nangwa ne, mwafwainwa kwizhikijila byepi anweba ne kisemi kyenu? Kintu kimo kyo mwafwainwa kuba ke kumvwina jino jifunde ja mu Baibolo ja kuba’mba: “Wajimuka pa kumona bileta lufu bibenakwiya ufyama; pakuba kilubi uyatu ne kwiletelela.” (Byambo bya Mana 22:3) Bakapokola baamba kuba’mba kyawama bantu kwizhikijilanga pa kuba’mba babule kwibalukuka.

Kukozha bantu ne konaika kwa bipe kechi byo byonka bifumamo mu bumbanzhi ne. Bavula ba kipitamo kala mu kwibalukuka ku bambanzhi bayanda bingi na milanguluko inge bavuluka. Nanchi kyanema bingi kwibikako kuba byonse byo twafwainwa kuba pa kuba amba twizhikijile. Byo kiji bino, monai mashinda o mwafwainwa kulondela pa kwizhikijila ku misango ya bumbanzhi ina—bwivi, kwilaala kwa kukanjikizha, bwivi bwa pa intaneti ne kwiba kwingijisha mapepala a tuyukilo twa bantu.

BWIVI

Bo buka? Ke kwiba kwingijisha bulume pa kwangata bintu.

Bantu bomvwa byepi inge bino bibamwekela? Panyuma ya bumbanzhi bwaubiwe mu Britain na bangivi ba mata, mutotolweshi wa mu kochi waambile kuba’mba, nangwa kya kuba bantu bo balukukile kechi be bakozhezhe ne, bino bakatazhiwanga bingi mu milanguluko. Waambile kuba’mba, “Bavula baambile kuba’mba bajinga na bijikila kabiji kechi balaala tulo ne, kabiji bonse bakankalwa kwingila mwayila bikeba be batwezha mingilo na mambo a byo bapichilemo.”

Byo mwakonsha kuba

• Jimukai. Bangivi beba pa kimye kijitu kyonse po bamona amba pafwainwa. Beba bintu byo baji kubula ne kuketekela ne. Tai muchima ku bantu bo muji nabo pepi, monai bintu biji pa lubanza kabiji kange mukizhengamo kutoma nangwa kwingijisha bizhima, mambo bilengela kubula kuyuka bibena kubiwa po muji. Buku waamba pa bya bumi waamba’mba, “Umvwe muntu ubena kutoma nangwa kwingijisha bizhima ne, kikamukatazha kulanguluka bulongo ne kuyuka bintu byakonsha kumubika mu kizumba.”

• Zhikijilai bipe byenu. Monai kuba’mba mwashinka bulongo motoka wenu ne binzhilo ne mawindo a mu nzubo yenu. Kange muswishe muntu ye mwabula kuyuka kutwela mu nzubo ne. Fyai bintu bipotwa na mali avula pabena kubula kumweka. Byambo bya Mana 11:2 byamba kuba’mba “pakuba bepelula bo baji na mana.” Bangivi, kuvwangakotu ne banyike bapelelwa, javula balukuka bantu baji na bipe bipotwa na mali avula.

• Ipuzhai bakwenu. “Jishinda ja wakosama jaoloka ku meso anji mwine; pakuba awa wa mana utako muchima ku mana o bamubula.” (Byambo bya Mana 12:15) Umvwe muji pa lwendo, umvwai bibena kwimubula bantu bekala ku yoyo mpunzha, kuvwangakotu ne ba mu kafulumende. Bakonsha kwimubula mapunzha amo o mwafwainwa kuchinuzhuka ne byo mwafwainwa kwizhikijila ne bipe byenu pamo.

KWILAALA KYA KUKANJIKIZHA

Ko kuba byepi? Kechi kwilaala kwa kukanjikizhatu ne bino kwavwangamo ne misango ikwabo ya kukeba kulaala na muntu kupichila mu kumuchinya kwingijisha bulume.

Bantu bomvwa byepi inge bino bibamwekela? Wamukazhi umo ye balaajile naji kya kumukanjikizha waambile’mba,“Kino kechi kikutaminatu pa kimye po kibena kumweka ne, bino kitwajijila na kukola ku muchima pa kimye kyabaya ne kukulengela kulanguluka’mba kyawamatu ne kufwa, kabiji ne balunda nobe bomvwa bulanda pa kyakumwekela.” Bino nangwa byonkabyo, ye balenga mambo kechi ye mwina mambo ne. Uji na mambo ke yewa wialenga.

Byo mwakonsha kuba

• Kulengulula byo mwalanguluka ne. Kipamo kya bakapokola kya ku North Carolina, U.S.A. kyaamba’mba: “Inge ku mpunzha ko muji nangwa muntu ye muji nanji kechi mwakasuluka ne, fumaipo.” “Inge mwafuukulapo kuya, kange muswishe nangwa umo kwimukanya ne.”

• Iketekelai pa kuba bintu. Bantu bapeela ku maulu bakeba kulaala na bantu baji mu bwilube nangwa batanwa bunke. Ikalai bajimuka.

• Ubai bintu bukiji. Bijikai. (Mpitulukilo ya mu mizhilo 22:25-27) Nyemai nangwa lwishai na ngovu kwingijisha kiji kyonse kyafwainwa kumuchinya. Inge kyakonsheka, nyemenai ku mpunzha kwawama bulongo ne kutumina bakapokola.b

BWIVI BWA PA INTANETI

Bo buka? Ke bwivi bubiwa pa intaneti. Mwavwangwa misonko ne bwivi kwingijisha tubikachi twa kukongwelapo bintu ne kupota bintu bya kubula kutwala ku bena byo. Kabiji muji ne kutambula mali kupichila mu kubepa bantu nabiji kunungako mitengo ya bubela ne pa kupotesha bintu pa intaneti.

Nanchi buno bwivi bwakunza byepi bantu? Buno bwivi bulengela bantu kutaya mali avula bingi. Akimonai kino kyakumwenako. Sandra watambwijile nkalata ya pa intaneti ayo yo aketekejilenga kuba’mba yafumine ku banki amba awamishe bulongo mashinda a kulaminamo mali ku banki kwingijisha intaneti. Panyumatu ya kutuma byete byanji, wakankamenetu pa kuyuka kuba’mba mali a kina America afika ku $4,000 [R32,000] beavilula kufuma mu banki mo abikanga mali ne kwiatwala ku banki ya ku kyalo kingi. Sandra popo ayukile kuba’mba bamwibijile mali.

Byo Mwafwainwa kuba

• Jimukai! Kange bemujimbaike na makeyala a pa intaneti amweka nobe aba sendwe ne, kabiji yukai kuba’mba bipamo bine bilama mali kechi bikemubula kuba’ mba mwi bipe kupichila pa intaneti byete byenu bya bufyamfya panembwa mali enu ne. Saka mukyangye kupota bintu pa intaneti ne, yukai yewo kampanyi byoaji. Byambo bya Mana 14:15 byamba’mba: “Kitabilambijinga witaba byambo byonse; pa kuba wajimuka utalatala ko aya.” Ikalai bajimuka kimye kyo mubena kwingila na makampanyi aji mu byalo bingi. Inge kwaikala makatazho, kikatazha bingi kwiapwisha.

• Yukai kampanyi ne mizhilo yayo byo iji. Ishikishai kuba’mba: ‘Nanchi mwayuka keyala wa yewo kampanyi nyi? Nanchi nambala wa foni wa kine nyi? Nanchi bintu byo mbena kupota muji mitengo ya bufyamfya nyi? Kimye ka kikafika bipe byo napota? Nanchi bipe inge byabula kufika bakambwezhezha mali nangwa bipe nyi?’

• Jimukai inge babena kwimupa mali avula pa mingilo icheche. Bantu betemwa ne boba bakeba mfweto pa byo babujile kwingila bo bantu bakeba kwibila bantu kwingijisha intaneti. Inge bemwambila amba bakemupa mali avula pa mingilo icheche yo mwabujile ne kwingila ne, kwimukongwesha mali avula saka mujitu na mali acheche nangwa busulu bwafwainwa kwimubwezhezha mali avula saka muji na mali acheche. Kipamo kya U.S. Federal Trade Commission (FTC) kyaambile’mba: “Kyawama kulangulukapo bulongo pa mali o babena kwimupa saka mukyangye kutambula ne.” “Inge bemulaya kwimupa mali avula, ko kuba’mba mwakonsha kwikala mu lukatazho pa kwiabwezha. Kange mwitabe ku byo babena kwimubula kuba’mba mukekala na mali avula saka mukyangye kuyuka bishinka pa yewo kampanyi ne.”

KWIBA KWINGIJISHA MAPEPALA A TUYUKILO TWA BANTU

Ko kuba byepi? Ke kwingijisha tuyukilo twa muntu ungi kwakubula mwine kuyuka pakuba’mba bamwibile.

Nanchi buno bwivi bwa kunza byepi bantu? Bangivi bakonsha kwingijisha tuyukilo twenu kutambula tubikachi twa kutambwilapo nkongole nangwa lonyi nangwa kushinkula mwakubika mali akwabo. Bino babika nkongole mu jizhina jenu! Nangwa kyakuba mwakonsha kufuchisha nkongole, bino jizhina jenu jishala jatama pa myaka yavula. Muntu wapitapo kala mu bino waambile’mba, “Inge bemuyuka kuba’mba kechi mubwezha nkongole ne, kino kikalengela bintu byonse kutama, kabiji kitama bingi kukila ne kukwangata mali.”

Byo mwafwainwa kuba

• Lamai bulongo mapepala a tuyukilo twenu. Inge mwingijisha banki wa pa intaneti nangwa kupota bintu kwingijisha intaneti, kyawama kupimpulanga manambala o mwingijisha javula, kikatakata inge mwingijisha kompyuta wa pa mvula bantu. Byonka byo twaambapo kala, jimukai na makalata a pa intaneti o babena kukeba kuba’mba mwibape byete bya tuyukilo twenu.

Bangivi bengijisha mapepala a tuyukilo kechi bengijishatu makompyuta pa kwiba ne. Beseka kwingijisha mashinda aji onse pa kubatu amba bekale na mapepala po banemba mali a ku banki, mabuku a ma cheke, tubikachi twa kukongwelapo mali, ne manambala akwingijisha kushinkula bimo. Onkao mambo lamainga ano mapepala bulongo ne kutabaula mapepala paji byambo byanema saka mukyangye kwiataya ne. Umvwe kyakuba mwatana kuba’mba mwaela mapepala amo, bukiji bukiji bulañanai uno sawakya.

• Monainga bulongo mapepala a mali enu.Kipamo kya FTC, kyaamba’mba “Kuyuka bulongo mali o uji nao mu kipao jo jishinda jimo ja kwizhikijila ku bangivi bengijisha mapepala a tuyukilo twa bantu kwiba.” Kyanungapo kuba’mba: “Inge mwatuluka bukiji kuba’mba babena kwimwibila mali kwingijisha tuyukilo twenu, kino kikazhikijila mali enu aji mu kipao.” Monainga mali aji mu kipao kyenu kimye kyonse ne kuyuka kufumyako kwa mali ko mwabula kuketekela bulongo ne. Umvwe kyakonsheka, tambulaiko pepala ubena kumwesha mali o mwakongola ku kampanyi wayukanyikwa bulongo ne kuyuka mali ne tubikachi twa kukongwelapo mali tubena kumwesha jizhina jenu.

Nangwa byonkabyo, kafwako byo mwafwainwa kuketekela mu ino ntanda ne. Mambo nangwatu boba bantu bajimuka nabo bebebila. Na mambo abino, twakonsha kumwenamo mu maana aji mu Baibolo. “Kechi wialeke mana ne, ne ao akakulama; wiatemwe, ne ao akakusunga bulongo.” (Byambo bya Mana 4:6) Kyawamakotu, Baibolo walaya kuba’mba bumbanzhi bukapwa.

Katatakatu, Bumbanzhi Bukapwe

Mambo ka o twafwainwa kuketekela kuba’mba Lesa ukapwisha bumbanzhi? Akimonai bino byalondelapo:

• Lesa ukeba kupwisha bumbanzhi. ‘Mambo amiwa Yehoba natemwa bololoke, nashikwa bumbanzhi ne bumbulwakoloka.’—Isaya 61:8.

• Uji na bulume bwa kupwisha bumbanzhi. “Aye Wa bulume bonse kechi twakonsha kumuyukisha byo aji ne; nangwa ye mukatampe mu bulume uchiba mambo monka mo aolokela.”—Yoba 37:23.

• Walaya konauna babi ne kupulusha baoloka. “Mambo boba bibi bakachibiwako ku bumi.” “Baoloka bakaswana ntanda, Ne kwikalamo myaka ne myaka.”—Sala. 37:9, 29.

• Walaya bantu ba kishinka ntanda ipya ya mutende. “Pakuba bakimote bakaswana ntanda. Kabiji bakasangalela mu kuvula kwa mutende.”—Sala. 37:11.

Nanchi bino byambo bimusangajika nyi? Inge ibyo, ikalaingako na kimye kya kufunda Baibolo pa kuba’mba muyuke bikeba Lesa kubila bantu. Kafwako buku mukwabo muji byakonsha kwimukwasha mu bwikalo waesakana na Baibolo ne. Kabiji kafwako buku mukwabo witubula pa kupwa kwa bumbanzhi ne.c

[Tubyambo twa mushi]

[Kipikichala pa peja 8]

Bangivi beba pa kimye kijitu kyonse po bamona amba pafwainwa; monai bintu biji pepi na po muji