Nachinanga Kufwa—Pano Luno Mbena Kutengela ‘Bumi Bwa Myaka’
Byashimikizha ba Piero Gatti
KIWOWO kyaumvwanyikilenga munshi kyatendekele kuya na kubaya pachepache. Palutwe kacheche, myotoka yajizhizhenga mulangu nangwa’mba alamu yatendekele kupita na kujimunako bantu kuba’mba bafyame. Panyuma ya bino, kwatendekele kumvwanyika kyongo kya mabomba ne mata a bansatuki.
Kino kyaubiwe mu muzhi wa Milan, mu kyalo kya Italy mu 1943/1944. Byo najinga mushilikale wakyanyike mu uno muzhi, javula bakambizhanga kubungizha bitumbi bya bantu byazhikamine panshi na mambo a mabomba. Ino mibiji ya bantu bafwa yaikalangatu mu bipimvwa kabiji kechi yayukanyikwanga ne. Namonanga bakwetu na kufwa kabiji kimye kimo, ne amiwa kwashalangatu pacheche kufwa. Pa bino bimye, nalombanga kwi Lesa, kumulaya’mba inge napuluka mu ino nkondo, nkobanga kyaswa muchima wa wanji.
Nalekele Kuchina Lufu
Nakomejile mu muzhi wajinga pepi na mupaka wa kyalo kya Switzerland palepele makilomita 10 kufuma mu muzhi wa Como mu kyalo kya Italy. Byo nakijingatu mwanyike, najinga bingi na bulanda kabiji nachinanga kufwa. Kikola kikatampe kya kipwizhipwizhi kyaipayile banyenga yami babiji. Kabiji mu 1930, byo najinga na myaka itanu na umo, bamama ba Luigia bafwile. Nakomejile mu chechi ya Katolika, kabiji nalondelanga mizhilo yabo ne kuja shinkwa ne kutoma binyu pa mulungu pa mulungu. Pano bino, pa kupitapo myaka, nalekele kuchina lufu kimye kyo najinga mu kibamba kya kutendelamo nsuki kechi mu chechi ne.
Mu 1944, Nkondo ya Bubiji ya Ntanda Yonse yaipayile bantu bavula bingi. Najinga pa bashilikale ba mu Italy bavula bingi banyemejile mu kyalo kya Switzerland mwabujile nkondo. Byo twafikile mu kino kyalo, betutwajile ku makampu a babipuluka. Batwajile ku kampu wajinga kwipi na muzhi wa Steinach uji pakachi ka kabeta ka buyeke ne ka bulenge bwa kyalo kya Switzerland. Ku ino mpunzha, twakasulukileko mu bintu bimo bimo. Muntu utenda bantu nsuki mu uno muzhi wa Steinach wakebelenga wa kumukwashako mu kibamba kyanji kya kutendelamo bantu nsuki. Naikele ne kwingila nanji pa ñondo umo, kabiji mu yenka uno ñondo, kwaishile muntu wankwashishe kupimpula bwikalo bwami.
Kwajinga Kamonyi wa kwa Yehoba wa jizhina ja Adolfo Tellini, mwina Italy waikalanga mu kyalo kya Switzerland. Uno Kamonyi waiyanga na kutendesha nsuki mu kino kibamba. Kechi nakyumvwinepo kala pa bano bantu ne, kabiji kyankumishe bingi kutana’mba mu kyalo kya Italy mwajinga Bakamonyi kukila pa 150. Adolfo wamfunjishe bukine bwa mu Baibolo, milaye yaamba pa mutende ne ‘bumi bwa myaka.’ (Yoa. 10:10; Lum. 21:3, 4) Naikele bingi na lusekelo pa kumvwa byambo bya kuba’mba kulutwe kechi kukekala nkondo nangwa lufu ne. Byo nabwelele ku kampu, nabujile mukwetu wakyanyike mwina Italy, aye Giuseppe Tubini kabiji naye waumvwine bingi bulongo. Adolfo ne Bakamonyi bakwabo baiyanga na kwitumona kimye kyonse mu kampu.
Adolfo wantwajile mu muzhi wa Arbon mwapwilanga jibumba jicheche ja Bakamonyi mu mulaka wa mu Italy. Uno muzhi palepele makilomita 10 kufuma mu muzhi wa Steinach. Natemenwe bingi pa bintu byo naumvwine kabiji kyandengejile kubwelako jikwabo mulungu walondejilepo. Palutwe kacheche, natainwe ku kubuñana kwa Bakamonyi pa mpunzha ya kushonkenapo mu muzhi wa Zurich. Naumvwine bingi bulanda pa kumona mashikopo wamwesheshenga bitumbi bya bantu bo baipayilenga mu makampu. Naishile kuyuka’mba Bakamonyi bavula mu kyalo kya Germany bebepaiyile na mambo a lwitabilo lwabo. Pa kokwa kubuñana, namonañene na Maria Pizzato. Na mambo a kupayankana kwanji mu mwingilo wa kusapwila, bamukashile pa myaka 11 ku kafulumende wakanamine wa mu Italy.
Nkondo byo yapwile, nabwelele ku kyalo kya Italy ne kutwajijila kupwila mu kipwilo kya mu muzhi wa Como kyajingatu na basapwishi bacheche. Kechi nafunjilenga Baibolo kimye kyonse ne, bino nayukileko bukine bumo bumo. Maria Pizzato naye wajinga mu kyonkakye kipwilo. Wandumbulwijile ene mambo bena Kilishitu o bafwainwa kubatizhiwa kabiji wañambijile ne kuya na kufwakesha Marcello Martinelli waikalanga mu kibunji kya Sondrio. Marcello wajinga mushingwa wakishinka ye bakashile pa myaka 11 ku kafulumende wakanamine bingi. Naendele musinso walepele makilomita 80 na nkinga kuya na kumufwakesha.
Marcello waingijishe Baibolo kundumbulwila bikebewa pa kuba’mba muntu abatizhiwe, kabiji panyuma ya kulomba twayile ku mukola wa Adda ko nabatizhiwe. Nabatizhiwe mu September 1946, kabiji jino juba janemene bingi. Naumvwine bingi bulongo byo nafuukwilepo kwingijila Yehoba ne kwikala na luketekelo mu bintu bya kulutwe kabiji byo kyafikile mabanga jojo juba, nakuminye bingi byo nafikile ku nzubo panyuma ya kukyofwa nkinga musinso walepa makilomita 160.
Mu May 1947, panyumatu ya nkondo, kubuñana kutanshi kwaubiwe mu muzhi wa Milan, mu kyalo kya Italy. Bantu bafika ku 700, batainweko kubikapotu ne bantu bavula bo bamanyikile ku kafulumende wakanamine. Pa kuno kubuñana kwaubiwe kintu kikwabo kya kukumya. Muntu ye nasapwijile mu kampu wa babipuluka, aye Giuseppe Tubini, waambile jashi ja lubatizhilo kabiji panyuma ya kwijamba wabatizhiwe!
Pa kuno kubuñana, namonañene na Mulongo Nathan Knorr, wafumine pa Betele wa Brooklyn. Wantundaikile amiwa kubikapo ne Giuseppe kwingijila Lesa mu bwikalo bwetu. Nafuukwilepo’mba nafwainwa kutendeka mwingilo wa kimye kyonse mu yenka uno ñondo. Byo nafikile ku nzubo, nabujile ba mu kisemi kyami byo nafuukwilepo, pano bino bonse kechi bakebelenga ne. Nangwa byonkabyo, nakebeshe bingi kwingila. Onkao mambo, pa kupitapo ñondo umo, natendekele kwingijila pa Betele mu muzhi wa Milan. Pa uno Betele, naitainepo bamishonale bana: Giuseppe (Joseph) Romano ne mukazhanji, Angelina; Carlo Benanti ne mukazhanji, Costanza. Muntu wa butanu ye nataine pa Betele wajinga Giuseppe Tubini. Aye naye po po aishiletu kabiji amiwa yami najinga wa butanu na umo.
Byo papichile ñondo umo pa Betele, bantongwele kwikala kalama wa mwanzo kabiji yami najinga mwina Italy mutanshi kutongolwa mu kino kyalo. Mishonale mutanshi wafumine ku kyalo kya United States mu 1946, aye Mulongo George Fredianelli, waishile mu kyalo kya Italy saka aji kalama wa mwanzo. Wamfunjishe bya kwingila mwingilo wa bukalama pa milungu icheche kabiji nayile na kwingila uno mwingilo bunke bwami. Mvuluka kimye kyo nafwakeshe kipwilo kitanshitu kya Faenza. Akikilangulukaipotu! Kino kyo kyajinga kimye kitanshi kwambapo jashi ku kipwilo. Nangwa byonkabyo, naambile jashi ne kutundaika bonse batainweko kubikapotu ne bakyanyike bavula, kwikala na muchima wa kutwela mu mwingilo wa kimye kyonse. Pa kupitapo kimye, bakyanyike bamo bebambijile kwingila mingilo ikatampe mu bujimi bwa Italy.
Natendekele mwingilo wa kwikala kalama wenda. Wajinga mwingilo wa kumona bintu byapusana pusana, kupita mu makatazho, kupimpula bwikalo ne kumona byawama kabiji uno mwingilo walengejile balongo ne banyenga kuntemwa bingi.
Bupopweshi byo Bwajinga mu Italy Panyuma ya Nkondo
Lekai nemubule byajinga bupopweshi mu Italy panyuma ya nkondo. Chechi wa Bakatolika ye yenkatu ye baswishishe kwikalako. Nangwa kya kuba balengele muzhilo wakatataka mu 1948, Bakamonyi batwajijile na kwibakanya kusapwila kufikatu ne mu mwaka wa 1956 mizhilo ya kafulumende wakanamine ya kwibalekesha kusapwila po yapwile. Na mambo a kwibakatazha ku bantangi ba bupopweshi, javula kubuñana kechi kwaendanga bulongo ne. Pano bino, bimye bimo bantangi ba bupopweshi bakankalwanga kuvulañanya kubuñana, byonka byo kyaubiwe mu 1948 mu muzhi mucheche wa Sulmona uji pakachi ka kyalo kya Italy.
Kubuñana kwaubiwenga mu kishimikwa kimo mo bakayilanga bisela. Pa Mulungu lukelo, najinga wakumupando kabiji mulongo Giuseppe Romano waambile jashi ja mvula bantu. Pa ano moba a kubuñana bantu bavujile bingi. Nangwa kya kuba basapwishi mu kyalo kyonse kechi bafikile ku 500 ne, bino pa kuno kubuñana bantu 2,000 bayujile mu kino kishimikwa. Jashi ja mvula bantu byo japwile, nsongwalume umo wajinga mu luonde ye bafunjishanga ku bantangi ba bupopweshi, wayile pa mutuntamo. Na mulanguluko wa kukeba kuvulañanya bintu, watendekele kupachila bantu. Ponkapotu namwambijile’mba, “Umvwe uji na bya kwamba, kasonkele kishimikwa kyobe ne kwamba bintu byo ukeba obe mwine.” Bantu kechi basekejilemo na byo aubile kutendeka kupachila bantu pa mutuntamo ne. Pa kumona bino, uno nsongwalume wafuminepo pa mutuntamo lubilo, ne kuya waya.
Mu oa moba, ñendelo yashupile bingi. Kimye kimo, naendangatu panshi kufuma pa kipwilo kimo kuya pa kikwabo, kabiji kimye kikwabo naingijishanga nkinga, masakya a kala nangwa na shitima. Pa bimye bimo, nalaalanga mu tubishimikwa mo balaminanga bipe byapusana pusana. Pa kino kimye, nkondo po po yapwiletu kabiji bantu bavula mu Italy bayanjile bingi. Mwajingatu balongo bacheche kabiji nabo bajinga bayanji. Pano bino, mwingilo wa Yehoba waendelengatu bulongo.
Kuya ku Sukulu wa Gileada
Mu 1950, amiwa ne Giuseppe Tubini betwichile kuya na kutanwa ku sukulu wa bamishonale wa Gileada wa nambala 16. Kutendekatu ne kala, nayukile’mba kikankatazha bingi kufunda mulaka wa Kizungu. Naesekele papela ngovu yami, bino kyakatezhe bingi. Betwambijile kutanga Baibolo wa Kizungu yense. Pa kukeba kumupwisha, kimye kimo nashalanga na kumutanga na jiwi jasansuka kimye kyayanga bakwetu na kuja kajo ka pa chaile. Pa kupitapo moba, kimye kyami kyafikile kya kwamba jashi. Mvuluka kimye mufunjishi wami kyo amfunjileko, ubatu nobe kesha amba, “Ubaingijishenga bingi bulongo binungwa bya mubiji, pano bino Kizungu kyobe kechi kibaumvwanyikenga ne!” Nangwa kyajinga bino, napwishishe sukulu wami bulongo. Panyuma ya kupwisha sukulu, amiwa ne Giuseppe betutumine jikwabo kuya na kwingijila mu kyalo kya Italy. Na mambo a sukulu, twafunjile bintu byavula bingi bitulengejile kwingila bulongo na balongo.
Mu 1955, nasongwele Lidia wabatizhiwe pa jashi ja lubatizhilo jo naambile myaka itanu na ibiji yapichilepo. Bashanji Lidia, abo ba Domenico bajinga mulongo wawama wafunjishe bukine baana banji bonse batanu na babiji nangwa kya kuba bamumanyikile ne kumutaya mu kaleya pa myaka isatu ku kafulumende wakanamine. Lidia naye wakosele bingi mu bukine. Bamutotolweshe mu kochi pa bimye bisatu saka bakyangye kwitupa lūsa lwa kutendeka kusapwila ku nzubo ku nzubo. Byo papichile myaka itanu na umo panyuma ya kwisongola, twaikele na mwana mutanshi wamulume, Beniamino. Mu 1972 twaikele na mwana mukwabo wamulume, Marco. Nji bingi na lusekelo kuba’mba bano baana bonse pamo ne bisemi byabo babena kwingijila Yehoba na mukoyo.
Batwajijile Kwikala Bapayankana mu Mwingilo wa Yehoba
Mu kimye kyonse kyo nakwasha bantu mu mwingilo wa Lesa, nji na byamwekele byavula bingi byo mvuluka. Kyakumwenako, pakachi ka mwaka wa 1982 ne 1983, bako bami babalume banembele nkalata kwi ndamakyalo wa mu Italy, aye Sandro Pertini. Kimye kyajingako kafulumende wakanamine, bako bami bonse babiji bebakwachile ne kwibatwala pa jikuji ja Ventotene, ko balaminanga balwanyi ba kafulumende. Bako bami babalume balombele lūsa lwa kuya na kwisamba na ndamakyalo, na mulanguluko wa kukeba kumusapwila. Byo bebaswishishe, nayile nabo kabiji betutambwijile bingi bulongo. Kechi twaketekejile’mba kino kyakonsheshe kubiwa ne. Ndamakyalo waimwine bako bami ne kwibapakachilamo. Panyuma, twisambile nanji pa bintu byo twaitabilamo kabiji ne kumupapo mabuku amo.
Mu 1991, byo papichile myaka 44, nalekele mwingilo wami wa bukalama panyuma ya kufwakesha bipwilo byonse bya mu Italy. Pa myaka ina yalondejilepo, naikele kalama wa kutala pa Mazubo Akatampe a Kubuñenamo kufikatu ne kimye kyo nalekele na mambo a kukolwa kikola kikatampe. Nangwa byonkabyo, nsanchila bingi Yehoba pa lusa lwanji, mambo natwajijila na mwingilo wa kimye kyonse. Ngeseka papela bulume bwami kusapwila ne kufunjisha mambo awama kabiji nangwatu pa kino kimye mbena kufunjisha bantu bamo Baibolo. Balongo bamba’mba, inge naamba majashi, ñamba bingi na kizaku. Namusanchila bingi Yehoba kuba’mba, nkiji na bulume bwa kwingila.
Byo nakijinga mwanyike, nachinanga bingi kufwa, pano bino, kwikala na maana a kuyuka Lesa aji mu Baibolo, kwandengela kwikala na luketekelo lwa ‘bumi bwa myaka,’ bwaambilepo Yesu. (Yoa. 10:10) Luno luketekelo lo lo mbena kutengela ko kuba’mba bumi bwa mutende kabiji bwa lusekelo bukafuma kwi aye Yehoba. Munema yense aye kwi Mulenga wetu wa butemwe uji na jizhina jo tuyukanyikisha ku bantu.—Sala. 83:18.
[Map on pages 22, 23]
(Umvwe mukeba bine byambo, monai mu buku)
SWITZERLAND
BERN
Zurich
Arbon
Steinach
ITALY
ROME
Como
Milan
Mukola wa Adda
Castione Andevenno
Faenza
Sulmona
Ventotene
[Kipikichala pa peja 22]
Byo twayilenga ku sukulu wa Gileada
[Kipikichala pa peja 22]
Saka nji na Giuseppe pa sukulu wa Gileada
[Kipikichala pa peja 23]
Juba ja masongola etu
[Kipikichala pa peja 23]
Mukazhami wankwasha bingi pa myaka kukila pa 55