Bya Kwikala Panyuma ya Kwikana

“Kyankankamikile bingi. Mubena kwikalatu bulongo, nobe mu kukopatu kwa jiso bintu byaaluka.”—MARK,a bo bakaine papita mwaka umo.

“Bamwata wami baendanga na mwana mukazhi wajingatu na myaka imo na mwanetu wamukazhi. Byo twikaine, naumvwine bingi bulongo mambo bajinga bingi na bukaji, pano bino kyandetejile bingi bulanda.” —EMMELINE, papita myaka 17 kufuma po bekaine.

Bantu bamo bekana pa kuba’mba bwikalo buwame, bakwabo nabo bakeba kutwajijila kwikala mu masongola, pano bino benakwabo kechi byobyo bakeba ne. Bino bonse bekana batana kuba’mba bwikalo bwakatazha. Inge kya kuba’mba po po mwikanatu, mwakonsha kumona kuba’mba ke kintu kileta bingi bijikila. Byo kiji bino nanchi kyanema, kulanguluka pa byambo biji mu Baibolo abyo byakonsha kwimukwasha kuchinchika na makatazho afuma mu kwikana.

LUKATAZHO 1: MILANGULUKO YATAMA.

Bijikila biya na mambo a makatazho a mali, kulama baana, ne kwikala bunke byakonsha kwitupezha maana, kabiji ino milanguluko kechi twiilubako bukiji ne. Shayuka aye Judith Wallerstein wafunjile pa bya kulanguluka, wataine kuba’mba panyuma ya kwikana pa myaka yavula, bamo batwajijila kwiumvwa kuba’mba balengululwa, kulanguluka kuba’mba “bumi kechi bwibawamina ne, kulefulwa, ne kumvwa kuba’mba balengululwa.”

BYO MWAKONSHA KUBA

▪ Bulanda bwikalako panyuma ya kwikana. Kimo kimye muvuluka benakwenu bo mwatemenwa bemukaine. Nangwa kya kuba mu masongola enu kechi mwajinga lusekelo ne, mwakonsha kwikala na bulanda na mambo a kuba’mba kechi muji na lusekelo lo mwaketekejilenga kwikala nalo ne. (Byambo bya Mana 5:18) Kange mumvwenga bumvu umvwe “kimye kya kujijilamo” kyafika ne.—Musapwishi 3:1, 4.

▪ Kwikalanga bunke ne. Nangwa kyakuba kwikalako na kakimye kwa bunke na mambo a bulunda kwanema, bino kechi kyawama umvwe kimye kyalepa ne. (Byambo bya Mana 18:1) Ambainga pa bintu bimutundaika kimye kyo mubena kwisamba na balunda nenu, kechi kutwajijila kwamba pa benakwenu ba kala ne, mambo kukalengela balunda nenu kwimwamuka. Inge mubena kukeba kufuukula pa bintu bimo saka mwikana kala, ipuzhai muntu ye mwaketekela pa kuba’mba emukwashe.

▪ Tai muchima ku butuntulu bwa mubiji. Bijikila biya na mambo a kwikana bilengela bikola ku mubiji, nabiji BP (blood pressure) nangwa kubangauka mutwe. Saka muja kajo kawama bulongo, bisela bya kukosesha mubiji ne kulaala kimye kyabaya.—Efisesa 5:29.

▪ Tayai bintu byakonsha kwimulengela kumvwa ku muchima kutama pa bena kwenu bakala nangwa bintu bibena kubula kukebewa. Bino lamai mapepala anema. Umvwe kya kuba’mba bintu nabiji bipikichala bya pa masongola enu bilengela kumvwa kutama, bifyai ne kwibilama pa kuba’mba baana benu bakavulukilengako.

▪ Chinuzhukai milanguluko yatama. Olga wakaine mwatawanji waubile bulalelale waambile’mba: “Neshikishenga, kuba’mba, ‘Ñanyi bintu byo aji nabyo byo nabula?’” Byonka byaambiletu Olga panyuma, kulanguluka pa bintu byatama kwakonsha kulengela ‘muchima kulajika.’—Byambo bya Mana 18:14.

Bantu bavula batana kuba’mba kunemba bintu byo balangulukapo kwibakwasha kuyuka bya kuba na bino. Umvwe mwauba bino, esekai kutendeka kulanguluka pa bintu byawama byakonsha kwimukwasha kuleka kulanguluka pa byatama. (Efisesa 4:23) Monai bino byakumwenako bibiji:

Milanguluko ya kala: Yami nalengela bamwatawami kubula kwikala bakishinka.

Yakatataka: Bilubo byami kechi byalengelanga benakwami kumbula bintu bya bubela ne.

Milanguluko ya kala: Natailengatu kimye kwikala na yewa mwanamulume watama.

Yakatataka: Nafwainwa kwikala wa lusekelo umvwe ke ndanguluke pa bintu byakatataka kechi byakala ne.

▪ Kange mutenga muchima ku byambo bikozha ku muchima ne. Balunda ne balongo benu bo mwaketekela bakonsha kwamba bintu byakonsha kwimukozha ku muchima nangwatu bya bubela na biji bya kuba’mba: ‘Awa muntu kechi wakufwainwe ne’, nangwa amba ‘Lesa washikwa kwikana.’b Baibolo kyo yambila amba: “Kechi muteshe muchima ku byonsetu byo bamba bantu ne.” (Musapwishi 7:21) Martina ye bakaine papita ne myaka ibiji, waambile’mba: “Mu kifulo kya kulangulukangatu pa byambo byatama, ngeseka kumona bintu byonka byo ebimona Lesa. Aye milanguluko Yanji yakila yetu.” —Isaya 55:8, 9.

▪ Lombai kwi Lesa. Ukeba bonse bamupopwela ‘kutaya bijikila byabo pe aye,’ kikatakata umvwe baponenwa na bya malwa.—1 Petelo 5:7.

ESEKAI BINO: Nembai byepelo byo mwamona kuba’mba byakonsha kwimukwasha ne kwibibika pa mpunzha po mwafwainwa kwibimonanga kimye kyonse. Kununga pa binembelo byafumako, bantu bavula bekana bamwenamo bingi mu bino byepelo bya: Salamo 27:10; 34:18; Isaya 41:10; ne Loma 8:38, 39.

LUKATAZHO 2: BULUNDA NA MWINAKWENU WA KALA.

Juliana wajinga mu masongola pa myaka 11, waambile’mba: “Nakebelenga’mba bamwata wami babule kunkana. Byo bayile, ne bashikilwe bingi pamo na wamukazhi ye basongwele.” Bavula bekana bashikwa benakwabo ba kala. Bino, besamba javula na bena kwabo na mambo a baana.

BYO MWAKONSHA KUBA

▪ Ikalai na bulunda bwawama na benakwenu ba kala. Isambaingatu pa bintu byanema kabiji ne kwambatu pa byo mubena kukeba. Bavula batana kuba’mba jino jishinda jilengela mutende pakachi ka kabo.—Loma 12:18.

▪ Chinuzhukainga ñambilo yatama. Kikatakata umvwe kya kuba bemukatazha, Baibolo waamba kuba’mba: “Awa ukepesha byambo byanji ye uji na mana.” (Byambo bya Mana 17:27) Umvwe kechi mwakonsha kuzhindamapo pa byambo byatama byo be mwambila ne, ambai amba: “Nkilangulukepo pa byambo byo mwaamba nkesamba nenu juba jikwabo.”

▪ Abanyai bipe byenu ne bya benakwenu bakala kumvwangakotu ne mapepala panembwa bya mali.

ESEKAI BINO: Kimye kyo mukesambanga jikwabo na bena kwenu bakala, yukai misambo yakonsha kwimulengela kuzhingila. Umvwe kyakonsheka, kilekai kwisamba pa ka kimye kacheche nangwa kwisambila pa makalata a pa intaneti inge paji byo mubena kwisamba.—Byambo bya Mana 17:14.

LUKATAZHO 3: KUKWASHA BAANA BENU BYA KWIKALA NA NSEMI UMO.

Maria uvuluka byo kyajinga kimye kyo bamukaine amba: “Mwanami wamukazhi wa mwanyike wajilangatu kimye kyonse kabiji watendekele ne kusukwila pa mwanya jikwabo. Nangwa kya kuba mwanami wa mukulumpe kechi wambulanga byo alangulukanga ne, bino nayukile byo kyamufichishe kumuchima.” Kya bulanda, ke kya kuba’mba mulanguluka kuba’mba kechi muji na kimye kya kukwasha baana benu kimye kyo babena kwi mukebesha ne.

BYO MWAKONSHA KUBA

▪ Tundaikainga baana benu kwimubula bibena kwi bakatazha, nangwa kuba bino kuji nobe kwamba na “kanswatu.”—Yoba 6:2, 3.

▪ Ikalai na ndangulukilo yawama. Nangwa kya kuba muketekela kuba’mba mwanenu wakonsha kwimutundaika kabiji kimo kimye mwanenu wakonsha kimukwasha mu jishinda jimo, kechi kyawama kwipuzha mwanenu kuba’mba emubulenga bya kuba na makatazho akatampe ne. (1 Kolinda 13:11) Chinuzhukainga kwambila mwanenu bintu byonse nangwa kumwingijisha kwimwambilako ku bena kwenu ba kala.

▪ Kupimpula mitanchi ne. Kutwajijila kwikala mu nzubo imo monka mo mwajinga na bena kwenu ba kala ne mitanchi ya pa nzubo intu imo kukwasha bingi. Bino kyakilamo kunema ke kutwajijila na kukosesha bulunda bwenu ne Lesa kupichila mu kutangila pamo Baibolo ne kupopwela kwa kisemi.—Mpitulukilo ya mu mizhilo 6:6-9.

ESEKAI BINO: Mu uno mulungu bulai baana kuba’mba mwibatemwa bingi kabiji babulai amba kechi bo balengejile kuba’mba anweba mwikane na bena kwenu ne. Bakumbulai byonse byo babena kwipuzha kwa kubula kuzhachisha nsemi mukwabo.

Mwakonsha kutwajijila kwikala bulongo panyuma ya kwikana. Melissa wajinga mu masongola pa myaka 16 waamba’mba, “Kimye kyo twikaine, nalangulukilenga kuba’mba, ‘Kechi byo nakebelenga kwikala ne.’” Luno ubena kwikalatu bulongo. Waamba kuba’mba, “Byo nalekele kulanguluka pa bintu bya kala, bwikalo bwawamine.”

[Tubyambo twa mushi]

IIPUZHAI ANWE BENE . . .

▪ Nanchi nakilangulukapo kala pa kyalengejile kwikana nyi?

▪ Nakonsha kuleka byepi kushikwa mwinakwami wa kala?

[Kipikichala pa peja 9]

Lekai Mambo a Lesa emukwashenga kimye kyo muji na makatazho