Baibolo Kechi Wabolele Ne

KIZUMBA: Mambanga ne biseba byo bintu byaingijishanga banembi ba Baibolo ne bakopololanga.a (2 Timoti 4:13) Kunemba pa mambanga ne biseba kwalengejile byepi Baibolo kubula kuzhiya?

Mambanga onaika bukiji, kwaluka musombelo ne kusansaika. Wafunda pa bwikalo bwa bena Ijipita aye Richard Parkinson ne Stephen Quirke baambile’mba: “Mambanga akonsha kubola ne kusansaika. Mambanga o mwalama akonsha kutendeka kubola na mambo a kinyanzhinyanzhi kabiji bakoswe nangwa bilongolo byakonsha kwiaja kikatakata makena inge beazhiika.” Mambanga amo o bataine, beabikile pa mute wazonga nangwa pa kinyanzhinyanzhi ne kwialengela kubola bukiji.

Biseba byakosa kukila mambanga, pano bino nabyo bibola inge mwabula kwibingijisha bulongo nangwa kwibibika pa mute nangwa paji kinyanzhinyanzhi.b Kabiji bilongolo byatemwa kuja biseba. Buku wa Everyday Writing in the Graeco-Roman East waamba’mba: “Mabuku avula a kala aonaikile.” Inge kya kuba Baibolo wabolele, ne byambo bijimo inge byazhiya.

KYALENGEJILE BAIBOLO KUBULA KUBOLA: Muzhilo wa Bayudea wakambizhe mfumu yense ‘kwikopolwela mu buku ino Mizhilo,’ ko kuba’mba mabuku atanshi atanu a mu Baibolo. (Mpitulukilo ya mu Mizhilo 17:18) Mu myaka kitota kitanshi C.E., banembeshi bakopolwele mamanyusikilipiti avula bingi kya kuba mu mashinagoga monse mu Isalela kukafika ne ku Makedonya mwatanwanga Binembelo. (Luka 4:16, 17; Byubilo 17:11) Ki ka kyalengela kuba’mba mamanyusikilipiti amo a kala afikeko ne lelo jino?

Shayuka wa Lulayañano Lupya aye Philip W. Comfort waambile’mba: “Bayudea bafyanga mivungilo pajinga Binembelo mu milondo.” Bena Kilishitu batwajijile kulondela kino kisho. Onkao mambo, mamanyusikilipiti a Baibolo a kala beataana mu milondo ya buchimba ne mu makelo ne mu mapunzha mwabula mema.

KYAFUMAMO: Bibese byavula bya mamanyusikilipiti a Baibolo byaikala myaka kukila pa 2,000 ko biji ne lelo jino. Kafwako buku mukwabo uji na mamanyusikilipiti aikala myaka yavula ne.