တၢ်လၢ မူခိၣ်ဟီၣ်ခိၣ်ဒီး တၢ်အိၣ်လၢအပူၤ ပာ်ဖျါန့ၢ်ပှၤ
ဖဲပှၤကူၣ်ဘၣ်ကူၣ်သ့ ဃုသ့ၣ်ညါဝဲ မုၢ်, လါ, ဆၣ် ဒီးဟီၣ်ခိၣ် အဂ့ၢ်အခါ အဝဲသ့ၣ် ကမၢကမၣ်ဒိၣ်မး. အဝဲသ့ၣ် ဆဲးတ့ထီၣ် တၢ်ပီးတၢ်လီလၢ ကဃုသ့ၣ်ညါအါထီၣ် မူခိၣ်ဟီၣ်ခိၣ်ဒီး တၢ်အိၣ်လၢအပူၤအဂ့ၢ်. အဃိ အဝဲသ့ၣ် သ့ၣ်ညါအါထီၣ် တၢ်ဂ့ၢ်မနုၤလဲၣ်.
မူခိၣ်ဟီၣ်ခိၣ်ဒီး တၢ်အိၣ်လၢအပူၤန့ၣ် ရဲၣ်လီၤသး ဂ့ၤဂ့ၤဘၣ်ဘၣ်. Astronomy မဲးကစံ တဘ့ၣ် ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲလၢ “ဆၣ်ကရူၢ်တဖၣ် ရဲၣ်လီၤသး ဂ့ၤဂ့ၤဘၣ်ဘၣ် ဒီးတအိၣ်ပြံပြါ လၢအံၤတပူၤ လၢန့ၣ်တပူၤဘၣ်.” အကဲထီၣ်သး သ့ဒ်လဲၣ်. ပှၤကူၣ်ဘၣ်ကူၣ်သ့တဖၣ် နာ်ဝဲလၢ အကဲထီၣ်သး ခီဖျိလၢ တၢ်ခံးသူ အသဟီၣ်တခါ (dark matter) လၢပထံၣ်အီၤ တသ့ဘၣ်. အဃိ ဆၣ်ကရူၢ်တဖၣ်, ဆၣ်ကရူၢ်လၢ အအိၣ်ဖှိၣ်အသး ဒီးဆၣ်ကရူၢ်တဖၣ်အကရူၢ် လၢအအိၣ်ဖှိၣ်အသး အါအါဂီၢ်ဂီၢ်န့ၣ် အိၣ်ဝဲလၢ တၢ်ခံးသူ အသဟီၣ်တခါအံၤအလိၤ. အဃိ အဝဲသ့ၣ်နာ်ဝဲလၢ ဆၣ်ကရူၢ်တဖၣ် ရဲၣ်လီၤသး ဂ့ၤဂ့ၤဘၣ်ဘၣ် ဒီးတအိၣ်ပြံပြါဘၣ်.
မူခိၣ်ဟီၣ်ခိၣ်ဒီး တၢ်အိၣ်လၢအပူၤန့ၣ် ရဲၣ်လီၤသး ဂ့ၤဂ့ၤဘၣ်ဘၣ် သ့လၢကျဲဒ်လဲၣ်. အရဲၣ်လီၤသး ဂ့ၤဂ့ၤဘၣ်ဘၣ် လၢအကစၢ်ဒၣ်ဝဲဧါ. ပူၤကွံာ်အနံၣ် ၁၀၀ န့ၣ် အဲလဲ ဆဲဒ့း လၢအမ့ၢ် ပှၤကူၣ်ဘၣ်ကူၣ်သ့လၢ အဃုသ့ၣ်ညါ မုၢ်, လါ ဒီးဆၣ်တဖၣ် အဂ့ၢ် လၢအဖၠဲးဒိၣ်မးန့ၣ် အနာ်ဝဲလၢ ကစၢ်ယွၤအိၣ် ဒီးအတဲဝဲဒ်အံၤ.
“တၢ်သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ် အိၣ်ဝဲလၢ အလီၢ်အကျဲဒၣ်ဝဲ ဂ့ၤဂ့ၤဘၣ်ဘၣ်အဃိ ဟဲကဲထီၣ်သးလၢ အတၢ်ဒၣ်ဝဲ တသ့ဘၣ်. ပှၤလၢ အရဲၣ်ကျဲၤပာ်စၢၤတၢ် ဂ့ၤဂ့ၤဘၣ်ဘၣ်န့ၣ် ကဘၣ်အိၣ်ဝဲ.”
မူခိၣ်ဟီၣ်ခိၣ်ဒီး တၢ်အိၣ်လၢအပူၤန့ၣ် ကဲဘျုးလၢ တၢ်သးသမူအဂီၢ်. ဆိကမိၣ်ကွၢ် တၢ်လၢ ပှၤကူၣ်ဘၣ်ကူၣ်သ့ ကိးဝဲလၢ တၢ်သဟီၣ်လၢ အဂံၢ်စၢ်တခါ (weak force) အဂ့ၢ်. တၢ်သဟီၣ်အံၤ မၤစၢၤဝဲမုၢ် ဒ်သိး မုၢ်ကဆဲးကဲၤကပျီၤထီၣ်မၢ်မၢ်. တၢ်သဟီၣ်အံၤ အဂံၢ်မ့ၢ်စၢ်တလၢန့ၣ် မုၢ်တကဲၤထီၣ်ဘၣ်. ဒီးတၢ်သဟီၣ်အံၤ အဂံၢ်မ့ၢ်ဆူၣ်တလၢန့ၣ် မုၢ်ကအူအီၣ် ဒီးမုၢ်တအိၣ်လၢၤဘၣ်.
တၢ်သဟီၣ်လၢ အဂံၢ်စၢ်တခါအံၤ မ့ၢ်ဝဲတၢ်အါမံၤ အကျါတခါလၢ တၢ်သးသမူ ဒီးတၢ်အဂၤတဖၣ် ဒိးသန့ၤထီၣ်သး လၢအဖီခိၣ်. အဒိ အနံ အဲၤအါသၢၤစွါမံၤ လၢအမ့ၢ် ပှၤကွဲးလံာ် ဘၣ်ဃးဒီး စဲအ့ၣ်တၢ်ကူၣ်ဘၣ်ကူၣ်သ့ တဲဝဲလၢ တၢ်သဟီၣ် ခဲလၢာ်အကျါ အဂံၢ်မ့ၢ်စၢ်တလၢ မ့တမ့ၢ် မ့ၢ်ဆူၣ်တလၢ ထဲတခါန့ၣ် “ဆၣ်, မူဖျၢၣ် ဒီးဆၣ်ကရူၢ်တဖၣ် အိၣ်ထီၣ်တသ့ဘၣ်. အဃိ တၢ်သးသမူ အိၣ်ထီၣ် တသ့စ့ၢ်ကီးဘၣ်.”
မူခိၣ်ဟီၣ်ခိၣ်ဒီး တၢ်အိၣ်လၢအပူၤန့ၣ် ကဲဘျုးလၢ ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိ ကအိၣ်လၢ ဟီၣ်ခိၣ်ချၢအဂီၢ်. ဟီၣ်ခိၣ်ဖျၢၣ်န့ၣ် အိၣ်ဝဲဒီး ကလံၤကထၢလၢ အဝးအရံးအီၤ လၢအကြၢးအဘၣ် ဒီးအိၣ်ဒီးထံ တအါတလၢ တစှၤတလၢဘၣ်. ဒီးဒ်သိး ဟီၣ်ခိၣ်ဖျၢၣ် ကအိၣ်လၢ အလီၢ်ဒၣ်ဝဲအဂီၢ် လါစ့ၢ်ကီး တဒိၣ်တလၢ ဒီးတဆံးတလၢဘၣ်. အဒိ တၢ်ဂ့ၢ်လၢ ပှၤကွဲးဖျါထီၣ်ဝဲလၢ National Geographic အပူၤန့ၣ် တဲဝဲလၢ “တၢ်သးသမူ ဒီးခိၣ်ဃၢၤန့ဆၢၣ် လၢအအိၣ်လၢ ဟီၣ်ခိၣ်ချၢန့ၣ် ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲလၢ မူဖျၢၣ်လၢ ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိ အိၣ်မူလၢအပူၤသ့န့ၣ် မ့ၢ်ဝဲထဲ [ဟီၣ်ခိၣ်] တဖျၢၣ်လီၤ.”a
ပှၤကွဲးလံာ်တဂၤ ကွဲးဖျါထီၣ်ဝဲလၢ မူဖျၢၣ်တဖၣ်လၢ အလဲၤတရံးမုၢ်န့ၣ် “အအိၣ်ယံၤဒီး ဆၣ်အဂၤတဖၣ်” လၢအအိၣ်လၢ ဆၣ်ကရူၢ်လၢ အဂၤတဖၣ်အကျါ. ခီဖျိလၢ အအိၣ်ယံၤအဃိ တၢ်သးသမူ လၢဟီၣ်ခိၣ်ချၢ အိၣ်မူဝဲသ့. အဒိ ပဟီၣ်ခိၣ်ဖျၢၣ်အံၤ မ့ၢ်အိၣ်လၢ ဆၣ်ကရူၢ်လၢ အဂၤတဖၣ် အခၢၣ်သး မ့ၢ်တမ့ၢ် အိၣ်ဘူးထီၣ်ဒီး ဆၣ်ကရူၢ်လၢ အဂၤတဖၣ်န့ၣ် တၢ်ကပီၤအယဲၤ ကလီၤဘၣ်ပှၤ ဆူၣ်တလၢ ဒီးကကဲထီၣ် တၢ်ဘၣ်ယိၣ်လၢ တၢ်သးသမူ ခဲလၢာ်အဂီၢ်. အဃိ ပှၤကူၣ်ဘၣ်ကူၣ်သ့တနီၤ တဲဝဲလၢ “ဟီၣ်ခိၣ်ဖျၢၣ် အိၣ်တၢ်အလီၢ်န့ၣ် တၢ်ဒ့ၣ်စၢၤ တဘူးတလၢ ဒီးတယံၤတလၢဘၣ်အဃိ တၢ်သးသမူ အိၣ်မူဝဲသ့.”
ဘၣ်ဃးဒီး မူခိၣ်ဟီၣ်ခိၣ်ဒီး တၢ်အိၣ်လၢအပူၤ ဒီးတၢ်သဟီၣ်တဖၣ် အဂ့ၢ်န့ၣ် ဖီ ဒ့ဘံး လၢအမ့ၢ် ပှၤကူၣ်ဘၣ်ကူၣ်သ့တဂၤလၢ အဃုသ့ၣ်ညါ မူခိၣ်ဟီၣ်ခိၣ်ဒီး တၢ်အိၣ်လၢအပူၤအဂ့ၢ် တဲဝဲလၢ “တၢ်သးသမူလၢ အအိၣ်ထီၣ်သးလၢ မူခိၣ်ဟီၣ်ခိၣ်ဒီး တၢ်အိၣ်လၢအပူၤန့ၣ် တဟဲအိၣ်ထီၣ်လၢ အကစၢ်ဒၣ်ဝဲ ဒီးတမ့ၢ်လၢ တၢ်ဘၣ်န့ၢ်အတီၤ အဃိဘၣ်. ယနာ်သပှၢ်တၢၢ်လၢ တၢ်သးသမူ အိၣ်ထီၣ်န့ၣ် တၢ်တိာ်ပာ် ကဘၣ်အိၣ်ဝဲ တမံၤမံၤ.” ဒ့ဘံး တတဲဝဲလၢ မူခိၣ်ဟီၣ်ခိၣ်ဒီး တၢ်အိၣ်လၢအပူၤ ဒီးပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိ အသးသမူန့ၣ် ကစၢ်ယွၤ တ့လီၤဝဲဘၣ်, သနာ်က့ မ့မ့ၢ်နၤမီၤ နဆိကမိၣ်ဒ်လဲၣ်. မူခိၣ်ဟီၣ်ခိၣ်ဒီး တၢ်အိၣ်လၢအပူၤ ဒီးဟီၣ်ခိၣ်ဖျၢၣ်န့ၣ် ဖျါလီၤဂာ်လၢ ပှၤရဲၣ်ကျဲၤပာ်စၢၤဝဲ ဂ့ၤဂ့ၤ ဒီးပှၤတ့လီၤဝဲဒ်သိး တၢ်သးသမူ အိၣ်လၢအပူၤ ကသ့အဂီၢ်. မ့မ့ၢ်ဒ်န့ၣ်န့ၣ် ပှၤလၢ အရဲၣ်ကျဲၤပာ်စၢၤတၢ် ဒီးတ့လီၤတၢ် ကအိၣ်ဝဲ တမ့ၢ်ဧီၤ.
a တၢ်ဂ့ၢ်လၢ ပှၤကွဲးဖျါထီၣ်ဝဲလၢ National Geographic အပူၤန့ၣ် တတဲဝဲလၢ ကစၢ်ယွၤ တ့လီၤဟီၣ်ခိၣ် ဒီးပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိဘၣ်. ဘၣ်ဆၣ် အတဲဝဲယိယိဖိလၢ မူဖျၢၣ်လၢ ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိ အိၣ်မူလၢအပူၤသ့န့ၣ် မ့ၢ်ဝဲထဲ ဟီၣ်ခိၣ် တဖျၢၣ်လီၤ.