Mukanda samu na kuzaba mingi mambu yina ba me zonzila na Mukanda ya lukutakanu luzingu mpe kisalu
5-11 SEPTEMBRE
BIMVWAMA YA BIBLIA | 1 BAMFUMU 9-10
“Pesa Yehova lukumu samu na mayela ya yandi”
w99-F 1/7 30 § 6
Kukutana mosi ya mfunu mingi
Ntangu mfumu ya kento kumá na mantwala ya Salomo, yandi bandá kuyufula yandi ‘byuvu ya mpasi.’ (1 Bamfumu 10:1) Nzonzolo ya ndinga ya Hébreu yina ba me sadila awa, ba lenda bangula yawu mpe na “banongo (devinette).” Ya zola zonza ve ti yandi vandá sosa kuzonzila na Salomo banongo ya kusakana. Na Nkunga 49:4, ba me sadila nzonzolo yango ya Hébreu samu na kuzonzila byuvu yina me tadila disumu, lufwa, mpe kuvuka. Ntembe ve, mfumu ya kento ya Sheba sadilá byuvu ya mpasi samu na kutala bunene ya mayela ya Salomo. Biblia ke zonzá ti mfumu yango ya kento ‘tubilaka yandi mambu nyonso yina vandaka na ntima ya yandi.’ Mpe Salomo, ‘pesaka bamvutu na byuvu ya yandi nyonso. Ya vandaka ve ata na kima mosi ya mpasi mingi yina mfumu lendaka ve kubangula yandi.’—1 Bamfumu 10:2b, 3.
w99-F 1/11 20 § 6
Ntangu kukabula ke vandá ya kulutila
Mfumu ya kento ya Sheba yituká na mambu yina yandi kuwá mpe yina yandi talaka. Na yina, yandi zonzá na kukuluka nyonso: ‘kiese na bisadi ya nge yina ke vandaka ntangu nyonso na nge, mpe ke wa mayela ya nge!’ (1 Bamfumu 10:4-8) Ata ti mfumu Salomo vandá na bimvwama mingi, ya vandá ve samu na yawu mfumu ya kento ya Sheba zonzá ti bisadi ya yandi ke na kiese. Kasi, bisadi ya Salomo vandá na bweso ya kuwa ntangu nyonso mayela yina Nzambi pesá na Salomo. Bubu yayi, kifwani ya mfumu ya kento ya Sheba ke mfunu mingi samu na dikanda ya Yehova yina ke na sepelá mingi na mayela ya Yehova mpe ya mwana ya yandi, Yesu Kristo!
w99-F 1/7 30-31
Kukutana yina butá bambuma
Na manima ya kutala mayela ya Salomo mpe bimvwama ya kimfumu ya yandi, mfumu ya kento ya Sheba yituká mpe ‘yandi kondwaka ya tsyeleka ndinga.’ (1 Bamfumu 10:4, 5) Bantu ya nkaka ke zonzá ti nzonzolo yayi vandá lakisa ti, ya “lutilaka” mfumu ya kento. Muntu mosi ya mayela kumá tii na kuzonza ti yandi tabuká ngambu! Ya vanda faso yina to ve, mambu yina mfumu yayi talá mpe kuwá, lutilak’ yandi. Yandi zonzá kiese na bisadi ya Salomo samu ba ke kuwá mayela ya mfumu ya bawu, mpe yandi pesá nkembo na Yehova samu yandi tulá Salomo na kimfumu. Na manima, yandi pesá mfumu makabu ya ntalu, wolo yina bubu yayi ke na lutangu ya ba milliards( FCFA) kuluta 23 ya mbongo to 40 000 000$. Salomo pesak’ yandi mpe makabu, yandi pesak’ yandi ‘konso kima yina yandi vandá na nsatu ya yawu mpe yina yandi lombaka.’—1 Bamfumu 10:6-13.
Matadi ya ntalu ya kimpeve
w08-F 1/11 22 § 4-6
Nge zabak’ yawu?
Wapi lutangu ya wolo mfumu Salomo vandá na yawu?
Biblia ke zonzá ti Hirami mfumu ya Tire fidisá ba tonnes 4 ya wolo na Salomo. Wolo yina mfumu ya kento ya Sheba pesak’ yandi vandá mutindu mosi na yina Hirami fidisak’ yandi. Mpe masuwa ya Salomo yina katuká na Ofire, natá ba tonnes 14 ya bisengo ya ntalu. ‘Kilo ya wolo yina ba vandaka kunatina Salomo konso mvula vandaka batalanta ya wolo 666,’ ya lenda vanda ba tonnes 22. (1 Bamfumu 9:14, 28; 10:10, 14) Nyonso yayi salamá kwandi? Na ntangu ya ntama, wapi yina vandá bunene ya bimvwama ya wolo yina bamfumu vandá bumbaka?
Bisono mosi ya ntama yina bantu ya mayela ke ndimaka, ke zonzá ti Pharaon Thoutmosis III ya Ezipte (bamvula 2000 T.N.B.) pesá ba tonnes 12 ya wolo na yinzo ya Nzambi ya Amôn-Râ na Karnak. Na 8eme siecle T.N.B., Tire futá ba tonnes kuluta 4 ya wolo na Tiglath-Piléser III mfumu ya Asiria samu na kubumba bwala ya bawu. Wolo yina Sargon II pesá dikabu na banzambi ya Babilone vandá mutindu mosi na wolo yina Tire futá na Tiglath-Piléser III. Mfumu Philippe II ya Masedonia (359-336 T.N.B.) vandá baká bamvula nyonso ba tonnes kuluta 25 ya wolo na ntoto ya bimvwama na Pangée na Thrace.
Mwana ya Philippe, Alexandre le Grand (336-323 T.N.B.) natá ba tonnes 1070 ya wolo yina yandi baká na mbanza ya Persia ya Shushane, mpe na kati ya kimfumu nyonso ya Persia, yandi baká ba tonnes kuluta 6 000 ya wolo. Na kutala mambu nyonso yayi, beto lenda ndima yina Biblia ke zonzá na yina me tadila lutangu ya wolo yina Salomo vandá na yawu.
12-18 SEPTEMBRE
BIMVWAMA YA BIBLIA | 1 BAMFUMU 11-12
“Sadila mayela samu na kusola muntu yina nge ke kwelana na yandi”
w18.07-F 18 § 7
“Nani ke na Yehova?”
7 Kifwani ya mfumu Salomo lenda longa beto mambu mingi. Ntangu Salomo vandá ntwenya, yandi salá kindiku ya ngolo na Yehova. Nzambi pesak’ yandi mayela mingi, mpe kisalu mosi ya mfunu ya kutunga yinzo ya Nzambi na Yeruzalemi. Kasi Salomo bebisá kindiku ya yandi na Nzambi. (1 Mf. 3:12; 11:1, 2) Musiku vandá yimina mfumu na kukwela ‘bakento mingi, samu ntima ya yandi kuzimbana ve nzila.’ (Kul. 17:17) Salomo zitisá ve musiku yayi. Yandi baká bakento 700 mpe bamakangu 300. (1 Mf. 11:3) Mingi na kati ya bakento yango vandá banzenza, mpe vandá sambilá banzambi ya luvunu. Dyaka, Salomo zitisá ve musiku ya Nzambi yina vandá nimina kukwela bakento ya nzenza.—Kul. 7:3, 4.
w19.01-F 15 § 6
Wapi mutindu nge lenda bumba ntima ya nge?
6 Satana ke zolá ti beto kuma mutindu yandi, ya zola zonza, beto tumama ve na misiku ya Yehova mpe beto sala bamambu samu na bambote ya beto mosi. Satana ke natá ve beto na ngolo na kuyindula mpe na kusala bamambu mutindu yandi, kasi yandi ke sosá kulungisa lukanu ya yandi na mutindu ya nkaka. Na kifwani, yandi ke sosá kubebisa beto na nzila ya bantu yina ke pene-pene na beto. (1 Yoane 5:19) Yandi ke vingilá ti beto lutisa ntangu na bawu, ata beto zaba ti bandiku ya yimbi ke “bebisaka” mutindu ya beto ya kuyindula mpe ya kusala bamambu. (1 Ko. 15:33; nyp.) Yandi salá mutindu yayi na mfumu Salomo. Salomo kwelá bakento mingi yina vandá sadilá ve Yehova, mpe ‘malembe-malembe bakento ya yandi bendaka ntima ya yandi’ na kubika Yehova.—1 Mf. 11:3.
w18.07-F 19 § 9
“Nani ke na Yehova?”
9 Kasi Yehova zaba masumu yina muntu ke salaka. Biblia ke zonzá: ‘Yehova kuwaka nkele na Salomo samu yandi bikaka ti ba benda ntima ya yandi ntama na Yehova . . . , yina talanaka na yandi mbala zole mpe yina kebisaka yandi samu na dyambu yayi, ti yandi fwana kulanda ve banzambi ya nkaka. Kasi yandi zitisaka ve mambu yina Yehova tubaka.’ Yawu yina, yandi zimbisá dikabu ya kundimama na Nzambi mpe Nzambi biká kusadisa yandi. Yehova ndimá ve ti mitekolo ya Salomo yala dikanda nyonso ya Izraele, mpe ba kutaná na bampasi na kati ya bamvula mingi.—1 Mf. 11:9-13.
Matadi ya ntalu ya kimpeve
w18.06-F 14 § 1-4
Yandi zimbisá dikabu ya kundimama na Nzambi
Rehoboami vukisá basoda ya yandi, samu na kunwanisa makanda yina teleminá luyalu ya yandi. Kasi Yehova fidisá mbikudi Shemaya, na kuzabisa bawu ti: ‘Beno fwana kukwenda ve kunwana na bampangi ya beno bantu ya Izraele. Konso muntu fwana kuvutuka na yinzo ya yandi, samu munu muntu me sala ti dyambu yayi kusalama.’—1 Mf. 12:21-24.
Ya vandá kwandi pete na Rehoboami na kutumama na Yehova? Bantu zolá kanisa yinki samu na mfumu ya bawu ya malu-malu? Yinki bantu zolá kanisa na mfumu yina zonzá ti, yandi ke semba bawu ‘na bafimbu ya bansende’ kasi salá ata kima ntangu bantu tumamá ve na yandi? (Fwanisa na 2 Bansangu 13:7.) Ata ti ya vandá mutindu yina, mfumu na basoda ya yandi ‘tumamaka na ndinga ya Yehova mpe ba vutukaka na bayinzo ya bawu, mutindu Yehova zonzaka na bawu.’
Yinki ya ke na longá beto? Ya ke mfunu na kutumamá na Nzambi ntangu nyonso; ata bantu ke na seká beto. Nzambi ke landa kusakumuna beto kana beto tumama na yandi.—Kut. 28:2.
Nzambi sakumuná kwandi kutumama ya Rehoboami? Samu na kutumama na Yehova Rehoboami biká dikanisi ya yandi na kunwanisa ba yina tumamá ve. Yandi landá kuyala dikanda ya Yuda mpe ya Benyamini, mpe yandi tungá bambanza na makanda yayi. Yandi kumisá mpe bambanza ya nkaka “ngolo mingi.” (2 Ns. 11:5-12) Kima ya mfunu ke ti, yandi sadilá misiku ya nkaka na ntangu fioti. Samu kimfumu ya makanda kumi (10) bandá kusambila biteki, bantu mingi ya makanda yayi kwendá na Yeruzalemi samu na ‘kupesa maboko na Rehoboami’ mpe na lusambu ya tsyeleka. (2 Ns. 11:16, 17) Yawu yina, kimfumu ya Rehoboami kumá ngolo samu yandi tumamá na Yehova.
19-25 SEPTEMBRE
BIMVWAMA YA BIBLIA | 1 BAMFUMU 13-14
“Samu na yinki nge lenda sepela na yina nge ke na yawu mpe kuzaba bandilu ya nge?”
w08-F 15/8 8 § 4
Bumba kukwikama na ntima mosi
4 Na manima Yeroboami zonzá na mbikudi ya Nzambi ya tsyeleka ti: ‘Beto kota na yinzo, beto kudya, mpe munu ke pesa nge matabisi.’ (1 Mf. 13:7) Yinki mbikudi zolá sala na ntangu yayi? Yandi zolá ndima kwandi kukwenda na yinzo ya mfumu na manima ya kuzabisa yandi nsangu ya sembolo? (Nku. 119:113) To yandi zolá manga kukwenda na mfumu, ata mfumu vandá na manyongi? Ntembe kele ve ti Yeroboami vandá na makoki ya kupesa matabisi mingi na bandiku ya yandi. Kana mbikudi ya Nzambi bandá kukulisa na kati ya ntima ya yandi nsatu ya kuvanda na bima ya kisuni, matabisi ya mfumu zolá sala ti ya vanda mpasi na yandi na kusala yina Yehova zonzá na yandi. Kasi, Yehova zabisak’ yandi: ‘Nge fwana kudya ve dimpa to kunwa maza, mpe nge fwana kuvutuka ve na nzila yina nge kwizilaka.’ Yawu yina, mbikudi pesá mvutu ya pwelele ti: ‘Ata kana nge pesa munu kati-kati ya yinzo ya nge, munu ke kwiza ve na nge, munu ke kudya ve dimpa mpe munu ke kunwa ve maza na kisika yayi.’ Mpe mbikudi vutuká na nzila ya nkaka. (1 Mf. 13:8-10) Na yina me tadila kukwikama ya ntima, yinki lukanu yina mbikundi baká ke na longá beto?—Rom. 15:4.
w08-F 15/8 11 § 15
Bumba kukwikama na ntima mosi
15 Yinki ya nkaka beto lenda longaka na mambu ya yimbi ya mbikudi yina katuká na Yuda? Bingana 3:5 ke zonzá ti: ‘Tula ntima ya nge nyonso na Yehova, Mpe kutula ve ntima na mayele ya nge mosi ya kubakula mambu.’ Na kisika ya kulanda kutula ntima na Yehova mutindu yandi salak’ yawu na ntama, mbikudi yina katuká na Yuda, tulá ntima na mayela ya yandi mosi. Yandi kufwá mpe zimbisá nkumbu ya mbote yina yandi vandá na yawu na mantwala ya Nzambi. Mambu yina kuminak’ yandi ke na lakisá mfunu ya kuvanda ya kukuluka mpe ya kukwikama na kisalu ya Yehova!
w08-F 15/8 9 § 10
Bumba kukwikama na ntima mosi
10 Mbikudi yina katuká na Yuda zolá zaba ti mbikudi ya kununa yayi vandá vuna yandi. Yandi zolá yufula, ‘Samu na yinki Yehova ke fidisa mbazi ya yandi ya nkaka samu na kupesa munu malongi ya malu-malu?’ Mbikudi yango zolá yufula na Yehova na kulakisa bamambu pwelele, kasi Biblia ke zonzá ve ti yandi salak’ yawu. Mbikudi ya Yuda, ‘vutukaka na [mbikudi ya kununa yina] samu na kudya dimpa mpe kunwa maza na yinzo ya yandi.’ Ya salá ve Yehova kilengi na kutala yawu. Na manima ntangu mbikudi yina ba vuná, vandá vutuka na Yuda, yandi kutaná na nkosi mpe yawu kufwak’ yandi. Kisalu ya yandi ya kimbikudi suká na mutindu ya yimbi!—1 Mf. 13:19-25.
Matadi ya ntalu ya kimpeve
w10-F 1/7 29 § 5
Yandi ke talá mambu ya mbote na kati ya beto
Kima ya kulutila mfunu ke ti, bampova ya 1 Bamfumu 14:13 ke longá beto kima mosi ya kitoko na yina me tadila Yehova mpe mambu yina yandi ke sosá na kati ya beto. Kuzimbana ve ti ya vandá na dyambu mosi ya mbote yina Nzambi “talá na” Abiya. Ya ke pwelele ti Yehova vandá tala ntima ya Abiya tii ntangu yandi kuzwá kima ya mbote. Kana beto fwanisa yandi na bantu ya dikanda ya yandi, mutindu muntu mosi ya mayela tubak’ yawu, Abiya vandá ditadi ya ntalu “na kati ya kimvuka ya matadi ya mpamba.” Yehova sepelá na dyambu ya mbote yina mpe yandi futak’ yandi. Yandi lakisá mawa na muntu yayi ya dikanda mosi ya yimbi.
26 SEPTEMBRE–2 OCTOBRE
BIMVWAMA YA BIBLIA | 1 BAMFUMU 15-16
“Nge ke sala kwandi bamambu na bukindi nyonso mutindu Aza?”
w12-F 15/8 8 § 4
“Kisalu ya beno ke na difuta”
Na kati ya bamvula 20 yina landá kukabuka ya Izraele na bimfumu zole, bantu ya Yuda kubwá na bansalulu yina ke kwelaná ve na luzolo ya Yehova. Na mvula 977 T.N.B., ntangu Aza kumá mfumu, yinzo ya mfumu vandá ya kufuluka na lusambu ya banzambi ya kubuta ya bantu ya kanana. Disolo ya luyalu ya Aza ke zonzá ti, yandi ‘salaka mambu ya mbote mpe ya lunungu na meso ya Yehova Nzambi ya yandi.’ Aza ‘katulaka bamesa ya munkayulu ya banzenza mpe basika ya kunanguka, yandi mwangisaka makunzi ya santu, mpe zengaka bayinti ya santu.’ (2 Ns. 14:2, 3) Aza bingisá na kimfumu ya Yuda, “babakala yina vandaka bandumba ya tempelo,” yina vandá vukisa nzutu na bampangi ya bawu babakala na kati ya lusambu ya bawu. Yandi suká ve kaka kuna, yandi lombá na bantu na “kusosa Yehova Nzambi ya bankoko ya bawu” mpe na kuzitisa ‘musiku’ ya Nzambi.—1 Mf. 15:12, 13; 2 Ns. 14:4.
w17.03-F 19 § 7
Sadila Yehova na ntima nyonso!
7 Mosi na mosi na beto zolá tala kana ntima ya yandi ke ya kulunga na Yehova. Kanisa mwa fioti, ‘Mu lenda sala kwandi nyonso samu na kutadisá Yehova kilengi na kunwaniná lusambu ya tsyeleka mpe na kubumbá dikanda ya yandi na mambu ya yimbi?’ Kanisa na bukindi yina Aza lakisá ntangu yandi katulá ‘mama ya mfumu’ Maaka, yina vandá na bisalu mingi na bwala! Ya lenda vanda ti nge zaba ata muntu yina salá bamambu mutindu Maaka, kasi nge lenda landa tiya ya Aza na bamambu ya nkaka. Na kifwani, yinki nge ke sala na muntu mosi ya dikanda ya nge to ndiku ya nge ya ntima yina me sala disumu, me manga kubalula ntima, mpe ba me basisa yandi na kimvuka? Nge ke zenga kwandi kindiku ya nge na yandi? Yinki ntima ya nge ke nata nge na kusala?
it-1-F 195
Aza
Bantangu ya nkaka Aza vandá ve na ndwenga mpe na mayela na kimpeve, kasi yandi ke mosi ya bamfumu ya kukwikama ya dikanda ya Yuda. Yandi vandá na bifu ya mbote mpe vandá ntama na bantu yina vandá sepelisa ve Nzambi (2Ns 15:17) Na bamvula 41 ya luyalu ya yandi, bamfumu 8 ya Izraele kwizá yala, ya vandá: Yeroboami, Nadabi, Baasa, Ela, Zimri, Omri, Tibni (yina yalá ntangu mosi na Omri), mpe Ahabi. (1Mf 15:9, 25, 33; 16:8, 15, 16, 21, 23, 29) Ntangu Aza kufwá, mwana ya yandi Yehoshafati kumá mfumu.—1Mf 15:24.
Matadi ya ntalu ya kimpeve
w98-F 15/9 21-22
Nzambi ke kwandi ya tsyeleka na meso ya nge?
Na kifwani, tala mbikululu yina me tadila mambu yina zolá kumina muntu yina zolá tunga Yeriko mpe tala faso ya lunganaka. Yosua 6:26 ke zonzaka: ‘Yosua dyaka ndefi yayi: ‘Muntu yina ke meka kutunga dyaka mbanza yayi ya Yeriko, yandi kele muntu yina ba me loka na mantwala ya Yehova. Ntangu yandi ke tula fondasio ya yawu, mwana ya yandi ya ntete ke fwa, mpe ntangu yandi ke tula bakielo ya yawu, mwana ya yandi ya nsuka ke fwa.’ ’ Na manima ya bamvula 500, mambu yayi kwizá lungana, faso ke zonzak’ yawu 1 Bamfumu 16:34: ‘Na bilumbu ya [mfumu Ahabi], Yele muntu ya Betele tungaka dyaka Yeriko. Ntangu yandi tulá fondasio ya yawu, mwana ya yandi ya ntete Abirami fwaka, mpe ntangu yandi tulala bakielo ya yawu, mwana ya yandi ya nsuka Segubi fwaka, kaka mutindu Yehova tubaka na nzila ya Yosua mwana ya Nuni.’ Kaka Nzambi ya tsyeleka lenda zonza bambikululu ya mutindu yayi mpe kusala ti ya lungana.
3-9 OCTOBRE
BIMVWAMA YA BIBLIA | 1 BAMFUMU 17-18
‘Tii na wapi ntangu nge ke vanda kaka na makanisi zole?’
w17.03-F 14 § 6
Lakisa kiminu mpe baka lukanu ya mbote!
6 Ntangu ba kumá na ntoto ya nsilulu bana ya Izraele zolá sola kusadila Yehova to banzambi ya nkaka. (Tanga Yosua 24:15.) Ya lendá talana ti ya vandá lukanu ya fioti, kasi ya vandá mambu ya luzingu to ya lufwa. Bambala mingi, ba baká lukanu ya yimbi na ntangu ya bazuzi. Ba biká kusambila Yehova mpe ba bandá kusadila banzambi ya luvunu. (Baz. 2:3, 11-23) Na manima, mbikudi Eliya lombá dyaka bawu na kusola: Kusadila Yehova to Baale nzambi ya luvunu. (1 Mf. 18:21) Samu ba zabá ve yinki ya kusala, Eliya sembá bawu. Nge lenda kanisa ti lukanu yango vandá pete samu nge zaba ti kusadila Yehova ke mbote kuluta kusadila banzambi ya nkaka. Ata muntu ya mayela lenda meka kusadila Baale. Kasi, bana ya Izraele ‘vandá kaka na makanisi zole.’ Na mayela nyonso, Eliya kindisá bawu na kusadila Nzambi ya matsyeleka—Yehova.
ia-F 88 § 15
Yandi nwaniná lusambu ya bunkete
15 Na mutindu yina, banganga ya nzambi ya Baale bandá kusala bamambu kidi-kidi, ‘ba vandaka kubokila na ndinga ya ngolo mpe kuzenga-zenga na bambele mpe ba makonga, na kulanda bifu ya bawu, tii ntangu menga basikaka.’ Kasi mambu nyonso yina salaka ata kima ve! ‘ba vandá kuwa ve ata ndinga mosi mpe muntu mosi ve pesaka mvutu; muntu mosi ve vandaka kutula dikebi.’ (1 Mf. 18:28, 29) Ntembe ve, Baale vandá ve moyo. Ya vandá kima yina Satana yidiká samu na kunata bantu na kubika Yehova. Dyambu ya nkaka ke ti, ba yina ke solá ve Yehova mutindu Mfumu ya bawu, ke vanda na manyongi to nsoni.—Tanga Nkunga 25:3; 115:4-8.
ia-F 90 § 18
Yandi nwaniná lusambu ya bunkete
18 Tekila Eliya sala lusambu, ya lenda vanda bantu sosá kuzaba kana Yehova ke talana Nzambi ya luvunu mutindu ya talaná na Baale. Na manima ya lusambu, ba vingilá ve mingi na kuzwa mvutu. Biblia ke zonzaka: ‘Mpe tiya ya Yehova katukaka na zulu, kwizaka kubwa mpe ya kuyoka dikabu ya kuyoka, bankuni, matadi, mpe mfututu, mpe yawu yumisaka maza yina vandaka na dibulu.’ (1 Mf. 18:38) Ya vandá mvutu mosi ya ngitukulu! Kasi yinki bantu salaka?
Matadi ya ntalu ya kimpeve
w08-F 1/4 19, encadré
Yandi vandá talaka, mpe yandi vandá vingilaka
Na ntangu ya Eliya, mvula noká ve bilumbu yikwa?
Mbikudi ya Yehova Eliya zonzá na mfumu Ahabi ti, ntangu fioti kaka me bikana samu mvula banda kunoka . Ya lunganá “na mvula ya tatu”—ya tsyeleka kubanda kilumbu yina Eliya zonzá ti mvula zolá noka dyaka ve na bwala. (1 Bamfumu 18:1) Ntangu fioti na manima ya kuzonza mambu yina, Yehova fidisá mvula. Bantu ya nkaka lenda zonza ti, kuyuma ya ntoto manisá na kati ya bamvula tatu, kasi ya kwizá lungisa ve bamvula tatu. Kasi Yesu na Zaki zonzá ti ya salá ‘bamvula tatu mpe bangonda sambanu (6).’ (Luke 4:25; Zaki 5:17) Ya ke kwandi ya kuswaswana?
Ata fioti ve. Na ntama na Izraele, ntangu yina mvula ke noká ve vandá baká ntangu mingi. Bantangu ya nkaka ya lendá baka bangonda sambanu. Ntembe ve, Eliya kwendá pesa nsangu na Ahabi na yina me tadila ntangu yina mvula ke noká ve, kuyuma ya ntoto salá déjà ntangu mingi kuluta ntangu yina ya vandá salaka mpe ya vandá ngolo. Ya zola zonza ti ntangu yango ya kuyuma ya ntoto bandá bangonda sambanu na mantwala. Na yawu, banda ntangu yina Eliya bikulá ntangu yina mvula ke noká ve tii ntangu yina yandi bikulá “na mvula ya tatu” ntangu ya ntoto ya kuyuma ke manisa, ntangu yango ya ntoto ya kuyuma salá déjà bamvula tatu na ndambu. “Bamvula tatu mpe bangonda sambanu” lutá, na ntangu yina bantu vukaná samu na kutala mambu ya nene yina salamá na Mongo ya Karmele.
Ntangu yayi beto zonzila kutalana ya ntete ya Eliya na kisika ya Ahabi. Bantu vandá kanisa ti Baale vandá “mutambwisi ya matuti,” nzambi yina zolá nata mvula samu na kumanisa ntangu ya kuyuma ya ntoto. Kutala bantangu mingi yina kuyuma ya ntoto yango salá, ntembe ve, bantu vandá yufula: ‘Baale ke wapi kisika? Wapi ntangu yandi ke nokisa mvula?’ Mambu yina Eliya zonzá na yina me tadila ti mvula ke noka kaka kana yandi zonza yawu, kwamisá mingi ba yina vandá sambila Baale.—1 Bamfumu 17:1.
10-16 OCTOBRE
BIMVWAMA YA BIBLIA | 1 BAMFUMU 19-20
“Sosa kuzwa ngolo na Yehova”
w19.06-F 15 § 5
Tula ntima na Yehova na ntangu ya bankwamusu
5 Tanga 1 Bamfumu 19:1-4. Ata ti Yehova vandá sadisa yandi, Eliya kumá na boma ntangu mfumu ya kento Yezabele zonzá ti yandi ke kufwa yandi. Yawu yina, yandi kimá na Bere-sheba. Samu yandi kumá ya kulemba mingi ‘yandi lombaka lufwa.’ Samu na yinki Eliya kumá ya kulemba mutindu yina? Samu Eliya vandá ‘muntu mutindu beto.’ (Zk. 5:17) Ntangu ya nkaka Eliya vandá nyonga mingi mpe vandá dyaka ve na ngolo. Mbala ya nkaka, Eliya kanisá ti bangolo nyonso yina yandi salá samu na kunwanina lusambu ya tsyeleka vandá mpamba mpe ata muntu mosi ve na Izraele sobaka; yandi kanisá mpe ti kaka ni yandi vandá sadila Yehova. (1 Mf. 18:3, 4, 13; 19:10, 14) Beto lenda yituka mutindu mbikudi yayi ya kukwikama kumá na boma, kasi Yehova zabá yina Elie vandá na yawu na ntima.
ia-F 103 § 13
Yandi kuzwá ngolo na Nzambi ya yandi
13 Samu na nge, yinki ya salá Yehova na ntima na kutala mbikudi yina yandi ke zolá mingi, me lala na ntoto na yisi ya yinti mpe ke na lombá lufwa? Beto zaba mvutu na kyuvu yayi . Na manima ntangu mpongi bakak’ yandi, Yehova fidisak’ yandi mbazi mosi. Na malembe nyonso mbazi yango vumbulá Eliya, telemisak’ yandi mpe zonzá na yandi: ‘Telema, nge kudya.’ Eliya salá yina mbazi zonzá samu ti yandi pesak’ yandi madya, dimpa ya tiya mpe maza ya kunwa na luzolo nyonso. Yandi vutulá kwandi mbazi yina matondo? Biblia ke zonzá kaka ti, mbikudi kudyá mpe kunwá, mpe na manima yandi vutuká na mpongi. Yandi vandá ve na ngolo ya kuzonza samu yandi vandá ya kulemba mingi? Ya vanda faso yina to ve, mbazi vumbulak’ yandi mbala ya zole; ntangu ya nkaka na suka-suka. Dyaka yandi lombá Eliya, ‘Telema, nge kudya,’ mpe yandi bwelá bamambu yayi ya mfunu, ‘nge ke kwenda na nzila mosi ya yinda.’—1 Mf. 19:5-7.
ia-F 106 § 21
Yandi kuzwá ngolo na Nzambi ya yandi
21 Disolo yayi ke zonzá pwelele ti Yehova vandá ve na kati ya mupepe ya ngolo, kuningana ya ntoto, mpe tiya yina Eliya talaka. Eliya zabá ti Yehova ke ve Nzambi yina ke kituká bima yina yandi yidiká, mutindu Baale yina bantu ya yandi vandá kumisá mutindu ‘muntu yina ke twadisaka matuti,’ to muntu yina ke nokisá mvula. Ni na Yehova ke katuká ngolo nyonso yina ke na bima yina yandi yidikaka. Mpe ya tsyeleka, yandi ke nene kuluta konso kima yina yandi yidiká, ata zulu yina ke talaná lenda kulunga yandi ve! (1 Mf. 8:27) Wapi mutindu mambu nyonso sadisá Eliya? Kuzimbana ve ti yandi vandá na boma. Samu Yehova Nzambi yina ke na ngolo nyonso ya kuyituka vandá na lweka ya yandi, Eliya vandá ve na nsatu ya kuvanda na boma ya Ahabi mpe ya Yezabele!—Tanga Nkunga 118:6.
ia-F 106 § 22
Yandi kuzwá ngolo na Nzambi ya yandi
22 Ya kumá swi ntangu tiya manisá. Eliya kuwá ‘ndinga mosi ya malembe, mpe ya yisi.’ Ndinga yina tumisak’ yandi na kuzonza yina vandá na yandi na ntima, mpe yandi salak’ yawu. Na mbala ya zole, yandi zonzilá pwelele mambu yina vandá kwamisa yandi. Ntangu ya nkaka ya pesak’ yandi ngolo. Kasi ntembe ve, kuwa yina ‘ndinga mosi ya malembe, mpe ya yisi’ zonzá, pesá dyaka yandi ngolo na faso ya kulutila. Yehova sadisá Eliya na kuzaba ti yandi ke ve muntu ya mpamba. Wapi mutindu? Nzambi lakisak’ yandi lukanu ya yandi na yina me tadila kukatula lusambu ya Baale na Izraele. Ya ke pwelele ti, samu lukanu ya Nzambi vandá kwenda kaka na mantwala, kisalu ya Eliya vandá ve ya mpamba. Dyaka, Yehova landá kusadila Eliya mutindu mbikudi ya yandi. Yandi fidisak’ yandi na kusala dyaka kisalu yina, mpe yandi zonzilak’ yandi pwelele yina yandi me lunga kusala.—1 Mf. 19:12-17.
Matadi ya ntalu ya kimpeve
w97-F 1/11 31 § 2
Kifwani ya mbote na yina me tadila kukwikama mpe kundima kubika bima mingi samu na kusadila bampangi
Bubu yayi bisadi mingi ya Yehova ke lakisá kifu yayi ya kundima kubika bima mingi samu na kusadila bampangi. Samu na kusamuna nsangu ya mbote na bisika ya ntama to samu na kukota na kati ya dikanda ya Betele, ba ya nkaka ke biká “bilanga” ya bawu, ya zola zonza bima yina lenda sadisa bawu na kuzinga. Ba ya nkaka me kwenda na babwala ya nzenza samu na kutula diboko na bisalu ya kutunga. Mingi me ndima bisalu yina ntangu ya nkaka lenda vanda ve mfunu na meso ya bantu. Kasi ba yina nyonso ke sadilá Yehova mutindu bandongo (esclaves), ke lungisá kisalu yina ke mfunu. Yehova ke sepelá na ba yina nyonso ke sadilak’ yandi na ntima mosi, mpe yandi ke sakumuna ba yina ke ndimá kubika bima mingi samu na kusadila bampangi.—Marke 10:29, 30.
17-23 OCTOBRE
BIMVWAMA YA BIBLIA | 1 BAMFUMU 21-22
“Landa mutindu ya Yehova ya kusadila lutumu ya yandi”
it-1-F 1266
Yehova ya bimvuka ya basoda
Yosua talá mbazi mosi pene-pene ya Yeriko mpe yandi yufulak’ yandi kana yandi vandá na kisika ya Izraele to ya bambeni. Mbazi vutulaka: ‘ve, munu me kwiza mutindu mfumu ya basoda ya Yehova.’ (Yos 5:13-15) Mbikudi Mikaya zonzá na mfumu Ahabi mpe na mfumu Yehoshafati, ‘munu talaka Yehova me vanda na kiti ya yandi ya kimfumu mpe basoda nyonso ya zulu me telama pene-pene ya yandi, na diboko ya yandi ya bakala mpe na diboko ya yandi ya kento.’ Ntembe ve yandi vandá zonzila babana ya Yehova ya kimpeve. (1Mf 22:19-21) kuzonza‘bimvuka ya basoda’ me lunga samu Biblia ke lakisá ti bambazi mingi kele. Na kati ya bawu kele basherube, Baserafe, mpe bambazi ya nkaka (Iza 6:2, 3; Kub 3:24; Luz 5:11) Biblia ke zonzá mpe ti ba ke ya kuyidama na bimvuka, ni na yawu Yesu zonzá ‘bimvuka kuluta 12 ya bambazi’ ke ya kuyidama na kukwiza ntangu yandi ke bokila. (Mat 26:53) Ezekiasi bokilak’ yandi ‘Yehova ya bimvuka ya basoda, Nzambi ya Izraele, yina me vanda na kiti ya kimfumu na zulu ya basherube,’ ntangu yandi bodilak’ yandi na kusadisa yandi. Ntembe ve yandi vandá zonzila sanduku ya luwawanu mpe basherube yina vandá na zulu ya kitapu ya yawu, kizizi ya kifwani ya kimfumu ya mazulu ya Yehova. (Iza 37:16; fwanisa na 1Sa 4:4; 2Sa 6:2.) Kisadi ya Elisha yina vandá na boma, kuzwá ngolo na nzila ya kimona meso mosi ya ngitukulu yina vandá lakisa bamongo yina kangá mbanza yina yandi vandá vandaka, ‘bampunda mpe bapusu-pusu,’ kitini ya bimvuka ya bambazi ya Yehova.—2Mf 6:15-17.
‘Mfumu ya bakala nyonso ke Kristo’
9 Ntima ya kukuluka. Yehova ke Muntu ya kulutila mayela na bantu nyonso, kasi yandi ke baká ntangu ya kuwa makanisi ya bisadi ya yandi. (Kub. 18:23, 24, 32) Yandi ke biká ba yina ke na yisi ya otorite ya yandi ku pesa yandi ba-idée. (1 Mf. 22:19-22) Yehova ke salá ve masumu, kasi yandi ke vingilá ve ti beto bantu ya masumu sala kaka bamambu ya mbote. Dyaka, yandi ke sadisá beto na kulenda kusadila yandi na faso ya kulunga. (Nku. 113:6, 7) Ni na yawu, Biblia ke zonzá ti Yehova ke ‘Muntu yina ke sadisaka.’ (Nku. 27:9; Ebr. 13:6) Mfumu David zonzá ti, kana yandi lendá kusala bisalu ya nene, ya vandá kaka samu Yehova ke ya kukuluka mpe sadisak’ yandi.—2 Sa. 22:36.
it-2-F 255
Luvunu
Yehova ke ‘bika ti ngolo mosi ya luvunu’ kwenda na ba yina ke zolá luvunu ‘samu ba ndima mambu ya luvunu’ kasi ve nsangu ya mbote yina me tadila Yesu Kristo. (2Tes 2:9-12) Ya talaná pwelele na mambu yina kuminá Ahabi mfumu ya Izraele, mwa ba siecle na mantwala. Bambikudi ya luvunu natá Ahabi na kundima ti yandi ke nunga Ramoti-gileadi, kasi Mikaya mbikudi ya Yehova bikulá ti ni mambu ya mpasi ke salama. Yehova pesá nzila na mbazi mosi na kukuma ‘mpeve ya luvunu’ na yinwa ya bambikudi ya Ahabi, kaka mutindu yandi lakisá Mikaya yawu na kimona meso. Ya zola zonza ti mbazi yina sadilá lutumu ya yandi na zulu ya bawu samu ba zonza ve matsyeleka, kasi ba zonza bamambu yina ba vandá sosa kuzonza mpe yina Ahabi vandá na nsatu ya kuwa na bawu. Ata ti ba kebisak’ yandi, Ahabi solá kulanda luvunu ya bambikudi ya yandi mpe ya natak’ yandi na lufwa.—1Mf 22:1-38; 2Ns 18.
Matadi ya ntalu ya kimpeve
Yinki zola zonza kubalula ntima?
4 Na manima, ntangu lungá yina Yehova zolá sala kima. Yandi filisá Eli samu na kuzonza ti Akabi, Jezabele na famiye ya bawu nyonso zolá kufwa. Bamambu yina Eli zonzá nyongisá mingi Akabi. Ata yandi vandá na lulendo, yandi ‘kuluká.’—1 Mf. 21:19-29.
5 Ata Akabi kuluká ntangu yandi kuwá mambu yina, kasi bamambu yina yandi salá na manima, lakisá ti yandi balulá ve ntima. Yandi sosá ve kukatula dibuundu ya Baale na Izraele. Mpe yandi salá ata kima samu na kunata bana ya Izraele na kusambila dyaka Yehova. Akabi salá babima ya nkaka yina lakisá ti yandi balulá ve ntima.
6 Kilumbu mosi, Akabi bokilá mfumu ya Juda Josaphat na kwenda nwanisa basoda ya Siri na yandi. Avan na kukwenda, Josaphat zonzá na yandi na kubokila ntete profete ya Yehova samu yandi zabisa na bawu dikanisi ya Yehova. Akabi vandá ve na nsatu ya kusala yawu. Yandi zonzá: ‘Ya ke na muntu ya nkaka yina beto lenda yufula Yehova na nzila ya yandi; kasi mu ke yiinak’ yandi samu yandi ke bikulá ata fioti ve mambu ya mbote samu na munu, kasi yandi ke bikulá kaka mambu ya yimbi.’ Ata faso yina, ba bokilá profete Mikaya. Kaka faso Akabi zonzá, profete Mikaya zonzá ti mambu ya yimbi zolá kumina Akabi. Akabi sosá ve kubalula ntima samu Yehova lemvokila yandi. Kasi yandi filisá profete Mikaya na boloko. (1 Mf. 22:7-9, 23, 27) Ata yandi vandá na ngolo ya kutula profete ya Nzambi na boloko, kasi Akabi lendá ve kusala ti profesi ya yandi lungana ve. Kaka faso Mikaya zonzá, ntangu Akabi kwendá nwanisa basoda ya Siri, ba kufwak’ yandi.—1 Mf. 22:34-38.
24-30 OCTOBRE
BIMVWAMA YA BIBLIA | 2 BAMFUMU 1-2
“Kifwani ya mbote na yina me tadila formation”
w15-F 15/4 13 § 15
Bakuluntu, beno bakisa bampangi na kukula na bisalu ya kimpeve
15 Disolo ya Elisha ke na lakisá wapi mutindu bampangi lenda lakisa buzitu na bakuluntu. Na manima ya kutala kimvuka ya bambikudi na Yeriko, Eliya na Elisha kwendá na nzila ya nzadi ya Yordani. Ntangu ba kumá na mantwala ya maza, ‘Eliya bakaka lele ya yandi ya kimbikudi, balula-balulaka yawu, mpe bulaka maza, kuna maza kabwanaka.’ Na manima ya kuluta na maza na zulu ya ntoto ya kuyuma, ba landá ‘kusolola na nzila.’ Ya tsyeleka, Elisha kanisá ve ti ntangu yayi, yandi me zaba mambu nyonso. Na ntima mosi Elisha vandá sadila mpe kundima mambu nyonso yina Eliya mulongi ya yandi vandá lakisa yandi tii ntangu yandi bikak’ yandi. Na manima, Eliya nanguká na kati ya mupepe ya ngolo. Ntangu Elisha vutuka na maza ya Yordani, yandi balula-balulaka lele ya Eliya ya kimbikudi mpe yandi zonzá: ‘Wapi Yehova, Nzambi ya Eliya?’ Mpe maza kabukaka.—2 Mf. 2:8-14.
w15-F 15/4 13 § 16
Bakuluntu, beno bakisa bampangi na kukula na bisalu ya kimpeve
16 Nge me tala ti kimangu ya nsuka yina Eliya salá na kimangu ya ntete yina Elisha salá, ke kaka faso mosi. Ya ke na longa beto yinki? Elisha kanisá ve ti samu yandi baká kisika ya Eliya, yandi me lunga kusoba bamambu na mbala mosi. Kasi Elisha vandá landa nzila yina Eliya lakisak’ yandi, mpe vandá zitisa mulongi ya yandi. Ni yina salá ti mimbikudi ya nkaka tala Elisha mutindu muntu yina ba lenda tula ntima. (2 Mf. 2:15) Na kati ya bamvula 60 yina Elisha lutisá mutindu mbikudi, Yehova sadisak’ yandi na kusala bimangu mingi kuluta yina Eliya salaka. Nge muntu ke mulongoki bubu yayi, yinki disolo yayi ke na longá nge?
Matadi ya ntalu ya kimpeve
w05-F 1/8 9 § 1
Bamambu ya mfunu ya buku ya zole ya Bamfumu
2:11—Wapi yina vandá “zulu” yina ‘Eliya nangukaka na kati ya mupepe ya ngolo’? Zulu yina ba ke na zonzilá awa ke ve kisika yina ke ngonda, ntangu mpe bambwetete, ya ke ve mpe kisika yina Nzambi ke zingá na bambazi ya yandi. (Kulonga Misiku 4:19; Nkunga 11:4; Matayi 6:9; 18:10) “Zulu” yina Eliya nanguká ke zulu yina beto ke talaka. (Nkunga 78:26; Matayi 6:26) Pusu-pusu ya tiya natá Eliya na kisika ya nkaka ya ntoto, kisika yandi landá kuzinga na kati ya mwa bantangu. Bamvula na manima, Eliya soniká mukanda na Yehorami, mfumu ya Yuda.—2 Bansangu 21:1, 12-15.
31 OCTOBRE–6 NOVEMBRE
BIMVWAMA YA BIBLIA | 2 BAMFUMU 3-4
“Baka mwana ya nge”
w17.12-F 4 § 7
‘Mu zaba ti yandi ke vumbuka na lufwa’
7 Biblia ke zonzá ti kuvumbuka na lufwa ya zole, salamá na nzila ya mbikudi Elisha. Na bwala ya Shunemi ya vandá na kento ya kuzabana yina vandá butá ve. Yehova sadisá kento yayi na bakala ya kununa, na kuzwa mwana ya bakala. Mwa bamvula na manima, mwana yango kwizá kufwa. Kanisa na mpasi yina ya salá kento yina na ntima. Bakala ya yandi pesak’ yandi nzila ya kusala nzyetolo ya bakilometre 30 tii kisika yina Elisha vandá, na Mongo ya Karmele. Mbikudi Elisha fidisa kisadi ya yandi Gehazi na kutekila na Shunemi samu na kuvumbula mwana yina. Kasi Gehazi lendá ve kusala yawu. Na manima, Elisha kumaka ntangu mosi na mama yina.—2 Mf. 4:8-31.
w17.12-F 4 § 8
‘Mu zaba ti yandi ke vumbuka na lufwa’
8 Elisha kotá na yinzo yina ba tulá mvumbi, mpe yandi sambilaka. Yehova pesá mvutu na lusambu ya yandi, mpe vutulá mwana yina na luzingu. Kento yina fuluká na kilengi na kutala ti mwana ya yandi me vutuka na luzingu! (Tanga 2 Bamfumu 4:32-37.) Ntangu ya nkaka yandi bambuká na lusambu ya Ane, yina vandá butá mpe ve, ntangu yandi kwendá bika Samuele na kubanda kusala na yinzo ya Nzambi: ‘Yehova . . . ke kulumusaka na Ndyamu, mpe yandi ke nangunaka.’ (1 Sam. 2:6) Nzambi lakisá pwelele ti yandi ke na ngolo ya kuvumbula bantu ya kufwa na mutindu yandi vumbulá mwana yina.
Matadi ya ntalu ya kimpeve
it-2-F 672-673
Mbikudi
“Bana ya bambikudi.” Faso ke lakisak’ yawu Misiku na faso ya kusonika ndinga ya Hébreu (Grammaire de l’hébreu biblique, par P. Joüon, Rome, 1923, § 129 j), bèn (mwana ya) to bené (bana ya) ntangu ya kaka zola zonza “muntu yina ke na kati ya kimvuka (to na kati ya dikanda).” (Fwanisa na Ne 3:8, kisika yina ‘mosi ya bantu yina ke vukisaka mafuta ya nsunga ya kitoko’ ke ‘mwana ya bantu yina ke vukisaka mafuta ya nsunga ya kitoko.’) ‘Bana ya bambikudi’ lenda zola kuzonza mpe kisika ya kuzwa malongi samu na kulungisa kisalu ya kimbikudi, to kimvuka ya bambikudi. Biblia ke zonzá ti bimvuka ya faso yayi vandá na Betele, na Yeriko, mpe na Gilgale. (2Mf 2:3, 5; 4:38; fwanisa na 1Sa 10:5, 10.) Na Rama, Samuele twadisá kimvuka mosi ya bambikudi (1Sa 19:19, 20), Elisha mpe ntangu ya nkaka twadisá kimvuka ya bambikudi na ntangu ya yandi, kaka faso Samuele. (2Mf 4:38; 6:1-3; fwanisa na 1Mf 18:13.) Biblia ke lakisá ti bana ya bambikudi vandá tungá bayinzo ya bawu, bawu mosi, mpe vandá sadilá kima ya kudefa. Ya ke na lakisá ti ba vandá ve na bimvwama. Ba vandá kabulá bayinzo ya bawu na bampangi mpe madya ya bawu, kasi na kisalu ya bawu ya kimbikudi, muntu lenda kwenda yandi mosi.—1Mf 20:35-42; 2Mf 4:1, 2, 39; 6:1-7; 9:1, 2.