Mukanda samu na kuzaba mingi mambu yina ba me zonzila na Mukanda ya lukutakanu luzingu mpe kisalu
© 2023 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
4-10 SEPTEMBRE
BIMVWAMA YA BIBLIA | ESTERE 1-2
“Sala ngolo samu na kuzaba bandilu ya nge mutindu Estere”
w17.01-F 25 §11
Zaba bandilu ya nge ata ntangu ya lenda talana mpasi
11 Kuzaba bandilu ya beto lenda vanda mpasi ntangu ba ke siiká beto ya kulutila. Tala bamambu ya mbote yina Estere salá, ntangu bamambu sobá na luzingu ya yandi na mbala mosi. Yandi vandá kitoko mingi, mpe mvula mosi ya muvimba ba vandá pesak’ yandi kaka bima ya ntalu mingi. Ntangu nyonso, yandi vandá kintwadi na ba kento ya ntwenya ya nkaka ya bwala ya Persia, yina vandá nwana samu mfumu zola bawu. Kasi, Estere vandá kaka na buzitu mpe vandá tekita ve. Na manima, ntangu mfumu solak’ yandi samu yandi kuma kento ya yandi, Estere kumá ve na matalana mpe zabá bandilu ya yandi.—Estere 2:9, 12, 15, 17.
ia-F 130 §15
Yandi nwaniná dikanda ya Nzambi
15 Ntangu yina Estere zolá kwenda talana na mantwala ya mfumu, yandi vandá na luve ya kusoola kulwata to kulomba kima ni kima yina yandi vandá na yawu nsatu, samu na kutalana dyaka kitoko mingi. Kasi, samu yandi zabá bandilu ya yandi, Estere lombá ata kima mosi kukatula yina Egaï soolá samu na yandi. (Estere 2:15) Ya lenda vanda yandi zabá ti, kitoko lungá ve samu na kusimba ntima ya mfumu. Kuzaba bandilu mpe kuvanda ya kukuluka zolá vanda mfunu mingi samu na kuvanda na yinzo ya mfumu. Ya vandá mbote na yandi na kukanisa mutindu yayi.
w17.01-F 25 §12
Zaba bandilu ya nge ata ntangu ya lenda talana mpasi
12 Kuzaba bandilu ya beto ke sadisa beto ntangu nyonso na kulwata mbote, mpe na kutambula na mutindu yina ke ya kulunga mpe na buzitu. Beto zaba ti, beto ke simba bantima ya bantu ntangu beto ke lakisa “ntima ya kulembama mpe ya kizunu,” kasi ve ntangu beto ke sala matalana to kusosa ti ba tala kaka beto. (Tanga 1 Piere 3:3, 4; Yer. 9:23, 24) Kana beto ke na lulendo na ntima ya beto, ya ke manisa kaka na kutalana na mavanga ya beto. Na kifwani, beto lenda banda kuzonza ti beto ke na bisalu mingi, beto zaba bamambu mingi to beto ke ya kuzabana na bampangi yina ke salá mingi na kimvuka. To beto lenda banda kuzonzila bamambu yina bantu ya nkaka salá, samu ba zola kaka beto. Na yina me tadila kuzaba bandilu, Yesu bikilá beto kifwani. Bamambu mingi yina yandi vandá zonza, vandá katuka na masonoko ya Ebre. Yesu vandá zonza mutindu yina samu, ba yina vandá kuwa yandi zaba ti, mambu yina yandi vandá zonzá, vandá katuka ve na yandi mosi, kasi na Yehova.—Yoa. 8:28.
Matadi ya ntalu ya kimpeve
Nge zabak’ yawu?
Ba kuzwá kima yina ba soniká na bisoni ya ntama ya bantu ya Persia. Bisoni yina vandá zonzila bakala mosi na nkumbu ya Marduka (Mordekai na kituba). Bakala yango vandá sala samu na mfumu. Ntangu ya nkaka, yandi vandá salá kisalu ya kutanga mbongo, mpe yandi vandá vanda na Shushane. Ntangu ba kuzwá kima yango, Arthur Ungnad, bakala mosi yina longoká mbote-mbote bamambu yina salamá na ntama na kisika yina, zonzá ti na ntangu yina, kaka na Biblia nkumbu ya Mordekai vandaka. Ya vandá mbala ya ntete na kuzwa nkumbu yango na kisika ya nkaka.
Kubanda ntangu yina, bantu ya mayela me bangula bisoni mingi ya nkaka ya bwala ya Persia. Na kati ya yawu, ya ke na bisoni yina ba soniká na zulu ya bima yina ba yidiká na bantoto. Ba kuzwá bima yango na kati ya bima yina bikaná na bwala ya ntama ya Persepolis. Ya vandá na kisika yina ba vandá bumbá bima ya ntalu, pene-pene na bibaka ya bwala. Ba soniká bisoni yango na ntangu yina Xerxes ya ntete vandá mfumu. Ya ke ya kusonama na ndinga ya bantu ya Elami, mpe na kati, ya ke na bankumbu mingi yina beto ke na buku ya Estere.
Mingi ya bima yango ke zonzilá Marduka. Yandi vandá sécrétaire ya mfumu. Yandi vandá sala kisalu yango na yinzo ya Shushane ntangu Xerxes ya ntete vandá mfumu. Mosi ya bima yango ke zonzá ti Marduka vandá sala kisalu ya kubangula. Mambu yayi ke kwelaná na yina Biblia ke zonzilá na yina me tadila Mordekai. Mordekai vandá salá samu na mfumu Asuerusi (Xerxes ya ntete), mpe ntangu ya nkaka yandi vandá zonza bandinga kuluta zole. Mordekai vandá vanda mingi na mwelo ya mfumu, na yinzo ya kimfumu na Shushane. (Estere 2:19, 21; 3:3) Mwelo yango vandá yinzo ya nene. Ni kuna bisadi ya mfumu vandá salaka.
Ya ke na talaná ti Marduka yina ba ke zonzilá na bisoni ya ntama ya Persia, mpe Mordekai yina Biblia ke zonzilá, ke na bamambu mingi mutindu mosi. Ba zingá na ntangu mosi mpe kisika mosi. Dyaka, bawu zole vandá salá samu na mfumu, mpe ba vandá salá kisika mosi. Nyonso yayi ke na lakisá ti Marduka na Mordekai lendá vanda muntu mosi.
11-17 SEPTEMBRE
BIMVWAMA YA BIBLIA | ESTERE 3-5
“Sadisa bampangi na kusala yina ba ke na ngolo ya kulungisa”
it-2-F 345 §5
Mordekai
Yandi mangá kufukama na mantwala ya Amani. Na manima, Asuerusi salá Amani ya Agagi muntu ya zole na kimfumu ya yandi mpe zonzá ti bantu nyonso yina ke vandá na mwelo ya mfumu fukama na mantwala ya Amani samu na bunene ya yandi. Kasi Mordekai mangá kusala yawu. Yandi zonzá ti samu yandi ke zwife, yandi lenda sala ve yawu. (Est. 3:1-4) Mambu yina Mordekai zonzá lakisá ti yandi mangá kufukama samu na kindiku ya yandi na Yehova. Mordekai zabá ti kufukama na mantwala ya Amani zolá zonza ve kaka kupesa yandi buzitu mutindu bantu ya Izraele vandá salak’ yawu na ntama na bamfumu ya bawu. (2Sa. 14:4; 18:28; 1Mf 1:16) Ya lenda vanda ti Amani vandá muntu ya Amaleki, mpe Yehova zonzá ti yandi ke sala bamvita na Amaleki ‘tii na bandonga ya bantu ya yandi nyonso yina ke kwiza.’ (Bas. 17:16; Tala AMANI.) Mordekai lakisá kukangama ya yandi na Yehova kasi na bantu ve.
it-2-F 345 §7
Mordekai
Ba sadilak’ yandi samu na kuvuukisa Izraele. Ntangu yandi zabá ti ya ke na mukanda yina vandá zonzila lufwa ya bazwife nyonso ya bwala, Mordekai lakisá kiminu ya yandi ntangu yandi zonzá na Estere na kukota na yinzo ya mfumu samu na luvukusu ya bazwife. Yandi lakisá na Estere kisalu ya nene yina vandá na yandi mpe tumisak’ yandi na kukwenda bondila mpe kusosa lubakusu na kisika ya mfumu. Ata ti ya vandá mambu yina zolá nata yandi na lufwa, Estere ndimá kusala yawu.—Est. 4:7–5:2.
ia-F 132-133 §22-23
Yandi nwaniná dikanda ya Nzambi
22 Nsangu yina Estere kuwá lembisak’ yandi mingi. Ya meká mingi kiminu ya yandi mpe yandi vandá na boma mingi. Ya talaná na mambu yina yandi zonzá na Mordekai. Na yawu, yandi bambulá na Mordekai musiku yina mfumu pesaka. Mfumu zonzá ti muntu yina ke kwenda na mantwala ya yandi kana ba me bokila ve yandi, yandi ke kufwa. Yandi ke kufwa ve kaka kana mfumu lakisa yandi yinti ya bumfumu (sceptre) ya wolo. Na yawu, Estere zabá ve yina zolá kumina yandi, mpe yandi kanisá na mambu yina kuminá Vasti ntangu yandi mangá kusala yina mfumu zonzá na yandi na kusala. Estere zonzá na Mordekai ti ya salá bilumbu 30 yina mfumu bokilá ve yandi. Na yawu, Estere zabá ve yinki mfumu zolá sala yandi.—Est. 4:9-11.
23 Mordekai zonzilá na Estere bamambu pwelele samu na kukulisa kiminu ya yandi. Yandi zonzá na Estere ti kana yandi sala ve kima, bazwife ke kuzwa lubakusu na nzila ya nkaka. Bamambu yina zolá kumina bawu, vandá tadila mpe Estere. Mordekai lakisá kiminu ya ngolo na Yehova, yandi zabá ti Yehova ke biká ata fioti ve bisadi ya yandi mpe bansilulu ya yandi ke lunganá kaka. (Yos. 23:14) Na yawu, Mordekai yufulá Estere: ‘Nani me zaba kana nge kumaka na kiyeka ya kimfumu samu na ntangu ya mutindu yayi?’ (Est. 4:12-14) Mordekai me bikila beto kifwani ya mbote. Yandi tulá ntima ya yandi nyonso na Yehova. Wa’ faso beto lenda landa kifwani ya yandi?—Bin. 3:5, 6.
Matadi ya ntalu ya kimpeve
kr-F 160 §14
Nwanina lusambu ya tsyeleka
14 Mutindu Estere na Mordekai, bubu yayi, bisadi ya Yehova ke nwaniná lusambu ya tsyeleka samu na kusadila Yehova na faso yina me lunga ata ti ba ke na kwamisá bawu. (Est. 4:13-16) Ya ke kwandi na mambu yina nge lenda sala? Nge lenda sambila ntangu nyonso samu na bampangi ya nge yina ke na kutaná na bakwamusu. Kuzimbana ve ti balusambu ya nge ke mfunu, ya lenda sadisa bawu mingi. (Tanga Zaki 5:16.) Yehova ke kuwá kwandi balusambu ya beto samu na bawu? Kutala faso beto ke nungá ke na lakisá ti ya tseleka, yandi ke kuwaka.—Ebr. 13:18, 19.
18-24 SEPTEMBRE
BIMVWAMA YA BIBLIA | ESTERE 6-8
“Kileso na yina me tadila faso ya mbote ya kuzonza”
ia-F 140 § 15-16
Yandi vandá na mayela mingi, bukindi, mpe ndimá kutula luzingu ya yandi na mpasi samu na bampangi
15 Samu Estere vandá na ntima ya yinda, yandi vingilá dyaka mwa bilumbu samu na kuzonza na mfumu mambu yina vandá kwamisa yandi. Ya pesá dyaka Amani ntangu ya kuyidika bamambu, yina zolá natina yandi mosi mpasi. Beto zaba ve kana ni Yehova vandá twadisa mfumu. (Bin. 21:1) Biblia ke zonzá na beto na ‘kuvingila Nzambi.’ (Tanga Mika 7:7.) Ntangu beto ke vingilá Nzambi, yandi lenda sadisa beto na faso yina beto vandá kanisa ve.
Yandi zonzá na bukindi
16 Estere vandá ve na nsatu ya kunata mfumu na kuvingila mingi. Kilumbu ya zole yina Estere bokilá mfumu samu na kudya, yandi zonzilak’ yandi bamambu nyonso yina vandá salama. Wa’ faso ya lutilaka? Mfumu yandi mosi pesá Estere bweso ya kuzonza. (Est. 7:2) Na yawu, ya kumá “ntangu ya kuzonza” samu na Estere.
ia-F 140 §17
Yandi vandá na mayela mingi, bukindi, mpe ndimá kutula luzingu ya yandi na mpasi samu na bampangi
17 Kanisa na lusambu yina Estere salá na ntima tekila yandi zonza bamambu yayi: ‘Kana nge me ndima munu, O mfumu, mpe kana ya ke sepelisa mfumu, munu ke lomba nge na kuvuukisa luzingu ya munu, mpe na kuvuukisa bantu ya munu.’ (Est. 7:3) Mambu yayi ke na lakisá ti Estere vandá zitisa mukanu ya mfumu. Ya ke na lakisá ti, Estere vandá ve faso Vasti yina pesá ve buzitu na mambu yina mfumu zonzaka. (Est. 1:10-12) Ata ti mfumu vandá tula ntima na Amani, Estere zonzá ve na mfumu na faso yimbi. Estere lombá na mfumu na kubumba luzingu ya yandi samu mambu ya yimbi kumina ve yandi.
ia-F 141 §18-19
Yandi vandá na mayela mingi, bukindi, mpe ndimá kutula luzingu ya yandi na mpasi samu na bampangi
18 Mambu yina Estere zonzá pamusá mfumu Asuerusi. Nani ke na sosá kusala yimbi na mfumu ya kento? Estere zonzá dyaka: ‘Ba me teka beto, munu na bantu ya munu, samu ba manisa beto, ba kufwa beto, mpe ba bebisa beto. Kana ba tekaka beto kaka mutindu bangamba ya babakala mpe ya bakento, munu zolaka kuvanda swi. Kasi mpasi yina kele mbote ve, samu ya ke vanda yimbi samu na mfumu.’ (Est. 7:4) Estere zonzá mambu yango na mfumu samu, ba zolá kufwa yandi na dikanda nyonso yina vandá zwife. Samu mambu ya yimbi zolá kumina bawu, Estere kangá ve yinwa.
19 Kifwani ya Estere ke na longá beto ti kuvanda na mayela ya kuzonza ke mfunu mingi. Mutindu Estere, ntangu nge ke na zonzá na muntu yina nge ke zolá, muntu yina ke na twadisá nge to bantu ya luyalu, nge me lunga kuvanda na ntima ya yinda, kuvanda ve na boma, mpe kuvanda na buzitu mingi.—Bin. 16:21, 23.
Matadi ya ntalu ya kimpeve
w06-F 1/3 11 §1
Bamambu ya mfunu na buku ya Estere
7:4—Wa’ faso lufwa ya bazwife zolá vanda ‘yimbi samu na mfumu’? Kuzaba ti ba zolá tekisa bazwife mutindu bangamba, zolá natina bamambu ya mpasi na mfumu. Ata ti Amani zolá tula batalanta 10 000 ya arza, na kisika yina ba ke bumbá mbongo ya mfumu, ya zolá natina ve bambote na mfumu. Dyaka, mfumu ya kento, Estere zolá kwenda mpe na bazwife ya nkaka samu yandi mpe vandá zwife. Na yawu, ya zolá vanda mpasi mingi samu na mfumu.
25 SEPTEMBRE–1 OCTOBRE
BIMVWAMA YA BIBLIA | ESTERE 9-10
“Yandi sadilá lutumu ya yandi samu na kusadisa dikanda ya Nzambi”
it-2-F 346 §1
Mordekai
Mordekai kwizá baka kisika ya Amani, ni yandi kumá muntu ya zole na manima ya mfumu. Estere tulá Mordekai na yinzo yina mfumu pesak’ yandi yina vandá ntete ya Amani. Mfumu pesak’ yandi luve ya kuyidika bamambu na bwala. Na yawu, yandi sobá musiku yina Amani salá na yina me tadila bazwife mpe ya pesá nzila na bazwife na kusala bamambu na faso ya kulunga. Ya vandá nsangu ya kitoko mpe ya kilengi samu na bazwife. Na ntangu yina, na bwala ya Persia, bantu mingi vandá wisana mbote na bazwife. Mpe na kilumbu ya 13 Adare, ba bandá kusadila bamambu yina Mordekai soniká, mpe bazwife vandá ya kubongama samu na kunwanina luzingu ya bawu. Samu Mordekai kumá muntu ya mfunu, bantu yina vandá sala na yandi vandá na boma ya yandi. Na Suse, vandá na mwa mvita yina salá kilumbu mosi. Bambeni ya bazwife kuluta 75 000 kwizá kufwa, na kati ya bawu vandá na bana 10 ya Amani. (Est. 8:1–9:18) Estere pesá nzila samu Mordekai sala mukembo ya nene kubanda kilumbu ya 14 tii 15 ya ngonda ya Adare, ‘bilumbu ya Purimi.’ Ya vandá bambula bawu yina Yehova salá samu na bawu. Ba vandá na kilengi mingi, ba zolá kudya, kunwa mpe kukabula bima na bampangi ya bawu. Mitekolo ya bawu mpe ba yina vandá na bawu zolá sala yawu. Mordekai vandá sala bangolo mingi samu bazwife vanda na luzingu ya mbote mpe kuzwa kilengi na kisalu ya bawu.—Est. 9:19-22, 27-32; 10:2, 3.
it-2-F 628 §4
Purimi
Samu na yinki ya ke mfunu. Bantu mingi ke zonzá ti bubu yayi, mukembo ya Purimi ke dyaka ve faso mosi na yina bazwife vandá salá, samu ya ke pesá dyaka ve nkembo na Nzambi. Mordekai na Estere vandá salak’ yawu na faso ya mbote samu na kukembila Yehova. Bazwife kufwá ve samu Yehova bumbá bawu mpe samu Mordekai vandá ya kukangama na Yehova. Ya lenda vanda ti Amani vandá muntu ya Amaleki, mpe Yehova zonzá ti bantu nyonso ya Amaleki zolá kufwa. Mordekai salá bamambu ya mbote na mantwala ya Yehova mpe yandi mangá kufukama na mantwala ya Amani. (Est. 3:2, 5; Bas. 17:14-16) Dyaka, bamambu yina Mordekai zonzá na Estere ke na lakisá ti yandi tulá ntima ya yandi nyonso na Yehova, yina ke na ngolo ya kulutila samu na kuvuukisa bazwife. (Est. 4:14) Ntangu Estere mangá kudya samu na Nzambi tekila yandi kwenda tala mfumu, samu na kubokila yandi na kudya kintwadi, yandi lakisá ti yandi vandá sosa lubakusu ya Yehova.—Est. 4:16.
cl-F 101-102 § 12-13
“Landa kifwani ya Nzambi” ntangu nge ke na lungisá kisalu ya nge
12 Yehova tulá bantu samu na kutwadisa kimvuka. (Baebre 13:17) Kisalu yina yandi me pesa bawu ni ya kusadisa bampangi ya kimvuka samu kimpeve ya bawu vanda kaka ngolo. Yehova ke vanda ve na kilengi kana bakuluntu kanisa ti ba ke bamfumu samu na bampangi ya bawu. Na yina me tadila kisalu ya bawu, ba me lunga kuvanda kaka ya kukuluka. (1 Piere 5:2, 3) Biblia ke zonzá na bakuluntu na ‘kukeba mbote dibuundu yina Nzambi kuulaka na lufwa ya mwana ya yandi.’ (Bisalu 20:28) Ya zola zonza ti ba me lunga kubakila mosi na mosi ya bampangi yina ke na kati ya kimvuka na luzolo nyonso.
13 Kanisa na mambu yayi: Ndiku ya nge me zonza na nge na kubumbila yandi kima mosi yina yandi sumbá ntalu mpe ke zolá mingi. Nge ke bumba yawu na faso ya mbote. Faso mosi mpe, Nzambi me pesa kisalu ya nene na bakuluntu ya kukipe mameme yina ke na kati ya kimvuka. (Yoane 21:16, 17) Yehova ke zolá mameme ya yandi mingi samu yandi sumbá bawu na menga ya mwana ya yandi Yesu Kristo. Bakuluntu ya kimvuka zolá zimbana ve yawu mpe ba zolá bakila mameme ya Yehova na luzolo nyonso.
Matadi ya ntalu ya kimpeve
w06-F 1/3 11 §4
Bamambu ya mfunu na buku ya Estere
9:10, 15, 16—Ata ti musiku vandá nimina ve bawu na kubaka bimvwama ya bambeni ya bawu, samu na yinki bazwife mangá kusala yawu? Kumanga kubaka yawu vandá lakisa ti ba vandá sosa ve kuvanda na bimvwama mingi. Kubumba luzingu ya dikanda ya bawu lutilá mfunu.
2-8 OCTOBRE
BIMVWAMA YA BIBLIA | YOBI 1-3
“Kubika ve na kulakisa ti nge ke zolá mingi Yehova”
w18.02-F 6 §16-17
Na yina me tadila kiminu mpe kutumama, landa kifwani ya Noa, Daniele, mpe Yobi
16 Bamambu ya mpasi yina Yobi kutaná na yawu. Bamambu mingi na luzingu ya Yobi kwizá soba. Tekila bampasi ya yandi banda, yandi vandá ‘muntu ya kuluta nene na kati ya bantu nyonso ya Esti.’ (Yobi 1:3) Yandi vandá na mbongo mingi, mpe bantu vandá pesak’ yandi buzitu. (Yobi 29:7-16) Kasi, ata faso yina, Yobi vandá talá ve ti yandi me lutila bampangi mpe ti yandi ke ve na nsatu ya Nzambi. Na yawu, Yehova bokilak’ yandi ‘kisadi ya munu,’ mpe bwelaka: ‘Yandi kele muntu ya mbote mpe ya kukwikama, yina ke waka Nzambi boma, mpe ke tinaka mambu ya yimbi.’—Yobi 1:8.
17 Luzingu ya Yobi sobá na mbangu. Samu ti yandi bikaná na ata kima, ya vandá sala yandi mpasi. Beto zaba kisika yina bampasi yango katuká, ni Satana vandá na manima ya yawu. Yandi zonzá ti Yobi vandá sadila Yehova samu na bima yina vandá na yandi. (Tanga Yobi 1:9, 10.) Yehova ndimá ve mambu ya faso yina. Ni na yawu, yandi biká Yobi lakisa kukangama ya yandi, mpe ti yandi vandá sadila Yehova na ntima nyonso.
w19.02-F 5 §10
Lakisa ti nge ke ya kukangama na Yehova!
10 Beto nyonso, Satana vuniná beto bamambu, na nge mpe na kati. Yinki ke na lakisak’ yawu? Satana zonzá ti nge mpe ke sadilá ve Yehova na ntima mosi, nge ke ve muntu ya mbote mpe nge lenda bika kusadila Yehova samu na kubumba luzingu ya nge. (Yobi 2:4, 5; Luz. 12:10) Mambu yayi ke na salá nge yinki? Kuzimbana ve mambu yayi: Yehova ke tulá nge ntima, yandi me pesa nge bweso ya kulakisa ti nge ke muntu ya mbote. Na yawu, yandi me bika Satana meka kiminu ya nge mpe yandi zaba ti nge lenda vanda kaka ya kukangama na yandi mpe kulakisa ti Satana ke muntu ya luvunu. Na yawu, Yehova me pesa beto nsilulu ti yandi ke sadisa beto na kusala yawu. (Ebr. 13:6) Ya ke bweso ya nene na kuzaba ti Nzambi ya kulutila ngolo ke tulá beto ntima. Samu na yinki kuvanda ya kukangama na Yehova ke mfunu? Samu ya ke sadisá beto na kulakisa ti bamambu yina Satana ke zonzá ke kaka ya luvunu, na kufwisa ve nkumbu ya Yehova nsoni mpe kulakisa ti kaka ni Yehova me lunga kutwadisa beto. Wa’ faso beto ke lenda kukulisa kukangama ya beto na Yehova?
Matadi ya ntalu ya kimpeve
Longoka na bamambu ya nsuka yina Yesu zonzaka
9 Yinki Yesu zonzá? Mwa ntangu fioti avant yandi kufwa, Yesu bokilá: “Nzambi ya munu! Nzambi ya munu! Samu na yinki nge me bika munu?” (Mat. 27:46) Biblia ke zonzá ve samu na yinki Yesu zonzá mambu yayi. Beto zonzila yinki beto lenda longoka na mambu yayi. Kima mosi yina beto lendá longoka ni yayi: ntangu Yesu zonzá bamambu yayi yandi lungisá profesi yina ke na Nkunga 22:1. Dyaka, ya ke na lakisá pwelele ti, Yehova kontinyeke ve na kutula mwana ya yandi na kati ya ‘lupangu ya proteksion’. (Yobi 1:10) Yesu zabá ti Papa ya yandi biká ba yina vandá yiina yandi kumeka kiminu ya yandi na faso ya kulunga tii na lufwa. Ya ke ve na muntu yina ba meká kiminu kulutila Yesu. Ya ke na lakisá mpe ti yandi salá ata kima ya yimbi yina zolá nata yandi na lufwa.
9-15 OCTOBRE
BIMVWAMA YA BIBLIA | YOBI 4-5
“Sala keba na bansangu ya luvunu”
it-1-F 725 §2
Elifazi
2. Yandi vandá muntu ya Temani mpe mosi ya bandiku tatu ya Yobi. (Yobi 2:11) Ya lenda vanda ti yandi vandá mutekolo ya mwana ya ntete ya Ezau. Na yawu, yandi vandá mpe mutekolo ya Abrahami mpe vandá na kati ya dikanda ya Yobi. Yandi na mitekolo ya yandi vandá tala ti ba vandá na ndwenga ya kulutila. (Yer. 49:7) Na kati ya ba yina kwizá “pesa ngolo” na Yobi, Elifazi vandá talana muntu ya kulutila mfunu na bawu tatu, ya lenda nata beto na kukanisa ti ni yandi vandá mpe kuluntu ya bawu tatu. Yandi vandá muntu ya ntete yina vandá banda kuzonza, mpe bamambu yina yandi vandá zonza lutilá kuvanda yinda na ya bampangi.
w05-F 15/9 26 §2
Sala keba na nzonzolo ya luvunu
Mambu mosi ya nene yina kuminá Elifazi natak’ yandi na kuzonza: ‘Kima mosi lutaka na luse ya munu, mika ya munu telamaka. Mpe kima yina telamaka, kasi munu zabaka yawu ve. Kima mosi vandaka na ntwala ya munu. Makelele vandá dyaka ve, mpe munu waka ndinga mosi yina tubá ti.’ (Yobi 4:15, 16) Yinki natá Elifazi na kukanisa faso yina? Bamambu yina yandi kwizá zonza na manima lakisá ti ya vandá ve mosi ya bambazi ya Nzambi. (Yobi 4:17, 18) Ya vandá mbazi mosi ya yimbi. Kana ya vandá ve mutindu yina, Yehova zolá semba ve yandi na bampangi ya yandi na bamambu ya luvunu yina ba zonzaka. (Yobi 42:7) Ya ke na lakisá ti ni mosi ya bambazi ya yimbi natá Elifazi na kukanisa faso yina. Bamambu yina yandi zonzá kwelaná ve na dikanisi ya Nzambi.
w10-F 15/2 19 §5-6
Kubwá ve na mutambu ya Satana
Ni Satana vandá na manima ya bamambu ya luvunu yina Elifazi, mosi ya bandiku ya Yobi vandá zonza. Ntangu yandi vandá zonza na ‘bantu yina ke zingaka na bayinzo ya ntoto,’ Elifazi zonzá na Yobi: ‘Ba fondasio ya bawu kele na kati ya fundu-fundu, bayina ba ke dyata kukondwa mpasi mutindu nselele. Ba ke na talisá bawu mpasi kubanda na suka tii na nkokila. Ba me kufwa ya mankululu mpe ata muntu mosi ve ke tula dikebi.’—Yobi 4:19, 20.
Ntangu ya nkaka, Biblia ke fwanisá beto mutindu “bambungu ya nene ya ntoto ya kuyoka.” Ya zola zonza, bandonga ya pete-pete yina ba ke salá na ntoto ya kuyoka (argile). (2 Ko. 4:7) Samu beto ke bantu ya masumu, ntangu ya nkaka beto ke vandá ya kulemba. (Rom. 5:12) Ni yawu ke salá ti ya vanda ve mpasi na Satana na kumeka beto. Kasi beto Bakristo, beto ke ve beto mosi. Ata ti beto ke sumuká, beto ke ntalu na meso ya Nzambi. (Iza. 43:4) Na yawu, kana beto lomba mpeve ya santu na Yehova, yandi ke pesa beto yawu. (Luke 11:13) Mpeve ya Yehova ke pesá beto ‘ngolo yina me lutila ngolo ya bantu,’ mpe ya ke sadisá beto na kubwa ve na mutambu ya Satana. (2 Ko. 4:7; Flp. 4:13) Kana beto kubwa ve na bantontolo ya Satana, mpe beto vanda ya “kukwikama na kiminu,” Nzambi ke kindisa beto mpe ke pesa beto ngolo. (1 Pi. 5:8-10) Na yawu, beto me bonga kuvanda ve na boma ya Satana.
mrt-F 32 §13-17
Kundima ve bamambu nyonso yina nge ke na kuwá to nge ke na talaka
● Sosa kuzaba mbote-mbote kisika yina nsangu yango me katuka
Biblia ke zonzaka: “Beno tala mbote mambu nyonso.”—1 Batesalonika 5:21.
Tekila nge ndima nsangu mosi to nge zonzila yawu na bantu ya nkaka ata ti bantu mingi me zaba to ke na mwagisá yawu, sosa kuzaba kana ya kele ya tsyeleka. Yinki ke sadisa nge na kuzaba yawu?
Sosa kuzaba wapi kisika nsangu yango me katuka. Bansangu yina beto ke kuwá na tele to na bimvuka ya nkaka lenda vanda ntangu ya nkaka ya luvunu, samu mumbungu ya bawu kwenda na mantwala to samu na kupesa diboko na mambu ya politiki. Fwanisa mambu yina nge ke na talá na bisika to na bimvuka ya nkaka yina ke zonzila mpe mambu yango. Ntangu ya nkaka, bandiku ya nge lenda filisa nge to lenda tula bamambu yina ke ve ya matsyeleka na internet. Kana nge me zaba ve kisika yina nsangu yango me katuka, kundima ve yawu na mbangu nyonso.
Sosa kuzaba kana mambu yina ya ke zonzá ke ya tsyeleka mpe kana ba lenda tula yawu ntima. Sosa kuzaba badati, bima yina ke na lakisá ti bamambu yango ke ya tsyeleka. Sala keba kana nsangu mosi yina kele mpasi, ba me yidika yawu na faso mosi ya pete to kana disolo yango ba me sonika yawu samu na kunata nge na kusala mwa mambu.
Matadi ya ntalu ya kimpeve
w03-F 15/5 22 §5-6
Vanda ya kukangama, mpe kima tii na nsuka samu na kuzwa luzingu
Kuvanda na kati ya kimvuka mosi na ba yina ke sambilá Nzambi ya tsyeleka ke sadisa nge na kuvanda na luzingu ya mbote. Ya ke bweso ya nene ya kuvanda na bampangi ya yinza nyonso yina ke zolasanaka. (1 Piere 2:17) Beto lendá sadisa mpe bampangi ya beto na kuvanda na bumosi.
Tala wa’ faso Yobi sadisá bampangi ya yandi. Elifazi, mosi ya bampangi yina zonzá luvunu, ndimá mambu yayi: ‘mambu yina nge zonzaka vandaka kutelimisa konso muntu yina ke kubula dibaku, mpe nge vandaka kupesa bukindi na bantu yina makoto ya bawu me lemba.’ (Yobi 4:4) Yinki ya ke na longá beto? Mosi na mosi na kati ya beto me lunga kusadisa bampangi samu ba kangama na kisalu ya bawu ya kimpeve. Ntangu beto ke vandá kisika mosi na bawu, beto lenda lungisa bamambu yayi: ‘Beno pesa maboko yina me lemba ngolo, mpe beno kumisa ngolo makoto yina ke tekitaka.’ (Izaya 35:3) Nge me kanisa yinki, na kubaka mwa ntangu ya kukanisa na faso yina nge lenda pesa ngolo na mpangi mosi to na bampangi ntangu nge ke na kutaná na bawu? (Baebre 10:24, 25) Bamambu ya mbote yina beto ke zonzila bawu samu na bangolo yina ba ke salá ntangu nyonso na kusepelisa Yehova, lenda sadisa bawu na kuvanda ya kukangama tii na nsuka samu na kuzwa luzingu.
16-22 OCTOBRE
BIMVWAMA YA BIBLIA | YOBI 6-7
“Ntangu nge ke talá ti luzingu me kuma mpasi mingi”
w06-F 15/3 14 §9
Bamambu ya mfunu na buku ya Yobi
7:1; 14:14—Yinki zola zonza “kisalu ya ngolo”? Samu yandi vandá na bampasi mingi, Yobi fwanisá luzingu mutindu mpasi yina ke kwizá na zulu ya mpasi. (Yobi 10:17) Ntangu nyonso yina muntu ke lutisá na ndyamu (kubanda ntangu ya lufwa ya yandi tii ntangu yina yandi ke vumbuka na luzingu), samu ata muntu lenda kima yawu, na Yobi ya ke mutindu kisalu ya ngolo.
“Yehova [. . .] ke [vuukisá] ba yina ke ya kulemba”
NTANGU ya nkaka, beto lenda kanisa na faso luzingu ke nkufi mpe ya “kufuluka na bampasi.” (Yobi 14:1) Bantangu ya nkaka ya ke lembisá beto. Bisadi mingi ya Yehova ya ntama vandá mpe na makanisi ya faso yayi. Ba ya nkaka lomba lufwa. (1 Mf. 19:2-4; Yobi 3:1-3, 11; 7:15, 16) Kasi bambala mingi, Yehova—Nzambi yina ba vandá tudilá ntima—pesá bawu ngolo. Ba soniká masolo ya bawu na Biblia samu beto mpe, beto kuzwa ngolo ntangu beto ke tangak’ yawu, mpe samu beto longoka na ekzample ya bawu.—Rom. 15:4.
g-F 1/12 16-18
Ntangu nge ke na nsatu ya kufwa samu bamambu na luzingu ya nge ke na simbá ve
Ata ti bamambu ke na bongá ve na luzingu ya nge, kuzimbana ve ti nge ke ve nge mosi. Samu ti bantu mingi bubu yayi na yinza ke na kutaná na bampasi. Biblia ke zonzaka: “Yinza nyonso yina Nzambi yidikaka ke na kukunga mpe ke na kutala mpasi mutindu kento yina ke na kubuta.” (Baroma 8:22) Ntangu yina nge ke na kutaná na bamambu ya mpasi, nge lenda kanisa ti ya ke yidama ve na mbangu. Kuzimbana ve ti ya ke baká mwa ntangu samu bamambu bonga. Yinki lenda sadisa nge ntangu nge ke na vingilá ti bamambu yidama?
Zonzila bamambu yina ke na kwamisá nge na ndiku ya nge yina ke ya kukula na kimpeve, mpe yina nge ke tulá ntima. Biblia ke zonzaka: ‘Ndiku ya tsyeleka ke zolaka konso ntangu, mpe yandi kele mpangi yina butukaka samu na bantangu ya mpasi.’ (Bingana 17:17) Yobi, muntu ya lunungu fungulá ntima ya yandi na bantu ya nkaka ntangu yandi vandá lutisa bantangu ya mpasi. Ntangu yandi zonzá ti yandi vandá ‘yina luzingu ya yandi,’ yandi zonzaka: ‘Munu ke basisa bampasi ya munu. Munu ke tuba na ntangu munu kele na mpasi ya ngolo.’ (Yobi 10:1) Kuzonza bamambu yina ke na kwamisá nge na ndiku ya nge ke sadisa nge na kubumba kilengi ya nge to kutala bamambu ya nge na faso ya nkaka.
Fungula ntima ya nge na Nzambi na lusambu. Bantu mingi ke zonzá ti ata beto sambila samu na bamambu yina ke na kwamisá beto, ya ke manisa ve. Biblia ke zonzá ve faso yina. Nkunga 65:2 ke bokilá Yehova mutindu ‘Muntu yina ke waka balusambu,’ mpe 1 Piere 5:7 ke zonzaka: “Yandi ke sadisaka beto.” Bambala mingi Biblia ke lakisá ti ya ke mfunu na kutula ntima na Nzambi. Na kifwani:
‘Tula ntima ya nge ya mvimba na Yehova, mpe kutula ve ntima na mayele ya nge mosi ya kubakula mambu. Na banzila ya nge nyonso, yindula yandi, mpe yandi ke katula basakuba na banzila ya nge.’—BINGANA 3:5, 6.
‘Yehova ke lungisaka nsatu ya bantu yina ke waka yandi boma; Yandi ke waka kudila ya bawu samu na kulomba lusadusu, mpe yandi ke vuukisa bawu.’—NKUNGA 145:19.
“Beno tala samu na yinki beto ke vwandaka na kivuvu na ntwala ya Nzambi: beto zaba ti yandi ke kuwaka beto kana beto lomba yandi kima yina kele ya kudedama na luzolo ya yandi.”—1 YOANE 5:14.
‘Yehova kele ntama na bantu ya yimbi, kasi yandi ke waka lusambu ya bantu ya lunungu.’—BINGANA 15:29.
Kana nge zonza bamambu yina ke na kwamisá nge na Nzambi, yandi ke sadisa nge. Ni na yawu, Biblia ke zonzá na beto: ‘beno tudila yandi ntima ntangu nyonso. Beno fungula bantima ya beno na ntwala ya yandi.’—Nkunga 62:8.
Matadi ya ntalu ya kimpeve
Kuwa, longoka mpe tala kyadi ya bampangi
10 Beto ke landa kifwani ya Yehova, si beto baka ntangu ya kuzaba mbote-mbote bampangi ya beto. Beto sosa kuzaba mbote-mbote bampangi ya beto. Solola na bawu, avant mpe na manima ya balukutakanu, basika na bawu na predikasion, nge lenda bokila bawu na kudya na yinzo ya nge. Ntangu nge ke sala yawu, nge ke pamuka na kuzaba ti, mpangi ya kento yina ke zolá kuvanda kaka yandi mosi, ke muntu ya nsoni mingi; mpangi ya bakala yina ke talaná ti yandi ke na mbongo mingi, ke kabulá mingi; to dikanda yina ke kwizá ntangu nyonso na retar na balukutakanu, ke na kutaná bampasi ya nene samu ba ke sadilá Yehova. (Yobi 6:29) Kasi, ya ke ve nzila samu na “kukotisa yintu na mambu ya ngana.” (1 Tim. 5:13) Na yawu, ya ke mbote na kusosa kuzaba mambu yina bampangi ke na kutaná na luzingu ya bawu, mpe ba nani ba kele, samu na kuzaba faso ya kubakila bawu.
23-29 OCTOBRE
BIMVWAMA YA BIBLIA | YOBI 8-10
“Luzolo ya kukwikama ya Nzambi ke bumbá beto na bamambu ya luvunu ya Satana”
w15-F 1/7 12 §3
Beto lenda sepelisa kwandi Nzambi?
Bampasi yina Yobi kutaná na yawu vandá talana mutindu Nzambi vandá ve na kyadi ya yandi. Yandi vandá kanisa ti Nzambi ke kipeke ve yandi, ke sosá ve kusadisa to kuzaba kana kiminu ya yandi ke kaka ngolo. (Yobi 9:20-22) Yobi vandá ndima ti yandi vandá muntu ya lunungu mpe yandi vandá tala mutindu bantu vandá kanisa ti yandi vandá sosa kutalana muntu ya lunungu kuluta Nzambi.—Yobi 32:1, 2; 35:1, 2.
Yinki luzolo ya Yehova ya kukwikama zola zonza samu na nge?
14 Luzolo ya Nzambi ya kukwikama ke bumbá kimpeve ya beto. Na lusambu, David zonzá: ‘Nge ke kisika ya kubumbana samu na munu; nge ke bumba munu na bampasi. Nge ke zunga munu na milolo ya kiese ya luvukusu [. . .] Muntu yina ke tulá ntima na Yehova, luzolo ya yandi ya kukwikama ke zungá yandi.’ (Nku. 32:7, 10) Na ntangu ya Biblia, ba-mur ya yinda vandá bumbá bantu yina vandá zingá na babwala. Faso mosi mpe, luzolo ya Yehova ya kukwikama ke bumbá kimpeve ya beto na babima nyonso yina lendá bebisa kindiku ya beto na yandi. Dyaka, luzolo ya Yehova ya kukwikama ke natá Yehova na kuvanda pene-pene na beto.—Yer. 31:3.
Matadi ya ntalu ya kimpeve
w10-F 15/10 6-7 §19-20
‘Nani zaba mabanza ya Yehova?’
19 Yinki beto me longoka na yina me tadila ‘mabanza ya Yehova’? Beto me lunga kubika Biblia bongisa faso ya beto ya kukanisa samu ya kwelana na mabanza ya Yehova. Beto me lunga kuzonzila ve yimbi na nkumbu ya Yehova to kuzonza ti faso ya beto ya kukanisa me lutila. Yobi kwiza ndima: ‘Nzambi kele ve muntu mutindu munu samu munu pesa yandi mvutu, samu beto kwenda na yandi na tribinale.’ (Yobi 9:32) Mutindu Yobi, ntangu beto ke zaba mabanza ya Yehova, beto ke vanda na nsatu ya kuzonza: ‘Tala! Yayi kele kaka mwa ndambu ya bisalu ya yandi. Kaka mwa makelele ya yandi ya fioti me wakana. Mpe nani lenda bakula makelele ya kungala ya yandi ya ngolo?’—Yobi 26:14.
20 Yinki beto lenda sala, kana beto me tanga Biblia mpe beto ke na zabá ve yinki ya ke na sosá kuzonza, to beto ke na zabá ve mbote-mbote wapi yina kele dikanisi ya Yehova? Kana na manima ya kusosa yawu na mikanda ya beto, beto ke na kuzwá ve mvutu yina beto ke na yawu nsatu, beto me lunga kutula ntima nyonso na Yehova. Beto zimbana ve ti, makanisi ya nkaka ya Biblia ke pesá beto nzila ya kulakisa kiminu ya beto na bifu ya mbote ya Yehova. Beto zimbana mpe ve ti beto lenda zaba ve bima nyonso, yina Yehova salaka. (Lon. 11:5) Na yawu, beto lenda ndima bamambu yayi ntumwa Polo zonzaka: “Kimvwama ya Nzambi kele nene mingi! Ndwenga mpe luzabu ya yandi kele ya kulutila! Ata muntu lenda kubangula banzengolo ya yandi, mpe lenda kubakula mabanza ya yandi. Mutindu Dibuku ya Nzambi ke tubaka: ‘Nani zaba mabanza ya Mfumu? Nani lenda kupesa yandi malongi? Nani pesaka ntete Nzambi kima, samu ti Nzambi vutudila yandi yawu?’ Ya tsyelika, bima nyonso katukaka na sika ya Nzambi. Yawu salamaka na yandi mpe samu na yandi. Bika ti nkembo kuvwanda na yandi tii seko! Ameni.”—Rom. 11:33-36.
30 OCTOBRE–5 NOVEMBRE
BIMVWAMA YA BIBLIA | YOBI 11-12
“Bafaso tatu ya kuzwa ndwenga mpe bambote yina ya ke natina beto”
w09-F 15/4 6 §17
Yobi pesá nkembo na nkumbu ya Yehova
17 Yinki sadisá Yobi na kuvanda ya kukangama na Yehova? Ya ke na talaná ti, tekila bampasi kumina yandi, yandi vandá na kindiku ya ngolo na Yehova. Ata kima ke lakisá ti yandi kuwá bamambu ya luvunu yina Satana zonzá na nkumbu ya Yehova. Kasi, Yobi baká mukanu ya kuvanda ya kukangama na Yehova. Yandi zonzaka: ‘Tii ntangu munu ke kufwa, munu ke yambula ve kukwikama ya munu.’ (Yobi 27:5) Wa’ faso Yobi kulisá kindiku ya yandi na Yehova? Ya lenda vanda ti yandi kanisá na bamambu nyonso yina yandi kuwá na faso yina Yehova kipeke bisadi ya yandi ya ntama yina vandá mpe bantu ya dikanda ya Yobi mutindu Abrahami, Izaki, mpe Yakobi. Yandi kwizá longoka mpe bifu ya mbote ya Yehova na bima yina yandi yidikaka.—Tanga Yobi 12:7-9, 13, 16.
Na Yehova na kote ya nge, nge ke ve izole
10 Sala kikamarade na bampangi yina ke na kiminu ya ngolo. Sala kikamarade na bampangi ya kimvuka yina ke ba-ekzample ya bien. Ya lenda vanda bantu ya kukula to ba-jeune to ba yina katuká na babwala ya nkaka. Biblia ke rapeleke beto ti mayela ke na ‘kote ya ba yina me nuná.’ (Yobi 12:12)Mpangi ya kukula mpe lendá longoka bamambu mingi na mpangi ya jeune yina zola Yehova. Jonathan vandá ya kukula kulutila David, kasi ya empecheke ve bawu na kuvanda bakamarade ya ntima. (1 Sa. 18:1) David mpe Jonathan sadisá bampangi na kusadila Yehova ata na kati ya bampasi. (1 Sa. 23:16-18) Irina, mpangi mosi ya kento yina bubu yayi ke kaka yandi mosi Temwe ya Yehova na kati ya famiye ya yandi me zonza: “Bampangi ya beto ya kento na ya bakala lenda kuma faso baparent ya beto, baleki ya beto to bayaya ya beto. Yehova lendá sadila bawu samu ba kuma famiye yina beto ke na yawu nsatu.”
11 Kuzwa bakamarade ya malu-malu lendá vanda mpasi surtout si nge ke muntu ya nsoni. Ratna, mpangi mosi ya kento yina ke muntu ya nsoni, zabá laverite ata ba vandá nimina yandi na kusala yawu. Yandi me zonza: “Mu kwizá ndima ti mu vandá na nsatu bampangi ya kimvuka sadisa munu.” Ya lendá vanda mpasi na kuzonzila mambu yina ke na nge na ntima na bantu ya nkaka. Kasi, si nge sala yawu, bantu yina lendá kuma vrai bakamarade ya nge. Bampangi zola kupesa nge kuraje mpe kusadisa nge. Na yawu, ba ke na nsatu ya kuzaba faso nge zola ba sala yawu.
12 Kupreche na bampangi ya nkaka ke faso ya bien ya kusala kikamarade na bawu. Carol, yina beto zonzilá deja me zonza: “Mu kuzwá bakamarade mingi ya mbote ntangu mu vandá lutisa ntangu na bampangi ya kento na predikasion mpe na bisalu ya nkaka ya organizasion. Na kati ya bamvula mingi, Yehova sadilá bakamarade ya munu yayi samu na kusadisa munu.” Kusala kikamarade na bampangi yina zola Yehova ke natina beto kaka bima ya mbote. Yehova lenda sadila bakamarade ya beto samu na kupesa beto kuraje ntangu beto ke vandá ya kulemba, nete ntangu beto ke talá ti beto ke kaka beto mosi.—Bin. 17:17.
it-2-F 851 §5
Ndwenga
Ndwenga ya Nzambi. Yehova ke muntu yina ke na ndwenga ya kulutila. Na yawu, yandi kele “kaka yandi mosi na ndwenga.” (Rom. 16:27; Luz. 7:12) Kuzaba bamambu zola zonza kuzaba nyonso yina ke na natá beto na kuzonza mambu, mpe samu Yehova ke muntu yina yidiká beto, yandi kele “Katuka mvula na mvula tii mvula na mvula.” (Nku. 90:1, 2) Yandi zaba bima nyonso yina ke na yinza, mutindu yandi yidikak’ yawu mpe faso luzingu bandá tii bubu yayi. Yandi yidiká bima nyonso yina ke na luzingu mpe yina bantu ke sadilá samu na kuyidika bima ya nkaka. Kana yandi yidiká ve yawu, ata muntu zolá lenda kuyidika kima. (Yobi 38:34-38; Nku. 104:24; Bin. 3:19; Yer. 10:12, 13) Ya ke na lakisá pwelele ti bamambu nyonso yina yandi salá, ke sadisá beto samu luzingu ya beto vanda kitoko. (Kul 32:4-6; tala YEHOVA [Nzambi yina ke pesá misiku].) Ata kima me lutila mayela ya Yehova. (Iza 40:13, 14) Ata ti ntangu ya nkaka Yehova ke biká bamambu salama ve na faso yina yandi ke zolá to ya ke kwelaná ve na misiku ya yandi, kasi ngolo nyonso me katuka na yandi. Na mantwala yandi ke yidika bamambu samu ya kwelana na dikanisi ya yandi mpe bima yina yandi zonzá ‘ke nunga.’—Iza 55:8-11; 46:9-11.
Matadi ya ntalu ya kimpeve
w08-F 1/8 11 §5
Kusolola na bantwenya
▪ ‘Mu ke sosá kwandi kuzaba mbote-mbote mambu yina ba ke na zonzilá munu?’ Yobi 12:11 ke zonzaka: ‘Dikutu ke mekaka ve nzonzolo mutindu ludimi ke mekaka madia?’ Ntangu yayi, nge me lunga ‘kumeka’ mambu yina mwana ya nge ke zonzaka. Bantwenya ke kanisá ve faso bantu ya kukula. Na kifwani, kana mwana ya nge me zonza: “Nge ke kanisá ti mu ke ntete mwana ya fioti” to “nge ke kuwá munu ata fioti ve,” kukangama ve na yina yandi ke na zonzá mutindu “ntete” to “ata fioti ve.” Kasi sosa kuzaba mambu yina yandi ke na sosá kuzonza. Ntangu yandi ke zonzaka: “Nge ke kanisá ti mu ke ntete mwana ya fioti”, ya zola zonza: “Mu ke talá ti nge ke tulá ve munu ntima,” mpe ntangu yandi ke zonzaka: “Nge ke kuwá munu ata fioti ve,” ya zola zonza: “Mu ke na nsatu ya kuzonzila nge dikanisi ya munu.” Sosa kuzaba mbote-mbote mambu yina mwana ya nge ke na nsatu ya kuzonzila nge.