Ka Muzimenye?
Nkhimba abasembe bakalifumyanga bulibuli ibanda mu tempeli ku Yelusalemu lyo likafumagha ku vinyamana vyo bakapelekagha isembe?
UMWAKA ghulighosi, ku Izilayeli abasembe bakaghoghagha ivinyamana amasawuzani aghinji nu kupeleka isembe pa tempeli. U Josephus yo akasimbagha imbili iya Bayuda akanena ukuti, pisiku ilya Pasika abasembe bakaghoghagha utwana utwa ng’ozi utwakupulila 250,000 ukuti bapeleke isembe, vyo vikapangisyanga ukuti pakupuliwe ibanda ilyinji. (Levi. 1.10, 11; Kuba. 28.16, 19) Ka ibanda lyosi ili bakalibikagha kwighi?
Abasayansi abakufukula ivinthu ivyapasi, bakafukula po pakaba itempeli lyo likabako pakabalilo aka Yesu lyo likamongoliwa mu 70 C.E. Bakati bafukula, bakagha umufolo gho ghukalangizya ukuti mukendagha ibanda ukufuma mu tempeli nu kufumya kuzi.
Ennya ivinthu vibili vyo vikavwanga ukuti ichighemo chibanje chakuswepa:
Pasi pa chighemo pakaba umufolo: Inkhani yo yikulongosola umufolo gho ghukafumagha pa chighemo, yisimbiwe mwibuku ilyakuti Mishnah, lyo likulongosola indaghilo izya Bayuda na kikalile kabo, lyo likasimbiwa pakati pendapo imyaka 200. Likanena ukuti: “Pakona uwa chighemo pakaba imifolo yibili. Ibanda lyo likafumagha ku vinyamana vyo bakapelekagha isembe na mizi gho bakasukilagha ichighemo, vikonganagha nu kwenda mumifolo iyi ukufuma muchighemo nu kubuka Mwikombe Ilya Kidiloni.”
Abasayansi bakukolelana na vyo vikasimbiwa ivyakuti bakabombezyanga imifolo ukuti ibanda lifume pa chighemo. Ibuku ilya The Cambridge History of Judaism likusimikizya ukuti “imifolo iyi” yikaghiwa papipi na po pakaba itempeli. Likunena ukuti: “Vibaghiye ukuti imifolo iyi yikasendagha amizi ni banda ukufuma pachighemo cho chikaba mwi Tempeli.”
Bakabombezyanga amizi aghinji sana: Abasembe bakalondiwanga amizi aghinji ukuti basuke ichighemo nu kuti ibanda lifume pa chighemo nu kwenda mumifolo ukuti lifume kuzi. Ukuti bakwanisye imbombo yabo iyakulondiwa sana iyi, abasembe bakabombezyanga amizi gho ghakaba mutawuni iyi. Ukuti amizi ghafike pa chighemo, ghakendagha mumifolo yo yikafumagha mutawuni na muviziba. Uwasayansi yumo izina lyache u Joseph Patrich, akanena ukuti: “Vikuboneka ukuti pa kabalilo kala, patakabapo sona itempeli ilyamwabo lyo likaba ni zila inyiza iyakwiza na mizi aghiza ku tempeli nu kufumya amabibi.”