Mungabukilila Ukuba nu Lusubilo pa Kabalilo ko Mwakomana ni Ntamyo

1-2. (a) Nkimba pali ukukolelana buli pakasi pa mo ivintu vibeleye pa bumi bwitu amasiku ghano na mo vikabela kuba Yuda bo bakanyokela ku Yelusalemu? (b) Nena intamyo zimo zyo Abayuda bakakomana nazyo. (Ennya ibokosi ilyakuti “Mumasiku agha Hagayi, u Zekaliya nu Ezila.”)

KA AKABALILO kamo mukupasya nanti mukwinong’onela ivya muntazi? Vingabombiwa ukuti imbombo yabamalila sona mukupasya mo mungapwelelela imbumba yinyu. Mungaba bakupasya nanti mukwinong’onela mo mungafighilila imbumba yinyu ichifukwa cha ntamyo zyo zingiza ichifukwa cha vya ndyale, nanti imbombo yitu iya kulumbilila yakaniziwa pamo amayimba. Ka mukukomana ni ntamyo ngati zinizi? Nanti vili bunubu inti mupindule sana ukwennya mo u Yehova akabatulila Abaizilayeli abakale bo bakakomanagha ni ntamyo izyakuyana nazyo mukukomana nazyo.

² Abayuda bo bakikalagha ku Babeloni bakalondiwanga ukuba nu lwitiko ulwakughoma nu kuleka ubumi ubwa pamwanya bo bakikalagha nu kubuka ku chisu cho abinji bakamanyagha ivintu vinandi bulo ivyakukwafyannya ni chisu icho. Bakati bafika ku chisu chila patakenda akabalilo akatali bakanda ukukomana ni ntamyo iya kusoba kwa ndalama, intamyo zyo zikabapo ichifukwa icha vya ndale nu kususyiwa. Ivi vikapangisya ukuti kubamo chibe chakutamya ukuti babikepo umoyo pa mbombo iyakuzenga sona itempeli ilya Yehova cho chifukwa mu mwaka uwa 520 B.C.E., u Yehova akatuma abalaghuzi babili u Hagayi nu Zekaliya umwakuti babakazye abantu ukuti babikepo u moyo pa mbombo iyakuzenga. (Haga. 1.1; Zeka. 1.1) Ngati mo inti twenezye, abalaghuzi bakati babakazya abantu pakaba ivyakufumapo ivyiza. Pakati pendapo imyaka 50 Abayuda bo bakanyokela bakalondiwanga sona ukukaziwa. U Ezila yo akaba nu luso pakukopela indaghilo akafuma ku Babeloni nu kubuka ku Yelusalemu ukuti aye abakazye abantu ba Chala ukuti babike ukwiputa ukwa bwanaloli pabwandilo pa bumi bwabo.—Ezra 7.1, 6.

3. Ka inti tunenezannye malalusyo buli? (Isya Mbupingamu 22.19)

³ Ngati mo ubulaghuzi ubwa Hagayi nu Zekaliya bukabatulila abantu ba Chala kwisinda ukuti babukilile ukumusubila u Yehova pa kabalilo ko bakakomana ni ntamyo, nuswe bulo amasiku ghano bungatwavwa ukuti tubukilile ukumusubila u Yehova ukuti akwiza pakutwavwa nanti twakomana ni ntamyo. (Belenga Isya Mbupingamu 22.19.) Pa kabalilo ko tukwennya ubutenga ubwa Chala bo u Hagayi nu Zekaliya bakanena sona po twikwinong’onelapo ichifwanikizyo icha Ezila, inti twamule amalalusyo agha: Ka Abayuda bo bakanyokela intamyo zyo bakakomana nazyo izi zikabakwafya buli-buli? Choni cho tukulondiwa ukubukilila ukubikapo umoyo pakubomba ubwighane bwa Chala napo tungakomana ni ntamyo? Sona ka tungabomba buli-buli ukuti tumusubilaghe nkani u Yehova pa kabalilo ko twakomana ni ntamyo?

INTAMYO ZIKAPANGISYA UKUTI ABAYUDA BANYOKELE KWISINDA

4-5. Choni cho chikapangisya Abayuda ukuti batakabe ni chinyonywa ichakuzenga sona itempeli?

⁴ Abayuda bakabomba imbombo inkulu bati banyokela ku Yelusalemu. Umwalubilo bakazenga ichighemo icha Yehova ni fawundeshoni iya tempeli. (Ezra 3.1-3, 10) Loli bakakomana ni ntamyo izyinji zyo zikabapangisya ukuti bawe amaka. Umwakongelezya pa mbombo iyakuzenga itempeli, bakalondiwanga sona ukuti bazenge inyumba izyakuti bikalaghemo, balimaghe imighunda sona ukuti bapwelelelaghe imbumba zyabo. (Ezra 2.68, 70) Napo vikaba bunubu, loli bakakomanagha sona ni ntamyo izyamwabo ukufuma ku balwani babo bo bakabasusyanga ukuti baleke imbombo iyakuzenga sona itempeli.—Ezra 4.1-5.

⁵ Bo bakanyokela ukufuma ku buzya bakakomana sona ni ntamyo iyakusoba ukwa ndalama sona ni ntamyo zyo zikabapo ichifukwa cha vya ndale. Pa kabalilo kala Abapelesiya bobo bakalaghilagha ichisu cha Yuda. U Sayilasi umwene uwa Bapelesiya akati afwa mu 530 B.C.E., u Kambesesi yo yo akanda pakulaghila sona akalondagha ukuti alwe na Baijiputi. Po u Kambesesi akabukagha ku Ijiputi, abasilikali bache bakalamula Abaizilayeli ukuti babape ichakulya, amizi na malo aghakughona. Ivi vikapangisya intamyo inkulu sana ku Baizilayeli. Pa kabalilo ko Umwene u Daliyasi I, akandagha pakulaghila mumalo mwa Kambesesi, pakaba ukuti pachili pali intamyo izyinji ngati izyakukwafyana nu kusambukila ni ntamyo izyakupambana-pambana mu Bumwene ubwa Pelesiya. Tutakukayikila ukuti intamyo izi zikapangisya ukuti Abayuda bande pakupasya mo bangabombela ukuti bapwelelele imbumba zyabo. Ichifukwa cha ntamyo zyosi zyo bakakomana nazyo zyo batakinong’onelaghako, Abayuda bamo bakanda ukwiyivwa ukuti te kabalilo akiza akakuti bazengele sona itempeli lya Yehova.—Haga. 1.2.

6. Ukuyana nu Zekariya 4.6, 7, nkimba ntamyo buli izyamwabo zyo Abayuda bakakomana nazyo sona u Zekaliya akabasimikizya ichoni?

⁶ Belenga Zekariya 4.6, 7. Ukongelezyapo pa ntamyo iyakusoba ukwa ndalama ni ntamyo iya vya ndale, Abayuda bakalondiwanga sona ukujimba ku mayimba aghakubasusya. Mu 522 B.C.E., abalwani babo bakakwanisya ukubalesya ukuzenga sona itempeli lya Yehova. Loli u Zekaliya akabasimikizya Abayuda ukuti u Yehova inti abombezye umuzimu wache uwamaka ukufumyapo chilichosi cho chingapangisya ukuti baleke ukubukilila ukuzenga. Mu 520 B.C.E., Umwene u Daliyasi akabitikizya Abayuda ukuti babukilile ukuzenga itempeli sona akabapa ni ndalama izyakuti babombezye imbombo pakuzenga sona akabalamula abalaghili bo bakenelezyanga ichigaba chila ukuti babavwe pa mbombo iyi.—Ezra 6.1, 6-10.

7. Nkimba Abayuda bakasayiwa buli-buli ichifukwa chakuti bakabika ubwighane bwa Chala pabwandilo?

⁷ U Yehova ukwendela mwa Hagayi nu Zekaliya, akabalaghizya abantu bache ukuti nanti bangabika imbombo iyakuzenga pabwandilo akwiza pakubatula. (Haga. 1.8, 13, 14; Zeka. 1.3, 16) Ichifukwa chakuti Abayuda bakalimbikisiwa na balaghuzi, bakanda sona imbombo iyakuzenga itempeli mu 520 B.C.E. sona bakamalizya ukuzenga itempeli ili bo imyaka 5 yitamalite. Ichifukwa chakuti Abayuda bakabika pabwandilo ukubomba ubwighane bwa Chala napo bakakomanagha ni ntamyo, bakapokela ubutuli ukufuma kwa Yehova ubwamwabuzimu nu bwakumubili. Ivi vikapangisya ukuti bamwiputaghe u Yehova umwakuhoboka.—Ezra 6.14-16, 22.

TUBIKAGHEPO UMOYO PAKUBOMBA UBWIGHANE BWA CHALA

8. Ka amazyu gho ghali pa Hagai 2.4 ghangatwavwa buli-buli ukuti tubikaghepo umoyo pakubomba ubwighane bwa Chala? (Ennya sona amazyu aghamuntende.)

⁸ Pakuti intamyo inkulu yapalamila, tukuzyaghannya ukuti aka koko kabalilo akakuti twivwilaghe nkani ilamulo ilyakuti tulumbililaghe. (Mali. 13.10) Loli akabalilo kamo chingaba chakutamya ukuti tubikepo umoyo pa mbombo iya bulumbilili nanti twakomana ni ntamyo iyakusoba kwa ndalama pamo nanti bakutususya pa mbombo iya kulumbilila. Choni cho chingatwavwa ukuti tubikaghe imbombo iya Bumwene pabwandilo? Tungabika imbombo iya Bumwene pabwandilo nanti tukusubila ukuti ‘u Yehova ali nuswe.’ U Yehova inti ize atwavwe nanti tukubukilila ukubika ivintu ivyabumwene pabwandilo ukuchila ukubika ivyitu pabwandilo. Pa chifukwa ichi tutabaghiye ukuti toghopaghe.—Belenga Hagai 2.4.

9-10. Ka imbumba yimo yikennya buli-buli ukuti amazyu agha Yesu gho ghali pa Matayi 6.33 ghabwanaloli?

⁹ Ennya ichifwanikizyo icha mbumba iya Oleg nu Irina,b bo bapayiniya. Bakati babuka ukuti baye bavwepo ku chipanga chimo mu chigaba ichinji, imbombo yikabamalila ichifukwa cha ntamyo iyakusoba ukwa ndalama muchisu chabo. Napo bakikala akabalilo akatali ukusita ukwagha imbombo iyakulongosoka loli bakennyanga ulughano lwa Yehova po akabavwanga muzila izyakulekana-lekana ukwendela mu bakamu na bayemba. Ka choni cho chikabavwanga po bakakomanagha ni ntamyo izi? U Oleg, yo pabwandilo akayimba nkani mumoyo akanena ukuti, “Ukubukilila ukutangwanika ni mbombo iya bulumbilili kukatwavwa ukuti tubikaghepo umoyo pa vintu vyo vyakulondiwa nkani pa bumi.” Napo u Oleg nu muchi wache bakabukilila ukulonda-londa imbombo, loli bakabukilila ukuba bakutangwanika pa mbombo iya bulumbilili.

¹⁰ Isiku limo po bakabwelagha mu bulumbilili, bakamanya ukuti umumanyani wabo yumo endite ubulendo ubwakukwana amakilomita 160 ukuti ize abape ivikwama vibili mo mukaba ivintu iyakupambana-pambana. U Oleg akanena ukuti: “Tukennya sona mo u Yehova ni chipanga chache bakutupwelelela. Tukasimikizya ukuti u Yehova atakubaluvya ababombi bache napo bangatagha ulusubilo ichifukwa cha ntamyo zyo bangakomana nazyo.”—Mata. 6.33.

11. Nkimba tungalindilila ichoni nanti tukubikapo umoyo pakubomba ubwighane bwa Chala?

¹¹ U Yehova akulonda ukuti tubikaghepo umoyo pa mbombo iyakumanyisya abantu ukuti babe bamanyili. Ngati mo twanenela kale mundime 7, u Hagayi akabakazya abantu ba Yehova ukuti bande sona imbombo yabo iyakuzenga. U Yehova akabalaghizya ukuti ‘inti abape amalusayo’ nanti bangivwila ubulongozi ubu. (Haga. 2.18, 19) Nuswe bulo tungaba nu lusubilo ukuti u Yehova inti atusaye nanti tukubikapo umoyo pakubomba imbombo yiliyosi yo batupa.

MO TUNGABOMBELA UKUTI TUMUSUBILAGHE NKANI U YEHOVA

12. Choni cho u Ezila na Bayuda abamwabo bakalondiwanga ukuba nu lwitiko ulwakughoma?

¹² Mu 468 B.C.E., u Ezila akenda ni gulu ilyabubili ilya Bayuda ukufuma ku Babeloni ukuya ku Yelusalemu. Ukuti bende akiza ubulendo ubu, u Ezila na bamwabo bakalondiwanga ukuba nu lwitiko ulwakughoma. Ichifukwa chakuti bakanyamula u siliva nu golide umwingi yo u Mwene akabapa ukuti baye bazengele itempeli nge vikapangisya ukuti ivigabenga vibavwamilile nu kubafyula. (Ezra 7.12-16; 8.31) Ukongelezya pa ivi, bakazyaghannya ukuti u Yelusalemu ghatakaba malo ghakufighililiwa. Ichifukwa chakuti ku Yelusalemu kutakikalagha abantu abinji sona bakalondiwanga ukuyannya amalubumba ivya mupanda na mageti. Nkimba tukumanyilako ichoni kwa Ezila pa nkani iyakumusubila u Yehova?

13. Ka u Ezila akanda buli-buli pakumusubila nkani u Yehova? (Ennya sona amazgu aghamuntende.)

¹³ U Ezila akennya mo u Yehova akabatulila abantu bache pa kabalilo ko bakagheliwanga. Kubwandilo ubwa mwaka uwa 484 B.C.E., u Ezila akikalagha ku Babeloni pa kabalilo ko u Mwene u Ahasuwelo akasayinila ichikalata ichakuti Abayuda bosi bo bakwikala muchisu chache baghoghiwe. (Este. 3.7, 13-15) Pa kabalilo aka, ubumi ubwa Ezila bukaba pangozi! Abayuda bosi bakati bivwa inkani iyi ‘ku vigaba vyosi’ ko bakikalagha, bakaleka ukulya, bakalilagha sona tutakukayikila ukuti bakiputagha kwa Yehova ukuti abatule. (Este. 4.3) Inong’onela mo u Ezila na Bayuda abamwabo bakiyivwilagha po abantu bo bakalondagha ukuti babaghoghe abayuda bosi, bakaghoghiwanga mumalo mwa Bayuda! (Este. 9.1, 2) Tutakukayikila ukuti ivintu vyo vikabombiwa pa kabalilo aka, vikamwavwa u Ezila ukwisengannya ku njelo izyamwabo zyo zikaba ukuti inti zibombiwe kuntazi nu kuba nu lusubilo ulwakuti u Yehova akabalilo kosi akubafighilila abantu bache.c

14. Nkimba umuyemba yumo akamanyilapo choni pa mo u Yehova akamutulila pa kabalilo ko akaba muntamyo?

¹⁴ Nanti tukwennya mo u Yehova akutupwelelela pa kabalilo ko tuli mu ntamyo, vikutwavwa ukuti twande pakumusubila nkani. Ennya ichifwanikizyo icha Anastasia yo akwikala kubufumilo bwizuba ubwa Europe. Akaleka imbombo yo akabombagha ichifukwa chakuti akalondagha ukubukilila ukuleka ukusendako ichigaba pa vya ndale. Akanena ukuti: “Aka kakaba kabwandilo ukwikala ubumi ubwakuti ntakaba ni ndalama nayimo-yimo.” Akongelezya ukuti: “Nkayileka bulo inkani yosi munyobe zya Yehova ukuti nennye mo inti antulile. Napo ntangayagha imbombo iyamwabo loli ntakunyila. Nanti Ubaba wane uwakumwanya ilelo anavwa, inti akanavwe sona indabi.”

15. Choni cho chikamwavwa u Ezila ukuti abukilile ukumusubila nkani u Yehova? (Ezra 7.27, 28)

¹⁵ U Ezila akennya mo u Yehova akamutulila pa bumi bwache. Ukwinong’onelapo mo u Yehova akamutulila mu kabalilo akakwisinda po akakomanagha ni ntamyo kukamwavwa u Ezila ukuti abukilile ukumusubila nkani u Yehova. Ennya amazyu gho u Ezila akanena aghakuti ‘inyobe iya Yehova u Chala wane yili papane.’ (Belenga Ezra 7.27, 28.) Mwibuku ilyakumanyikwa ni zila lyache, u Ezila akabombezya amazyu aghakuyana bulo agha amabulendo 6.—Ezra 7.6, 9; 8.18, 22, 31.

16. Nkimba kabalilo buli ko tungennya ukuti u Yehova akutwavwa naloli? (Ennya sona ichituzi.)

¹⁶ Nanti tukukomana ni ntamyo, u Yehova angatwavwa. Umwakufwanikizya, tungennya mo u Yehova akututulila pa bumi bwitu nanti tungamulaba ubwana witu ko tukubombako imbombo ukuti atwitikizye ukuti tuye twaghiwepo pa lukomano ulwa chigaba pamo nanti tukulonda ukuti tusinte indondomeko iya mo tukubombela imbombo ukuti twaghiwangepo pa nkomano izya pachipanga. Tungaswigha ukwennya ukuti vyo amula vikupambana nkani navyo twinong’onagha. Ivi vingatwavwa ukuti twande pakumusubila nkani u Yehova.

17. Ka u Ezila akalangizya buli-buli ukwiyisya pa kabalilo ko akakomanagha ni ntamyo? (Ennya ichituzi ichapachifwambo.)

¹⁷ Umwakwiyisya, u Ezila akiputa kwa Yehova ukuti amwavwe. Akabalilo kosi ko ennya ukuti chipala ukukwanilisya ubudindo bwache, u Ezila akiputagha kwa Yehova. (Ezra 8.21-23; 9.3-5) Mo u Ezila akabombelagha ivintu, vikavwa ukuti abanji bamwavwange sona ukuti bayezyange ulwitiko lwache. (Ezra 10.1-4) Tungamulaba u Yehova ukuti atwavwe ukwagha ivyakulondiwa pa bumi pamo mo tungafighililila imbumba yitu.

18. Choni cho chingatwavwa ukuti tumusubilaghe nkani u Yehova?

¹⁸ Nanti umwakwiyisya tukulaba ubutuli ukufuma kwa Yehova sona tukwitikizya ukuti Abakilisitu abamwitu batwavwe vingapangisya ukuti tumusubilaghe nkani u Chala. U Erika umama uwa bana batatu, akabukilila ukumusubila u Yehova pa kabalilo ko akakomanagha ni ntamyo. Mu kabalilo akanandi bulo, akakomana ni ntamyo iyakuti umwana wache akafwa po achili ukupapiwa sona umulume wache wepe akafwa. Pa vintu vyosi vyo akakomana navyo ivi, akanena ukuti: “Utangamanyila zila mo u Yehova akwiza pakukutulila. Ubutuli bungiza muzila iyakuswighisya sana. Nkamanya ukuti inyiputo zyane izyinji zikamuliwanga ukwendela mu vyakubomba ni vyakunena ivya bamanyani bane. Nanti nabalongosolela abamanyani bane vyo nakomana navyo pa bumi bwane, chikabanga chipepe sana ukunavwa.”

MUBUKILILE UKUMUSUBILA U YEHOVA MUPAKA PABUMALILO

19-20. Nkimba tukumanyilako ichoni ku Bayuda bo batakanyokela ku Yelusalemu?

¹⁹ Tungamanyila sona ivintu vimo ku Bayuda bo batakanyokela ku Yelusalemu. Bamo bakapotwa ukunyokela ichifukwa chakuti bakaba bagosi, bamo ichifukwa chakuti bakaba babine, sona bamo ichifukwa cha mabudindo agha mumbumba. Napo vikaba bunubu, loli bakaba nu moyo uwakubavwa abantu bo bakanyokela ku Yelusalemu pakubapa ivintu ivyakulondiwa. (Ezra 1.5, 6) Vikuboneka ukuti bo pendapo imyaka 19, ukufuma po igulu ilyabwandilo likanyokela ku Yelusalemu, Abayuda bamo bo bakasyalikila ku Babeloni, bakabukilila ukutumizya ivyabupi ku Yelusalemu.—Zeka. 6.10.

²⁰ Napo akabalilo kamo tungiyivwa ukuti tukupotwa ukubomba ivintu vyo tukulonda ukubomba pakumubombela u Yehova, loli tungaba bakusimikizya ukuti u Yehova akwennya chilichosi cho tukubomba ukufuma pasi pamoyo ukuti tumuhobosye. Ka tukumanya buli-buli? Mumasiku agha Zekaliya, u Yehova akamubuzya umulaghuzi wache ukuti apange impumpu ukufuma kwa golide nu siliva yo akafuma ku Bayuda aba ku Babeloni. (Zeka. 6.11) ‘Impumpu inkulu iyi’ yikabombagha imbombo ‘iyakubakumbusya’ ivyabupi vyo bakapelekagha umwakwiyipa. (Zeka. 6.14.) Tungaba nu lusubilo ukuti u Yehova atakwiza pakuluvya vyosi vyo tukukwanisya ukubomba pakumubombela napo tukukomana ni ntamyo.—Hebe. 6.10.

21. Choni cho chingize chitwavwe ukuba nu lusubilo pa ntamyo zyo tungize tukomane nazyo muntazi?

²¹ Tutakukayikila ukuti inti tubukilile ukukomana ni ntamyo izyakupambana-pambana mumasiku aghabumalilo agha sona tukumanya ukuti ivintu inti vibukilile ukubipila-bipila. (2 Timo. 3.1, 13) Loli tutakulondiwa ukuti tupasyange nkani. Kumbukila amazyu gha Yehova gho akababuzya abantu aba mukabalilo aka Hagayi aghakuti ‘indi numwe mutakanyilaghe.’ (Haga. 2.4, 5) Nuswe bulo tungaba nu lusubilo ukuti u Yehova akwiza pakuba nuswe nanti tukubomba chilichosi cho tungakwanisya pakubomba ubwighane bwache. Nanti tungabombezya ifundo zyo twamanyila kwa mulaghuzi u Hagayi, u Zekaliya nu Ezila tukwiza ukubukilila ukumusubila nkani u Yehova pa ntamyo zyo tungize tukomane nazyo kuntazi.