Amazyu Aghakubumalilo
1. Nkimba u Babeloni Umukulu Wewenu?
Nkimba tukumanya buli-buli ukuti “u Babeloni Umukulu” akwimila ivipanga vyosi ivyabumyasi? (Ubuvumbuli 17.5) Ennya ifundo izi:
Akwayiwa pachisu chosi. Ibayibolo likulongosola ukuti u Babeloni Umukulu ikaye pa ‘bantu abinji na maluko ghosi.’ Likunena sona ukuti ‘akulaghila pa bamwene aba pachisu ichapasi.’—Ubuvumbuli 17.15, 18.
U Babeloni Umukulu te bantu ba ndyali pamo ababizinesi. Tukunena bunubu ichifukwa Ibayibolo likuti, ‘abamwene aba pachisu’ sona ‘ababizinesi’ inti bakapone pakupyutiwa kwache.—Ubuvumbuli 18.9, 15.
Atakumwimila u Chala. Akwitiziwa ukuti muhule ichifukwa chakuti akukolelana na bamaboma ukuti bamupanje indalama pamo ukumwavwa muzila izinji. (Ubuvumbuli 17.1, 2) Akubasobezya abantu aba maluko ghosi. Sona weyo akupangisya imfwa izya bantu abinji.—Ubuvumbuli 18.23, 24.
2. Nkimba u Mesiya Akalondiwanga Ukubonekela Lighi?
Ibayibolo likanenela zila ukuti u Mesiya akwiza pakuboneka pisinda pa masabata 69.—Belenga Danieli 9.25.
Nkimba amasabata 69 ghakanda lighi? Ghakanda mu mwaka uwa 455 B.C.E. Pa kabalilo aka Umulongozi u Nehemiya akiza mu Yelusalemu ukuti ‘anyosezyepo nu kuzenga sona’ itawuni.—Danieli 9.25; Nehemiya 2.1, 5-8.
Nkimba amasabata 69 ghakasenda akabalilo akatali buli? Umwakukolelana na mabulaghuzi ghamo agha mu Bayibolo, isiku lyoka likwimila umwaka. (Ukubaligwa 14.34; Ezekieli 4.6) Kokuti usabata weka, akwimila imyaka 7. Mu bulaghuzi ubu, amasabata 69 ghakukwana imyaka 483 (amasabata 69 x amasiku 7).
Nkimba amasabata 69 ghakamala lighi? Nanti tungabelenga imyaka 483 ukufuma mu 455 B.C.E. yikutufisya mu mwaka uwa 29 C.E.a Umwaka ughu ghogho u Yesu akoziwa nu kuba we Mesiya!—Luka 3.1, 2, 21, 22.
3. Izila zyo Amadokotala Ghakubombezya Ibanda Pakwavwa Ababine
Pali izila zimo zyo abadokotala bakulondiwa ukubombezya ibanda ilya muntu yo abinite. Umwakufwanikizya, bangamubuzya umuntu ukuti apeleke ibanda pamo bangamusengulila umubine ibanda lyache ukuti bize balibombezye po bakumupanga opaleshoni. Izila zyosi izi te zyakwitikiziwa ku Bakilisitu.—Ukukumbusya Indaghilo 15.23.
Loli pali izila zimo zyo zyakwitikiziwa. Izila ngati ukupima ibanda, ukusefa ibanda (hemodialysis), ukusungunula ibanda (hemodilution), ukusenda ibanda lyo likufuma pa kabalilo ko umuntu bakumupanga opaleshoni, ukuzisuka nu kuzinyosezya mu mubili wache pakubombezya amashini (cell-salvage) sona ukubombezya amashini gho ghakubomba imbombo ngati moyo pamo abapafwa pa kabalilo ko umuntu bakumupanga opaleshoni. Umukilisitu aliwesi akulondiwa ukusala mwene mo bangabombezezya ibanda lyache pakumupozya, ukumupima, pamo ukumupanga opaleshoni. U dokotala aliwesi angabombezya izila izi umwakupambana-pambana. Umukilisitu aliwesi po achili atitikizizye izila yiliyosi iyakupozezya, ukupima ibanda, pamo ukupangiwa opaleshoni akulondiwa ukumanya tasi mo inti babombezezye ibanda lyache. Angilalusya amalalusyo agha:
Buli nanti ibanda lyane limo balipaghula sona lyaleka ukwenda ukwa kabalilo, ka umabyebye wane inti anitikizye ukulyennya ibanda ili ukuti lichili lyane? Nkimba litakulondiwa ukuti ‘likupuliwe pasi’?—Ukukumbusya Indaghilo 12.23, 24.
Buli nanti pa kabalilo aka opaleshoni bangalifumya ibanda lyane nu kulisengula, ukulisefa pabumalilo nu kulinyosezya sona mumubili wane, ka umabyebye wane uwakumanyisiwa akiza ni fundo zya mu Bayibolo akwiza pakunitikizya? Nkimba ningitikizya izila iyi?
4. Ukulekana mu Sendwa
Amazyu gha Chala ghatakwitikizya ukulekana sona ghakunena umwakwivwika akiza ukuti nanti abantu aba musendwa balekana, bate nu bwabuke ubwakusenda pamo ukusendwa sona. (1 Aba Kolinti 7.10, 11) Loli pali ivyakubombiwa vimo vyo vingapangisya ukuti Abakilisitu balekane.
Nanti umuntu atakwavwa imbumba umwamufulo: Umuchi angasala ukulekana nu mulume wache nanti umulume akukana ukwavwa imbumba yache umwakumubili, umwakuti imbumba yache yite ni vyakulondiwa pabumi.—1 Timoti 5.8.
Inkaza izikulu: Umuntu angasala ukulekana nu wamwabo uwa mu sendwa nanti akupangiliwa inkaza sona akwennya ukuti ubumi bwache inti bube pa ngozi.—Aba Galatiya 5.19-21.
Nanti yumo mu sendwa akumukanizya uwamwabo ukumwiputa u Yehova: Umuntu angasala ukulekana nu wamwabo uwa mu sendwa nanti akumukanizya ukumubombela u Yehova.—Imbombo 5.29.
5. Amaholide na Malusekelo
Abakilisitu batakusekelela amaholide gho ghatakumuhobosya u Yehova. Loli Umukilisitu aliwesi akulondiwa ukubombezya umabyebye wache uwakumanyisiwa akiza ni Bayibolo ukuti ennye mo angabombela pa vyakubombiwa vimo ivyakukwafyannya na maholide. Ennya ivifwanikizyo ivi:
Nanti yumo ababuzya ukuti akubalondela uholide umwiza. Munganena bulo ukuti, “Napalizya.” Nanti umuntu akulonda ukumanya ivyinji, mungamulongosolela ichifukwa cho mutakusekelela uholide uyo.
Nanti uwamwinyu uwa mu sendwa yo te we Kaboni wa Yehova, abitizya ukuti muye mulyele poka ichakulya na bakamu bache mukabalilo ka holide. Nanti umabyebye winyu abitikizya ukubuka, mungamulongosolela uwamwinyu po muchili mutabukite ukuti nanti kwaya pakubombiwa vimo vyo vitakukolelana ni Bayibolo, te muye mubombeko.
Nanti ubwana winyu akubapalizya ni chabupi mukabalilo ka holide. Ka mungakana ichabupi? Te kabalilo kosi ko mungakana. Ka ubwana winyu ku mbombo akwennya ukuti ichabupi ichi chigaba cha lusekelo, pamo akwennya bulo ukuti zila iyakulangizya ukuti akupalizya ichifukwa cha mbombo iyiza yo mukubomba?
Nanti yumo abapa ichabupi mukabalilo ka holide. Yo akubapa ichabupi anganena ukuti: “Nzimenye ukuti mutakusekelela uholide, loli nkulonda ukuti imbapeko bulo ichabupi ichi.” Lumo vingabombiwa ukuti umuntu uyu ali bulo ni chisa. Pamo, ka pali ichifukwa ichamwabo cho chikulangizya ukuti umuntu uyu akulonda ukuyezya ulwitiko lwinyu pamo akulonda ukuti numwe musekelelaghe u holide? Pisinda apakuti mwinong’onelapo ifundo izi, vili kukwinyu ukusala ukupokela pamo ukukana. Mu vyakusala vyitu vyosi, tukulonda ukuba nu mabyebye umwiza sona ukuti tube swe basubaliwa kwa Yehova.—Imbombo 23.1.
6. Imbina Izyakwambukila
Ichifukwa chakuti tubaghanite abantu, tukuba maso ukuti tutakabambukizye abamwitu imbina izyakwambukila. Nanti twabina imbina iyakwambukila pamo twamanya ukuti imbina yatukola, tukuba maso sana ukuti tutakabambukizye abamwitu. Tukubomba bunubu ichifukwa Ibayibolo likutulamula ukuti: “Umughane umupalamani wako ukuyana na mumo wiyighaniye wemwenecho.”—Aba Loma 13.8-10.
Nkimba yo abinite angalangizya buli-buli ulughano ulu kubamwabo? Atabaghiye ukubalangizya abamwabo ulughano muzila iya kubahaga pamo ukubakisa. Atabaghiye ukukalala nanti abantu batakumwitizya kunyumba zyabo, ichifukwa chakuti bakulonda ukufighilila imbumba zyabo. Sona nanti akulonda ukoziwa, akulondiwa ukumumanyisizya zila yo akwenelezya akabukatila aka basongo mu chipanga chabo ukuti bapange indondomeko iya mo bangafighilila abamwabo ukuti batakasende imbina po bakoziwa. Po achili pakuba pa chibwezi, abaghiye pakupimisya tasi ibanda ichifukwa lumo vingabombiwa ukuti ali ni mbina iyakwambukila. Ukubomba bunubu, vingalangizya ukuti ‘mutakwinong’onela ivyinyu vyene, loli mukwinong’onela ni vya bamwinyu bulo.’—Aba Filipi 2.4.
7. Ibizinesi ni Nkani Izya Ndaghilo
Tungalebuka intamyo zyo zikubapo pa nkani iya ndalama nanti tukusimbilana pa nkani iya bizinesi, napo tungaba ukuti tukupanga nu Mukilisitu uwamwitu. (Yeremiya 32.9-12) Akabalilo kamo Abakilisitu bangapambana inyinong’ono pa nkani ya ndalama pamo pa nkani izyamwabo. Nanti vyaba bunubu babaghiye ukumazya inkani izi umwalubilo nu mwamutende sona kwabene.
Nkimba tungamalana buli-buli ni nkani izya bukuluku pamo nanti yumo atunenela ubumyasi? (Belenga Matayi 18.15-17.) U Yesu akatupa izila zitatu zyo zingatwavwa:
Loli chitangaba chiza ukusendela uwamwitu kukoti ichifukwa vingapangisya ukuti abantu bamwinong’onelaghe ivibibi u Yehova sona ichipanga. (1 Aba Kolinti 6.1-8) Loli pali inkani zimo zyo zingalondiwa ukuti abakoti bobo bamazye, ngati nanti isendwa yikulondiwa yimale umwandaghilo, inkani iyakupwelelela abana nanti isendwa yamala, indalama zyo inti apokelaghe yo akusunga abana nanti isendwa yamala, inkani iyakukwafyannya ni ndalama izya inshuwalasi, pala ikampani yamala, inkani izyakukwafyannya ni ndalama pamo ukatundu yo ali pa wilu iya mukamu winyu. Umukilisitu yo asala ukuti abombezye abakoti pa nkani izi nu kuzimazya umwamutende te ko kuti abomba ivyakususannya nu bulongozi ubwa mu Bayibolo.
Nanti kwabombiwa inongwa yikulu nkani ngati ukukolelela, ukupangila inkaza umwana, ukuvulazya pamo ukughogha umuntu, Umukilisitu yo anena inkani izi ku bantu bo bakwenelezya ivya nkani zinizi bo atasusannya nu bulongozi bwa mu Bayibolo.
a Ukufuma mu 455 B.C.E. ukufika mu 1 B.C.E., yikukwana imyaka 454. Ukufuma mu 1 B.C.E. ukufika mu 1 C.E., ghukukwana umwaka woka (patakaba umwaka uwa 0 B.C.E., pamo uwa 0 C.E.) Sona ukufuma mu 1 C.E. ukufika mu 29 C.E., pali imyaka 28. Ivi vikutupa imyaka iyakukwana 483.