LONGANEDHA DHI RI 35
DYI 121 Akodi ko ronga tso cho
Ngbaribbai ma ko ka ko sí ko ndí dzá che kʉ ná ù djolu nari
“Nzɨ ni bbari chenga di pinyo dhe si dhe ná ni ndí djo ndiro ni rrnga ri dzá ù dho d’e.”—RO. 6:12.
RI NǍ LO
I lo si ko tsotso ko ndiro nzɨ ko thí di bʉni ko ndí dzá che kʉ ná ù sí ko na ná saa na ndirigoti ko si ngbaribbai ma ko ka ko di tøni kprɨ mbudha tso ró nari nja.
1. Ko krʉ ká adi hwini ngbá lo tso ró?
NZƗ adi Yova nyǒ tho ná lo njidha dhi ù ro ká d’erie tsu ni na b’lo? Njati rié fø ró, nzɨ bba ni thí bʉni fø lo dho. Biblia ripo ɨ: “Ni djo si ná mbudha krʉ kʉ nì adi si ndrŭ djo nari.” (1 Ko. 10:13) Føri na mana kʉ, njati rié le ndí dzá che kʉ ná ngbǎ di ná ù tso ró ma ni hwini ri ró, nja ndrŭ ma adi hwini ri tso ró ddi. Ni nga kʉ ddiro ri ndirigoti Yova dhó le tsotsokodha chulu ni ka ni sisi ri djolu.
2. Nja kʉ ná Wakristo ma, Biblia nǎ longa ko adi ddi dho ná ndrŭ ma na ká adi hwini le ndí dzá che kʉ ná ngbá ù tso ró? (Anja ji maddi.)
2 Godhé, Biblia ripo nari kʉ: “Nja le ddiro adi ribba ndi tsu mbudha na ndi ribba ndi shani ndi nganga ndí dzá ù na nari chulu.” (Yak. 1:14) Fø andiko ko tsotso kó ndiro ko famu ri nari kʉ, njonjo kʉ ná ndrŭ ka ndima mbuni njonjo kʉ ná ritsi chulu. Loroji na, nja Wakristo adi mbuni uasherati ndima ka ndima njí nari chulu ndirigoti nja Wakristo adi hwini kpetsi ke ddo kpetsi ke na inga isɨle ddo isɨle na nari dhi ù tso ró. Pornografia njadha tso bbae ná ndrŭ na ù ki ka ndi tsu ndiro ndima nja ri ki vi d’e. Bbabbae drog ddadha inga wa jødha tso ná ndrŭ ma adi bani fø di kpakpalo na i. Føri kʉ nja kʉ ná Wakristo ma, Biblia nǎ longa ko adi ddi dho ná ndrŭ ma na adi hwini tso ró ná le ndí dzá che kʉ ná ù ro. Nja lo kana, ko krʉ adi ko mbu mutume Paulo mbungʉe ndi nari bbai, ɨ ndi ndingʉeri ro: “Ma ji ma njí chø kʉ ná lo ná saa na, che kʉ ná lo e ma na dhé.”—Ro. 7:21.
Mbudha na ko ka ko tsu krʉ saa ró ndirigoti krʉ kʉ ná ngana (Anja paragrafu 2)c
3. Bí ina adi hwini ndi ndí dzá che kʉ ná ù tso ró ná le ká ka ndi mbu ndi ngbaribbai?
3 Njati rié bí ina ni adi hwini ni ndí dzá che kʉ ná ddikpa ù tso ró ri ró, ni ka ni ddiri nari kʉ, ri djolu ni si na ná kpakpanga na nga ni kʉ ri. Føri kina, ni ka ni mbuni nga kʉ ngab’odha na nari bbai, ni riddi Yova nzɨ si ribba ni di theinga dho ni ndí dzá che kʉ ná ù djotsina ri nari dho. Ro, auri u nari kʉ, føri krʉ nga kʉ bblo kʉ ná ngaddidha ri! Ndiro ni famu addudho ma ko ripo fø nari bblo d’e, i lo si aro kʉ ná i ngadhudha goti ngʉ: (1) Le le mbu nga kʉ ngab’odha na ndirigoti nga kʉ kpakpanga na ná føri ká adi si ngbaga ro? (2) Ni ká ka ni sí le ndí dzá che kʉ ná ù djolu ngbaribbai?
NGBARIBBAI MA “SHETANI” ADI RIJI KO DI KO MBU NARI
4. (a) Ká addudho Shetani adi riji ko ddiri nari kʉ ko nzá ka ko sí ko ndí dzá che kʉ ná ù djolu ri? (b) Ká addudho ko ka ko uri u nari kʉ ko ka ko sisi ko ndí dzá che kʉ ná ù djolu?
4 Shetani adi riji ko uri u nari kʉ, ko nzá ka ko sí ko ndí dzá che kʉ ná ù djolu ri. Yesu chungʉe fø lo bblo nari dho, ke ddingʉe i sala nga ndi unakpa dho: “Nzɨ bbari ko tsu mbudha na, ro aklo ko che kʉ ná ke dhó ro.” (Mt. 6:13) Shetani pongʉeri nari kʉ, njati ndrŭ tsu mbudha na ró, kpa nzá ka ndima rrnga Yova dho ri. (Yob. 2:4, 5) Shetani ká adi ngaddi føri bbai addudho? Dhonalo ke ngʉe ya kwanza bbangʉeri ndi shani ndi nganga nǎ ù na ná ke ndirigoti ke nzá jingʉeri ndi tøni chi Yova dho ri. Føri dho, ke urieri u nari kʉ, ko kʉ ndi bbai ndirigoti mbudha na ko tsu ná saa na, ko ka ko é tayari ko bbá Yova dho ko tøni chi nari tso. Shetani ngʉ riddi nari kʉ, ndi ka ndi sha Mungu dzá kaka ná Ngba maddi ndiro ke njí che kʉ ná lo d’e! (Mt. 4:8, 9) Ro, anzingaddi i ngadhudha djo di: Ndiro ko sí ko ndí dzá che kʉ ná ù djolu d’e ká ko kʉ kpakpanga na nga bbʉbbʉ? Ko kʉ kpakpanga na nì! Ko gba ko tso gba mutume Paulo ndingʉe ná i lo na: “Krʉ kʉ ná lo dho ma kʉ kpakpanga na ma dho adi kpakpanga bbʉ ná ke chulu.”—Flp. 4:13.
5. Ká ngbaribbai ko churi nari kʉ Yova churi chu ko ka ko sisi ko ndí dzá che kʉ ná ù djolu?
5 Njonjo Shetani ró ro, Yova churieri chu nari kʉ, ko ka ko sisi ko ndí dzá che kʉ ná ù djolu. Nde, føri ká ko chu ngbaribbai? Dhonalo Yova pongʉeri b’lo nari kʉ, birobiro kʉ ná ndrŭ ka ndima sie tøni chi ndi dho ndirigoti kpa ka ndima sie da bbò mbudha lu. Anzingaddi fø lo na mana djo di. Nzá ka ndi sha kali ná ke Yova pori nari kʉ, nzá nanga ka ndi zøni ná ndrŭ si kʉ tsu Paradiso na “sawø kanzu ndima thǒ ndima ró ro,” føri na mana kʉ, Yova si kpa nja tsetse nari bbai. (Ufu. 7:9, 13, 14) Bbʉbbʉ dhé, Yova churi chu nari kʉ, ko ka ko sisi ko ndí dzá che kʉ ná ù djolu.
6-7. Shetani ká adi riji ko u ngbá lo ki?
6 Shetani adi riji ko uri nari kʉ, Yova nzɨ si ribba ko di theinga dho ko kʉ le ndí dzá che kʉ ná ù na nari djotsina. Nde, Shetani ká adi riji ko ddinga føri bbai addudho? Dhonalo Yova d’irie lo b’lo Shetani djó, ke nga e ngab’odha na ri ndirigoti ke nzɨ si di cho ró nŭnŭ ri. (Mwa. 3:15; Ufu. 20:10) Bbʉbbʉ dhé, Shetani nanga adi kani bbo ko djo ko e theinga dho ko si di na ná ngab’odha na nari dho. Føri dho, ke adi ndi dho ka ná lo nji krʉ ndiro ndi liri ko ddiri nari kʉ, ko kʉ ndi bbai ndirigoti ko nga kʉ ngab’odha na gosi ná saa dho ri. Ro, ko ro nga kʉ ke bbai pá maddi ri. Føri dho, Biblia ko li kpakpa ndiro ko uri u nari kʉ, Yova jiri ndi kó ko tsotso ndiro ko si di theinga dho d’e. Ke “nzá jiri ddikpa le ma ba sadha ro ddi ri, ro ke jiri krʉ kʉ ná ndrŭ leni le.”—2 Pe. 3:9.
7 Ko ka ko di ngaddi Shetani jirieri ko di ngaddi nari bbai njati rié ko uri nari kʉ, ko nga kʉ kpakpanga na inga ngab’odha na ndiro ko sí ko ndí dzá che kʉ ná ù djolu ri ró. Njati ko d’i fø lo utso ngbà ró, ri ka ndi kó ko tsotso ndiro ko tøni kpri Shetani tso ró d’e.—1 Pe. 5:8, 9.
NGBARIBBAI MA KO KɄ NZÁ KAKA NÁ NDRŬ NARI KA NDI LIRI KO DI KO MBU NARI
8. Che kʉ ná lo le nji nari kina, chenga ká tsu ngbá lo ndi nǎ? (Zaburi 51:5) (Anja “Nja lo nanga le tu nari” maddi.)
8 Shetani kina, ddikpa nja kʉ ná lo maddi ka ndi liri ko uri nari kʉ, ko ro nga kʉ kpakpanga na inga ngab’odha na ndiro ko sí ko ndí dzá che kʉ ná ù djolu d’e ri. Nde, føri ká kʉ ngbá lo? Ri kʉ kodhi ya kwanza gø dhi ndrŭ dhó ro ko bangʉe ná nzá le kaka nari.a—Yob. 14:4; azø Zaburi 51:5.
9-10. (a) Chenga dhi ndrŭ ndima ngʉ nari goti ká Adamu ma, Eva ma na mbungʉe ndima ngbaribbai? (Anja ji maddi.) (b) Chenga dhi ndrŭ ko kʉ nari ká adi rili ko mbu ko ngbaribbai?
9 Anzingaddi ngbaribbai ma Adamu ma, Eva ma na mbungʉe ndima chenga dhi ndrŭ ndima ngʉngʉe nari goti nari djo di. Fø lo djo, Étude perspicace des Écritures pori nari kʉ: “Chenga lingʉeri kpa thí d’ilo kpa djo, kpa nanga ri d’od’o, kpa é nga dhi ngoi ro ndirigoti do pá kpa djo.” Ringʉe ddiddi Adamu ma, Eva ma na ronga tso le tangʉe 4 kʉ ná fø chumba kʉ nǎ ná ddikpa dza nǎ nari bbai. Adamu ma, Eva ma na ka ndima bbie fø chumba lu dhé nzá ndima vʉ fø dza nǎ ro ro. Kpa nzá ka ndima nyie chenga dhi ndrŭ ndima kʉ nari tso ro ri.
10 Kodhó lo nzá di ddiddi Adamu ma, Eva ma na dhó ri na ri. Nzá tso kongʉe ya kwanza fø dza dhi ndrŭ djo ná le ødha dhi be ka ndi liri ko tsetse chenga nǎ ro ndirigoti ri ka ndi bbʉ tsetse ná zamiri ko dho. (1 Ko. 6:11) Føro mai, kpa bbangʉe chenga dhi wi ko dho. Føri dho, ko thí adi lod’i ko djo, ko nanga ri adi d’od’o, ko e nga dhi ngoi ro ndirigoti ko djo do adi pá. Føri djotsina i, Biblia ripo chenga nyorie pi ndrŭ krʉ djó. Ndirigoti føri lø ndrŭ krʉ ronga “njati rié nzá ma nji Adamu njingʉe ná fø chenga ná ndrŭ ró.” (Ro. 5:14) Ro, ri nzá ngani ko di riddi nari kʉ, ko kʉ chenga dhi ndrŭ nari dho ri nzá ka ndi ka ko njí chølo ri inga ko nga kʉ ngab’odha na gosi ná ddo dho ri. Ko ká ka ko pʉ che kʉ ná fø ngaddidha ko ró ro ngbaribbai?
Adamu ma, Eva ma na njingʉe chenga nari goti, kpa thí d’ingʉe lo kpa djo, kpa nanga ri d’ongʉe d’o, kpa ngʉe nga dhi ngoi ro ndirigoti do pangʉe kpa djo (Anja paragrafu 9)
11. Ko di ko mbu nga ró kpakpanga kʉ nari bbai ró ká ringani ko njiri ngbǎ ndirigoti addudho? (Waroma 6:12)
11 Ko kʉ nzá kaka ná ndrŭ nari dho, nja saa na ko ka ko di riddi nari kʉ, ko nzá ka ko sí ko ndí dzá che kʉ ná ù djolu ri. Ri ka ndi é ddiddi ddikpa lechu ripo ko dho ko nǎ ro nari kʉ, ko nzá ka ko sí ko ndí dzá che kʉ ná ù djolu ri. Ro, ri nzá ngani ko rrnga fø lechu dho ri. Ká addudho? Dhonalo Biblia ripo nari kʉ, ri nzá ngani ko bba chenga ra anzi “pi ndi nyo ko djo nari na” ri. (Azø Waroma 6:12.) Føri na mana kʉ, ko ka ko vʉri nzɨ ko nji ko ndí dzá che kʉ ná ù. (Gal. 5:16) Yova churi chu nari kʉ, ko ka ko sisi mbudha djolu, ro ke nzá ka ndi pori ko njiri føri. (Kum. 30:11-14; Ro. 6:6; 1 Te. 4:3) Bbʉbbʉ dhé, ko kʉ kpakpanga na nì ndiro ko sisi ko ndí dzá che kʉ ná ù djolu d’e.
12. Ko di ko mbu nga kʉ ngab’odha na nari bbai ró ká ringani ko njiri ngbǎ ndirigoti addudho?
12 Njati ko di ko mbu nga kʉ ngab’odha na ko ndí dzá che kʉ ná ù djotsina ró, ringani ko nja føri nzá ko kaka nari “loti” ko nǎ ro nari bbai ndirigoti ri nzá ngani ko rrnga ri dho ri. Ká addudho? Dhonalo Biblia ripo nari kʉ, Yova chu ko kʉ chenga dhi ndrŭ nari bblo pli. (Zb. 103:13, 14) Ke “chu krʉ kʉ ná lo ko djo,” ná føri li ngbaribbai ma ko kʉ chenga dhi ndrŭ nari adi ko ronga lø nari maddi ndi nǎ. (1 Yo. 3:19, 20) Njati ko njí kpakpanga ndiro ko si ko ndí dzá che kʉ ná ù djolu ró, Yova si ko nja tsetse nari bbai. Ko ká ka ko u fø lo addudho?
13-14. Ko kʉ le ndí dzá che kʉ ná ù na nari na mana ká kʉ Yova nzá ka ndi u ko tso ri? Aturinga.
13 Biblia bbʉ njonjonga chelo le nji nari ma kana le ndí dzá che kʉ ná ù na le kʉ nari na. Loroji na, Wakristo ndima ngʉ nari njí, karne ya kwanza nǎ ngʉe Korinto nǎ ná nja Wakristo ngʉe kpetsi kpa ddó kpetsi kpa na ndirigoti isɨ ndrŭ ddó isɨ ndrŭ na nari dhi nyi na. Paulo ndingʉeri ɨ: “Ni kana nja ndrŭ ngʉe føri bbai nganga.” Føri na mana ká kʉ kpetsi kpa ddó kpetsi kpa na ndirigoti isɨ ndrŭ ddó isɨ ndrŭ na nari dhi ù singʉeni si kpa nǎ ro? Njaro nzá. Dhonalo bí ina rie kpakpa bbo le bba fø le le mbu nari tso. Ro, ndima tso ngʉ cho ndirigoti fø lo ndima nji nari ngʉ pʉ ndima ró ro ná Wakristo tso Yova ungʉe u. Ke ngʉ kpa nja “ʉ ʉni” nari bbai. (1 Ko. 6:9-11) Ni maddi ke ka ndi nja føri bbai.
14 Njati rié le ndí dzá che kʉ ná ngbǎ di ná ù tso ró ma ni hwini ri ró, ni ka ni sisi ri djolu. Nzá mai ni ka ni sí ni ndí dzá che kʉ ná ù ro, ni ka ni njí kpakpanga ndiro ni di ni tso cho ndirigoti ni ka ni pʉ ni “ndí ma, [nidhó] ngaddidha ma na ji ná lo ni nji” nari ni ró ro. (Efe. 2:3) Føri dho, ni tsotso ká ngbá lo ka ndi kó ndiro ni sisi ni ndí dzá che kʉ ná ù djolu d’e?
NI TSOTSO KA NDI KÓ NDIRO NI SÍ NI NDÍ DZÁ CHE KɄ NÁ Ù DJOLU D’E NÁ LO
15. Njati rié ko riji ko sí ko ndí dzá che kʉ ná ù djolu ró ká addudho ringani ko chu ko tso vʉni ná nga?
15 Ndiro ni sí ni ndí dzá che kʉ ná ù djolu d’e, ringani ni chu ni tso vʉni ná nga bblo. Adi krr ndiro nzɨ ni di ni “sha kali dhi ngaddidha” na ró. (Yak. 1:22) Loroji na, wa jødha dhi kpakpalo tso ró hwini ná ke ka ndi ddiri nari kʉ, ‘ndidhó lo nga kʉ che bbo ri dhonalo nja ndrŭ ma ri jø bbo ndi djolu ddi. Inga pornografia njadha dhi kpakpalo tso ró hwini ná ke ka ndi di lod’i nja ndrŭ djo, ɨ ndi ripo nari na ‘ri njadha dhi ù nzá ka ndi tsue ma na njati mabbá le di e jidha dhǒ ma dho ró.’ Njati rié b’lo ni nga fø ni ngaddi nari tso ri ró, ri ka ndi é sʉsʉ ni tsu mbudha na. Føri dho, nzɨ di rimbu ni di bblolo ti chelo djo, rié nidhó ngaddidha nǎ ma ró. Ni nji ná lo si ni dhé nja.—Gal. 6:7.
16. Ni ká ka ni njí kpakpanga ngbaribbai ndiro ni di chølo nji d’e?
16 Ri nzá ngani ni chu ni tso vʉni ná nga dhé ri, ro ringani ni njí kpakpanga ndiro nzɨ ni nji chelo ró. (1 Ko. 9:26, 27; 1 Te. 4:4; 1 Pe. 1:15, 16) Addinga mbudha na adi ni tsú ná lo djo ndirigoti ngbá saa na ma ni adi tsu ri na nari djo. Njaro ri ka ndi é ni adi bani na ná ddikpa mbudha inga bí ina ni adi bani na dyinanga kana ná ri. Loroji na, bí ina ká ni adi tsu mbudha na nje ni njeni ná saa na inga kunanga kana? Njati rié fø ró, atayarisha ni ndirigoti avʉ ni ka ni si nji mbudha dhi saa na ná lo. Bblo ni ka ni njí fø lo mbudha si nari njí.—Mez. 22:3.
17. Yosefu dhó loroji nǎ ro ká ko ka ko ba ngbá somo? (Mwanzo 39:7-9) (Anja ji maddi.)
17 Akotilo ngbaribbai ma Yosefu njingʉeni Potifa bbá le jingʉeri ke ddo ndi na ná saa na nari djo di. Ke gʉngʉe fø ndi rinji nari le tso na thei. (Azø Mwanzo 39:7-9.) Fø lo nǎ ro ká ko ba ngbá somo? Potifa bbá le pongʉeri Yosefu ddo ndi na nari ngʉe b’lo ke vʉ ndi ka ndi njí chølo nari ri. Føri bbai, ni ka ni njí kpakpanga ndiro ni njí chø kʉ ná lo nzá mbudha na ka ndi tsu ni ná lo d’e si nari njí. Føri si rili rié sʉsʉ ni njí chø kʉ ná lo ni chue ni si nji ná lo b’lo nari dho.
Yosefu njingʉeri nari bbai, agʉ chenga thei! (Anja paragrafu 17)
“ADI NIDHÓ LO NANGA NE”
18. Ni ká ka ni sí le ndí dzá che kʉ ná ù djolu ngbaribbai? (2 Wakorinto 13:5)
18 Ndiro ni sí ni ndí dzá che kʉ ná ù djolu d’e, ringani ni “di nidhó lo nanga ne,” føri na mana kʉ, adi ngbaribbai ma nidhó lo bbí nari nanga ne bí ina. (Azø 2 Wakorinto 13:5.) Bí ina, adi nidhó ngaddidha ma, ni nji ná lo ma na nanga ne ndirigoti njati ri u ni wø ri thika ró, anjiri fø. Loroji na, njati rié e b’lo ma ni si mbudha na ka ndi tsue ni ná lo djolu ri ró, ni ka ni dhuri ni tso ɨ: ‘Nzɨ ma po nari ká dzie saa thɨ?’ Njati ni ra riutso d’i ni nzá poeri thei ri ró, nzɨ d’ilo ni djo. Føri rɨngana, addinga d’i dyi ni ka ni si nji ná lo djo. Adhuri ro ɨ mai ni tso: ‘Che kʉ ná ngaddidha si ma djǒ na ró ká ma adi ri djo ma ngaddi nari tso bba thei nì? Ma nyǒ djedha dho ma vʉe ná ritsi djotsina ká ri e kpakpa ma sí mbudha djolu? Uasherati dhǒ ná ji si ná saa na ká ma adi ma nyǒ tu thei nì? Ma ká adi Yova dhó kanuni e madzá bblonga dho nari famu nì njati ri uri ma cho ma tso cho ma ró?’—Zb. 101:3.
19. Sese kʉ ná lo djo ko vʉ lonanga nga dhi nyod’yu ro nari ká ka ndi liri nzɨ ko si ko ndí dzá che kʉ ná ù djolu ngbaribbai?
19 Nidhó lo nanga ni ne ná saa na, nzɨ di bblolo ti chelo djo. Biblia ripo ɨ: “Le thí adi le sha nja krʉ kʉ ná ritsi djolu ndirigoti ri kʉ hatari.” (Yer. 17:9) Yesu pongʉeri nari kʉ, ri nǎ ro “che kʉ ná ngaddidha adi si.” (Mt. 15:19) Loroji na, bbabbae pornografia njadha tso ná ke ka ndi ddiri nari kʉ, ri “nga kʉ che” le nja kø d’yu ka ndi cho le na ná ji ri dhonalo ri nzɨ ngaro kʉ ná ndrŭ dhǒ ri. Inga ke ka ndi ddiri, ‘Ri nga kʉ che ma ddinga che kʉ ná lo ma nji nari djo ri dhonalo ma nzá d’e ri ma nji go ddi ri.’ Njati ddikpa ke di ngaddi føri bbai ró, ke “le ndí dzá che kʉ ná ù kpe ndi na.” (Ro. 13:14) Fø ni ngaddi nari ká ni ka ni pʉ ni ró ro ngbaribbai? Adi krr ndirigoti apʉ sese ma kʉ ná lonanga ni vʉ nga dhi nyod’yu ro nari ni ró ro, føri si rili ni vʉ bbo kʉ ná lonanga nga dhi nyod’yu ro: føri ka ndi é ni lonangavʉ ni njí chelo nari mai.b Føri kina, apʉ “che kʉ ná ngaddidha” krʉ ni ró ro, ná føri si rili nzɨ ni di bblolo ti chelo djo.
20. Gosi ná saa djo ká ko kʉ ngbá ngab’odha na ndirigoti ko tsotso adi kó njʉ nari ká kʉ ngbá lo?
20 Ko njaeri nari bbai, Yova dhó le tsotsokodha chulu ko kʉ kpakpanga na ndiro ko sisi mbudha djolu d’e. Føri kina, le ødha dhi be djotsina kodhi chenga zø ka ndi njini ndirigoti ko kʉ ngab’odha na ko si di cho ró nŭnŭ wø dz’ djó. Ko sie hwè na Yova dho ko si njínji nzɨ ko ndí dzá ù pinyo ko djo ná fø saa na! Kpø fø saa si ná nga djo, ko ka ko uri u nari kʉ, ko kʉ kpakpanga na ndirigoti ngab’odha na ndiro ko sisi ko ndí dzá che kʉ ná ù djolu d’e. Yova ko nji ná kpakpanga ronga le nari si rili ko sisi ko ndí dzá che kʉ ná ù djolu!
DYI 122 Akotøni kprɨ, nzɨ ko bba ko ronga ja!
a NJA LO NANGA LE TU NARI: Biblia nǎ bí ina “chenga” adi chelo le nji nari dhǒ, loroji na; gbʉ le nji nari ma, nga kʉ lebbá ke inga le ná le na le ddo nari ma, ndrŭ le hwi nari ma na. (Kut. 20:13-15; 1 Ko. 6:18) Nja kʉ ná maandiko nǎ, “chenga” adi dhǒ nari kʉ nzá ko kaka nari na ko gøni nari.
b Achu nari kʉ, Mezali 7:7-23 tilo djo ná jadda ke vʉngʉe kar kʉ ná lonanga nga dhi nyod’yu ro, luti ke vʉngʉe bbò kʉ ná lonanga nga dhi nyod’yu ro ná føri lingʉeri ke njí uasherati.
c JI DJÓ LONGA LE TU NARI: Gru djó: Ndrŭ adi ndima ronga chʉ ná ngana ddikpa jadda le-djo aro kʉ ná kpetsɨ kpa ji dhi loti ndima kana nari nja. Thá djó: Ddikpa le-ve aro kʉ ná ndrŭ mbazz ddá nari nja.