Maisha ndirigoti lod’radha dhi njí dhi njudha dhi buku nǎ Referase
BI 11 DDO 7-DDO 13
MUNGU DZÁ LO NǍ BBO NA MANA KɄ NÁ LO | 2 WAFALME 5-6
“Ko kʉ na ná kpa kʉ bí kpa kʉ na ná kpa djolu”
it-1-F paje 728 §5
Elisha
Izraeli kloni klo Siria dhó ro. Yehoramu dhó Pidhinga tsena, Siria nǎ kpa ngʉ ripɨ ndima si lɨ ta Waizraeli tso ro chʉ. Bí ina, Elisha lingʉeri nzɨ Ben-hadadi II jingʉe ndi njí ná lo njini, Pi Yehoramu dho ndi ngʉ ke pɨngʉe ná lo djó nga nyá nari chulu. Ya kwanza Ben-hadadi ngʉ riddi nari kʉ, ndi djó nga nyá nari kʉ ndi unakpa ro. Ro ke ve fø lo si ná nga utso d’i nari goti, ke chongʉe ndidhó bbasødda Dotani na ndiro kpa d’e vile ronga tso ndima dhó punda ma, shar ma na ndiro ndima lø Elisha d’e. (JI, Vol. 1, paje 950) Elisha dhó njí dhi ke na do tangʉe bbo, ro Elisha nzingʉeri Mungu kló ndidhó njí dhi ke nyǒ tso, “ndirigoti Elisha ma ronga tso d’engʉe ná ngøtsɨ djó nga lingʉe li kazz ngʉe ró ná vita dhi shar ma, punda ma na na.” Siria nǎ kpa ngʉ ndrini chøchø kpa kuso nari bbai, Elisha nzingʉeri ɨ: “Kirikiri aliri kpa nyǒ tso dyáni dya” ndiro ddù njini nja nzɨ lo njini kpa pɨri nari bbai ró. Elisha pongʉeri Siria nǎ kpa dho, “Anisi ma ulu,” ro ke nzɨ ngʉ kpa drr ndi thó na ri, føri ridho nari kʉ kpa nyǒ tso nzá dyangʉeni dya ri, ro kpadhó akili nanga i ngbʉngʉeni ngbʉ. Kpa nzá d’ingʉe Elisha utso ro ri ndirigoti kpa nzá chungʉe Elisha ká ngʉ ra ndima na ngbaga nari maddi ri.—2Fa 6:8-19.
w13 15/8 paje 30 §2
Elisha njangʉe kazz kʉ ró ná shar—Ni ma ká nja ri ddi?
Ngbà mai mbubai d’engʉe ndima ronga tso Dotani na ro, Elisha ronga ro nzá tangʉe ta ri. Ká addudho? Dhonalo ke ngʉe udha na bbo Yova djo. Ko dho maddi ringani ko é fø di ná udha na. Føri dho, akonzi Mungu dhó roho takatifu ndiro ko é udha na ndirigoti tunda la roho dzá nja sifa na maddi d’e.—Lu. 11:13; Gal. 5:22, 23.
it-1-F 409 §4
Dya le nyǒ tso dyani nari
Elisha dhó lo ridho Siria nǎ bbasødda nyǒ tso dyangʉeni dya ná føri na mana kʉ kpadhó akili nanga ngbʉngʉeni ngbʉ. Njati rie bbʉbbʉ kpa nyǒ tso dyangʉeni dya ri ró, ri ka ndi ueri le drr kpa ndima thó ró. Ro Biblia ripo nari kʉ Elisha pongʉeri kpa dho: “Iri nga kʉ chu ri, ndirigoti iri nga kʉ ni ne ná bba ri. Anisi ma ulu.” Fø lo djo, William James dhó ddikpa buku Principles of Psychology (1981, Vol. 1, paje 59) pori ɨ: “Bbo adi ndrŭ nanga ke nari kʉ, ledhó akili nanga ngbʉni nari. Ri nga kʉ njanjani ná ritsi le nja nzɨ nari ri, ro ri kʉ ri le famu nzɨ nari. Psikolojia nǎ le ka le tú ri nanga nari kʉ, nja le nja ná ritsi ká kʉ addu ma nari le famu nzɨ nari; ndirigoti le nyǒ nja ná ritsi ri ka ndi d’ra ledhó servo dho na ná akili kʉ nga nari.” Ri kʉ fø chu nǎ le nyǒ tso dyani nari nǎ ro i Yova wengʉe Siria nǎ bbasødda nyǒ tso Samaria na kpa singʉe ná saa djo ri. (2Fa 6:18-20) Njaro Sodomu nǎ kpa djǒ nga ma ngbʉeni føri bbai ddi, dhonalo Biblia rid’ra kpa nyǒ kʉ nga nari ka ndi d’oe kpa nanga nari rɨngana, kpa ngʉ ra anzi dhé Loti bbá dzaitso ndima ne nari na.—Mwa 19:11.
Kiroho nǎ Mali
w05 1/8 paje 9 §2
Wafalme wa pili dzá buku nǎ bbo na mana kʉ ná lo
5:15, 16—Naamani bbʉngʉe Elisha dho ná kado ká ke ungʉe nzá addudho? Elisha nyingʉe fø kado nyi dhonalo ke chungʉeri Naamani ró dhe gø Mungu dhó kpakpanga dzá lo dho, nga ndidhó kpakpanga ri. Ke nzɨ ngʉ riddi ndi nyó ndrŭ ronga Mungu bbʉ ndi dho ná fø bbonga djotsina ri. Njʉ maddi, bbʉbbʉ Wakristo nzɨ adi rine ndima nyó ndrŭ ronga Yova dho ndima nji ná njí nǎ ro ri. Kpa adi ngarr Yesu jangʉe ná i lo dho: “Ni bangʉe ri pá ró, anibbʉ ri pá.”—Mathayo 10:8.
BI 11 DDO 14-DDO 20
MUNGU DZÁ LO NǍ BBO NA MANA KɄ NÁ LO | 2 WAFALME 7-8
“Yova lingʉeri nzá djo ndrŭ ddingʉe nga ná lo njini”
it-1-F 729 §1
Elisha
Nì mai ri kʉ føro, luti nzá Ben-hadadi II singʉe mayele na ri, ke singʉe Samaria nanga lø wazi kʉ ná chu nǎ. Fø saa na, ù chɨngʉe bbo nari dho, nja isɨ ndrŭ angʉe ndima dhi nzø ma krʉ ddi. “Ndrŭ ngʉ adi chè ná ke Ahabu dzá ngba” Pi Yehoramu tsongʉeni ndi hwi Elisha hwi. Ro kedhó nzá djo ke ddingʉe nga ná fø tsodha ro nzá njingʉeni ri. Yehoramu ma singʉe Elisha bba ndidhó bbasødda ma na ná saa na, Yehoramu pongʉeri ndi nga kʉ ngab’odha na Yova dhó nga tsotsokodha djo ri. Elisha pongʉeri pi dho nari kʉ, nyo sie bbo bbʉ dyí. Pi dhó sødda nzá ungʉe fø lo ri nari dho, Elisha pongʉeri ke dho: “Ni si ri nja ni nyǒ na maddi, ro ni nzɨ si ri nyo ri.” Yova lingʉeri Siria nǎ kpa rr ndrŭ nji ná makelele ndima dhó Ka (camp) na, føri kpa rr ro, kpa ddingʉeri nari kʉ, bí kʉ ná bbasødda si lɨ ta ndima tso ro, ro kpa bbangʉe ndima dhó Ka (camp) ndi nǎ nyo na krʉ ndirigoti kpa nyingʉe nga nyi. Yehoramu rrngʉe Siria nǎ basødda nyinga nari ro, ke lingʉe ndidhó sødda ndi b’o Samaria nǎ dzaitso ronga d’e, fø saa na i pi dhó fø sødda dhengʉe Izraeli nǎ ro ngʉ ra nyo sø ná ndrŭ tsingʉe ndi nanga ro. Fø chu nǎ i ke njangʉe nyo nja, ro ke nzá nyongʉe ri ro ri.—2Fa 6:24–7:20.
Kiroho nǎ Mali
it-2-F paje 108 §6
Tala
Daudi nǎ gø kana ro nyopi ná pikpa. Yova Mungu lingʉe Daudi Izraeli bbá pi dhi kiti djo ndirigoti Daudi dhongʉeri ndi kʉ nyodyu na chutso ddá ndrŭ dho ná ke Mungu dhó chutso ddadha chulu. Føri dho, ke le nzingʉe “Izraeli bbá tala.” (2Sa 21:17) Daudi na Yova njingʉe koddo Pidhinga djo ná saa na, ke tsongʉeni ɨ: “Nidhó pidhinga si ngʉ kpakpa bbo theinga dho.” (2Sa 7:11-16) Føri djotsina i Daudi nǎ gø kana pi nyongʉe ná ke, Sulemani dhó pidhinga ngʉe ddiddi “tala” bbai Izraeli dho.—1Fa 11:36; 15:4; 2Fa 8:19; 2Ny 21:7.
BI 11 DDO 21-DDO 27
MUNGU DZÁ LO NǍ BBO NA MANA KɄ NÁ LO| 2 WAFALME 9-10
“Ke njingʉe lo nga nǎ do ro, nzá ndi nanga rɨni ro ndirigoti bidii na”
w11 15/11 paje 3 §2
Yehu tøngʉeni tsetse ná ibada lai djo
Yehu dho Yova bbʉngʉe njí kpakpa kʉ ná hali kana Waizraeli ngʉe ná saa na. Fø saa na, fø bba ngʉe Ahabu bbá le, Yehoramu dzá mama Yezebeli dhó bbonga tsena. Fø che kʉ ná isɨle tsungʉe Baali dho le madha bbʉ nari Izraeli bba ndirigoti le singʉe Yova dho le madha bbʉ nari si, Mungu dhó bbanabi ndi chè ndirigoti ndrŭ ndi tsú ndidhó “uasherati” ma, “djai ma na” dhi lo na nari na. (2 Fa. 9:22; 1 Fa. 18:4, 13) Yova pongʉeri le d’ø Ahabu bbá ndrŭ tso d’ø, føri ngʉe Yehoramu ma, Yezebeli ma na. Fø njí le bbʉngʉe Yehu dhona.
w11 15/11 paje 4 §2-3
Yehu tøngʉeni tsetse ná ibada lai djo
B’lo ndi nyi ndidhi ngana le cho ná aro kʉ ná kpa na ndi loti nari ro, Yehu rangʉe nju Pi Yehoramu ma, ndi lai ke Ahazia Yuda nǎ pi na, kpa krʉ ngʉe ndima dhó shar djó. Yehoramu dhungʉeri, “Yehu, ngoi ká kʉ nì?” Ke ngʉngʉe logoti: “Ngoi ká ka ndi é ngbaribbai rie go nidzá mama Yezebeli uasherati ma, djai ma na nji ró?” Føro, Yehoramu jingʉeri ndi nyí nga nyi. Ro tsé, Yehu ssngʉe mbrr ke thí na! Pi bʉngʉeni gʉna. Ahazia mbungʉeri ndi nyí nga nyi, ro Yehu dingʉeni di ke na ndirigoti ke hwingʉe ke ma hwi ddi.—2 Fa. 9:22-24, 27.
Luti Ahabu bbá dza nǎ ro mangʉe le hwí nari ngʉe che ngʉe ná Malkia Yezebeli. Yehu nzingʉe fø le “wawani ná le.” Chøchø Yehu ngʉ si Yezreeli na ná saa na, ke njangʉe Yezebeli ndi bbá madirisha na. Nzá ndi rɨni rɨ ro, ke pongʉeri bbobbonga bu fø le gʉna madirisha lú. Ndirigoti Yehu dhó punda tsíngʉe sha ngʉ Waizraeli sha ná fø isɨle dzá bʉ nanga tsi. Luti, Yehu chengʉe Ahabu bbá dza nǎ ngʉe ná bí kʉ ná nja ndrŭ maddi.—2 Fa. 9:30-34; 10:1-14.
w11 15/11 5 §3-4
Yehu tøngʉeni tsetse ná ibada lai djo
Ngbà mai Yehu d’røngʉe ju bbo ro, maandiko pori Yehu kʉ nga nǎ do ro njingʉe njí nja ndi kló Waizraeli Yezebeli ma, ndidhó familia ma na dhó nzadha tsena ro d’e ná ke. Fø di ná lo ka ndi njie nari kʉ, nga nǎ do kʉ ndirigoti bidii na kʉ ná pi dhé. Biblia nǎ longa adi tú ná ddikpa diksionere pori ɨ: “Føri ngʉe kpakpa kʉ ná njí ndirigoti ri ke njingʉe kaka nari bbai. Ngadhi bidii ro, nzá Baali dhó ibada ro ka ndi sieni Izraeli bbá ro ri.”
Bbʉbbʉ dhé, njʉ maddi ringani Wakristo é Yehu ngʉe na ná sifa na. Loroji na, ko di shani ko njí gʉ Yova gʉ ná lo ró, ká ringani ko njiri ngbǎ? Kodho ringani ko é tayari ko bbá fø lo ndirigoti ko nji ri fø kpakpanga na. Njati ko rá ri utso d’i nari kʉ, ddikpa lo rili ko kana kau sani sa Yova na ró, kodho nzá ringani ko gba ko tso fø lo na ri.
Kiroho nǎ Mali
w11 15/11 paje 5 §6-7
Yehu tøngʉeni tsetse ná ibada lai djo
Njaro Yehu ddingʉeri nari kʉ, ndiro njonjonga é Izraeli bbá pidhinga ma kana Yuda bbá pidhinga na d’e, ringani kpa krʉ dhó ibada é njonjo. Føri dzá lo dho, Yehu njingʉeri Waizraeli bbá anziro ngʉe ná pikpa bbai, ke bbangʉeri tsí kalʉ (mtoto ya ngombe) ndrŭ ngʉ má nari rá anzi. Føri na Yehu dhongʉeri nari kʉ, ndi nzá li ndi thí ndi lie pi ná ke Yova djó ri.
Yova mangʉe Yehu ma dhonalo ‘ke njingʉe chø kʉ ná lo Mungu nyǒ njí.’ Nì mai ri kʉ føro, Yehu “nzá rrngʉe nga Izraeli dhi Mungu Yova dhó yadha dho ndi thí nǎ ro krʉ ri.” (2 Fa. 10:30, 31) Anja Yehu njingʉe anziro ná nja lo, ni ka ni njari nari kʉ ri kʉ ké ka ndi ke le nanga ná lo ndirigoti njedha dhi lo. Ro, fø lo nǎ ro ko ka ko ba ddikpa somo. Ringani ko di ko kana nga kʉ chøchø Yova na nari nja mana na bbo. Krʉ ddo ró, kodho ringani ko dhǒ ko tøni chi Yova dho nari, Mungu dzá Lo ko zø, ko ngaddi ri djo ndirigoti ko sala nji kodhi ra nǎ Baba dho ko thí nǎ ro krʉ nari chulu. Føri dho, krʉ ddo ró akodi ngarr Yova dzá yadha dho ko thí nǎ ro krʉ.—1 Ko. 10:12.
BI 11 DDO 28–BI 12 DDO 4
MUNGU DZÁ LO NǍ BBO NA MANA KɄ NÁ LO | 2 WAFALME 11-12
“Tamaa na kʉ ná che kʉ ná isɨle ba malipizi”
it-1-F paje 217
Atalia
Ndidzá mama Yezebeli bbai, Atalia chongʉe ndi bbá ke Yehoramu ndiro ke njí che kʉ ná lo Yova nyǒ njí d’e, cho 8 ke nyongʉe pi nari kana. (1Fa 21:25; 2Ny 21:4-6) Ndidzá mama bbai, Atalia d’røngʉe nzá nji kosa ná bí kʉ ná ndrŭ ju. Le ddù che tsɨ sangʉeni ná ke Ahazia dhengʉe cho 1 dhé ndi nyo pi nari goti. Le chengʉe pi dza nǎ ndrŭ krʉ, ro Yehoashi ddiro dhé mangʉe kalʉ ndi ngʉe ro, rú bbo kuhani ma, ndi bbá le ma na rungʉe ndi nari dho. Kuhani bbá le ngʉe Yehoashi dhó sangazi. Føro Atalia pongʉeri, ndi i kʉ Pi ndirigoti le nyongʉe pi cho aza kana, føri ngʉe cho 905-899 Y.G.N. (2Ny 22:11, 12) Ledzá kpetsi nzø ngʉ adi Yova dzá hekalu na takatifu ritsi d’u (kuiba) ndima rá bbʉ bbʉdha Baali dho.—2Ny 24:7.
it-1-F paje 217
Atalia
Yehoashi dhó cho ngʉe 7 ná saa na, Bbo kuhani Yehoiada, Mungu do ngʉ adi nji ná ke pʉngʉe Yehoashi nzá nga ndrŭ chu ro ndirigoti ke lingʉe ke pi dhi kiti djo. Makelele ndi rr nari goti, Atalia rangʉe lele hekalu na ndirigoti le njangʉe fø ga da ná lo ro, le ngangʉe ɨ ndi hø nari tso, “Ni ti ma lo ti! Ni ti ma lo ti!” Bbo kuhani Yehoiada pongʉeri le pʉ le hekalu nǎ ro bbaidjo ndirigoti le hwi le punda le ngʉ adi pʉ lú ná dzaitso ro; njaro le ngʉe Ahabu bbá familia nǎ ndrŭ kana ro bbo tsɨ sani ná ddikpa gʉ ma ná le dhé. (2Fa 11:1-20; 2Ny 22:1–23:21) Fø lo njingʉeni nji nganga: “Yova po ná lo kana ddikpa lo ma nzɨ ddi adi má nzá ndi njini ro ri, Ahabu bbá familia djo Yova pongʉe ná lo krʉ njingʉeni nji”!—2Fa 10:10, 11; 1Fa 21:20-24.
Kiroho nǎ Mali
it-2-F paje 1185
Yehoashi
Go bbo kuhani Yehoiada ngʉe pi ndirigoti ke ngʉe Yehoashi dho shauri bbʉ ná ke bbai ro, fø jadda pi dhó lo krʉ ngʉ bbí bblo. Go ndidhó cho ngʉe 21 ro, ke køngʉe dhɨ aro, ya kwanza le ró dho ngʉe Yehoadani, fø le na ke bangʉe kpetsi nzø ma, sinzø nzø ma na. Fø chu lú, ke lingʉeri Daudi nǎ gø nǎ ro kpø Masiya djo ka ndi sie ná gø ki ngʉ kpakpa vi.—2Fa 12:1-3; 2Ny 24:1-3; 25:1.
BI 12 DDO 5-DDO 11
MUNGU DZÁ LO NǍ BBO NA MANA KɄ NÁ LO | 2 WAFALME 13-15
“Le thí nǎ ro krʉ le nji ná ritsi adi ledha bbʉ bbo”
w10 15/4 paje 26 §11
Ni ká Kristo dyø ni thí nǎ ro krʉ i nì?
11 Izraeli bbá Pi Yehoashi dhó loroji ka ndi dhǒ kpakpanga na lé njínji Mungu dho nari na mana. Siria nǎ kpa ngʉ adi nji ná lo ngʉ adi Yehoashi nanga d’o bbo, føri dho ke singʉe dzz ndi dzz ro Elisha bba. Ro fø nabi pongʉeri ke ss mbrr dirisha lú, Siria nanga lai djo, føri ngʉ Yova si rili ke sisi Siria nǎ kpa djolu nari dhǒ. Bbʉbbʉ dhé, fø lo ka ndi pɨe pi iso pɨ. Føri goti Elisha pongʉeri ke dzɨ nja mbrr, nari ke ss dzz na. Yehoashi ssngʉe mbrr gbo ina dz’ na. Fø lo bbʉngʉe njedha Elisha dho. Njati ke ss e mbrr mbʉ inga aza ina ró, ke ka ndi chueri chu nari kʉ “ndi si Siria na kpa tso d’ød’ø.” Ro, Yehoashi ssngʉe mbrr gbo ina dhé nari djotsina, ke singʉe Siria nǎ kpa djolu gbo ina dhé. Ke nzá njingʉe njí bidii na ri nari djotsina, nzá ke d’øngʉe ndidhó mbubai tso krʉ ri. (2 Fa. 13:14-19) Fø lo nǎ ro ká ko ka ko ba ngbá somo? Yova adi ko ronga léle njati ko njinjí ndi dho ko thí nǎ ro krʉ ndirigoti bidii na ró dhé.
w13 1/11 paje 11 §5-6
“Ke adi ndima thí nǎ ro krʉ ndi ne ná ndrŭ ronga léle”
Yova ká adi ngbà di ná ndrŭ ronga le? Paulo pori ri kʉ “Nì ke ne ndima thí nǎ ro krʉ ná ndrŭ.” Biblia nǎ luga thika adi le ná kpa adi ndima dhó lo nja nǎ ro ná ddikpa buku pori, Kigiriki nǎ, “le thí nǎ ro krʉ le Mungu ne” nari na mana nga kʉ “le rá Mungu ne d’i ngana ri,” ro le si ke dhi ngana “madha” le bbʉ ke dho nari chulu. Ddikpa buku tu ri nanga nari kʉ, Kigiriki nǎ fø lo ridho nari kʉ ringani le njí kpakpanga. Bbʉbbʉ dhé, le ronga Yova adi lé nari kʉ, nì ronga ndima dhó udha cho ndiro ndima má ke kpakpanga na ndirigoti jidha na ná ndrŭ.—Mathayo 22:37.
Yova ká adi ndidzá chi tøni ná njí dhi kpa ronga lé ngbaribbai? Ke nji kpa dho ná tsodha ridho ke kʉ ritsi adi bbʉ ná ke ndirigoti jidha dhi ke, føri dho gosi ná saa na ke si cho ró nŭnŭ di ná shinga bbʉ kpa dho paradiso kʉ ná dz’ djó. (Ufunuo 21:3, 4) Njʉ ma, Yova adi nì ndi ne ndima thí nǎ ro krʉ ná ndrŭ ronga lé bbo ddi. Kedzá ndrŭ adi nì na mana kʉ ná maisha hwè nji, kedhó roho takatifu ndirigoti Biblia nǎ ro ndima zø ná lo chulu.—Zaburi 144:15; Mathayo 5:3.
Kiroho nǎ Mali
w05 1/8 paje 11 §3
Wafalme wa pili dzá buku nǎ bbo na mana kʉ ná lo
13:20, 21—Fø ddù ká ridho nari kʉ, ko ka ko bbʉ madha nga nǎ shinga kʉ ná ritsi dho dini nǎ ndrŭ adi rinji nari bbai? Nzá. Biblia nzá dhǒ Elisha ró kpà dho ndrŭ bbʉngʉe madha nari ro ri. Fø ddù njingʉeni Mungu dhó kpakpanga chulu, ddiddi Elisha ma ngʉ ddù nji Mungu dhó kpakpanga na go ndi ngʉe shi ro nari bbai dhé.
BI 12 DDO 12-DDO 18
MUNGU DZÁ LO NǍ BBO NA MANA KɄ NÁ LO | 2 WAFALME 16-17
“Yova dhó ngatsovedha e ndidhi mupaka na”
it-2-F paje 868 §4
Shalmanesa
Izraeli bbá pidhinga. Izraeli bbá Pi Hoshea ngʉ pinyo ná saa na (758-740 na Y.G.N.), Shalmanesa V løngʉe Palestine nanga ndirigoti Hoshea ngʉngʉe kedhó bbonga tsena ndirigoti ke dho ringʉngani ndi bbʉ mbø (ushuru) Shalmanesa dho krʉ cho ró. (2Fa 17:1-3) Nì mai ri ngʉe føro, luti Hoshea tsonga fø lo gʉngʉe gʉ ndirigoti ke ngangʉe Shalmanesa lo ndima ti Misri nǎ Pi So na nari tso. (Anja SO.) Føri dho, Shalmanesa sʉngʉe Hoshea sʉ prizo na ndirigoti ke d’engʉe Samaria ronga tso cho gbo kana. Bblo le chingʉe ná bba d’ringʉeni d’ri ndirigoti Waizraeli rangʉe uhamisho na.—2Fa 17:4-6; 18:9-12; anja Ho 7:11; Eze 23:4-10.
it-1-F paje 402
Uhamisho
Izraeli nǎ angø nga lai djó kabila kumi ma, Yuda nǎ agʉ nga lai djó kabila aro ma na dhó pidhinga tsena ngʉe ná ndrŭ rangʉe no na ddikpa lo djó: kpa bbangʉe Yova dho ndima madha bbʉ nari tso bba nja ndima má kali dhi miungu d’e. (Kum 28:15, 62-68; 2Fa 17:7-18; 21:10-15) Yova chongʉe bbanabi kpa dhi ngana bí ina nja ndima ja lo kpa dho d’e, ro føri ma nzá ddi kongʉe nga tsotso ro ri. (2Fa 17:13) Izraeli bbá kabila kumi djo nyongʉe pi ná kpa kana ddikpa ke ma nzá ddi mbungʉeri ro ndi d’ø ya kwanza nyongʉe pi ná ke Yeroboamu lingʉe ná kali dhi ibada tso ro ri. Føri kina, Yuda bbá pidhinga nzá lingʉe ndima dyu ro Yova d’ra ndima dho ná lo ro ri ndirigoti kpa nzá bangʉe somo ro no na ndima ra nari nǎ ro maddi ri. (Yer 3:6-10) Føri dho, aro kʉ ná pidhinga nǎ ndrŭ na le rangʉe no na.
Kiroho nǎ Mali
it-2-F paje 878-879
Musamaria
“Wasamaria” djo le tilo Biblia nǎ, ya kwanza Izraeli bbá Samaria nǎ kabila kumi dhó pidhinga njingʉe lɨ 740 na Y.G.N. nari goti; fø lo løngʉe angø nga lai djó pidhinga nǎ ndrŭ ronga ndiro le ndó kpa kana nga fø bba gʉ lʉ singʉe Ashuru nǎ ro ná ndrŭ na d’e. (2Fa 17:29) Ri njani nari kʉ Waashuru nzá rangʉe Izraeli bbá ndrŭ na krʉ ri dhonalo 2 Mambo ya Nyakati 34:6-9 (Anja 2Fa 23:19, 20) ridho Pi Yosia dhó saa na, ndrŭ ngʉe go dhé Izraeli nǎ. Luti, “Wasamaria” le ngʉ nzǐ nari ngʉe kpadhi Samaria nǎ mangʉe ná nzø ndirigoti Waashuru rangʉe na ná ndrŭ. Føri kina, njari ngʉe Wasamaria gøngʉe d’i bbu na ná nzø. Luti ndrŭ ngʉ adi kpa nzǐ kpadhó dini ró, kpadhó rangi inga kpadhó politiki ró ndima nzie kpa nari rɨngana. “Musamaria” le nzǐ nari ngʉe Wasamaria dhó dini nǎ ke, ná fø dini ngʉe chøchø Shekemu ndirigoti drrdrr Samaria kuso ndirigoti ri ngʉ adi ndi tsú na ná desturi ngʉe njonjo Yuda nǎ ndrŭ dhó desturi ró ro.—Yoh 4:9.
BI 12 DDO 19-DDO 25
MUNGU DZÁ LO NǍ BBO NA MANA KɄ NÁ LO | 2 WAFALME 18-19
“Ngbaribbai ma kodhó mbubai adi rili kodhó udha djø nari”
w05 1/8 paje 11 §5
Wafalme wa pili dzá buku nǎ bbo na mana kʉ ná lo
18:19-21, 25—Hezekia ká njingʉe koddo ddi Misri na? Nzá. Rabshake pongʉeri ndi “Yova cho” nari ngʉe kali dhi lo.” Chi ngʉe ná fø Pi Hezekia ngʉ adi ndi thí li Yova djo dhé.
w10 15/7 paje 13 §3
“Nzɨ nji do. Ma si ni tsotso koko”
Ndiro ndi liri ndrŭ nanga rɨni rɨ d’e, Rabshake nzá tungʉe nja lo nanga bblo ri. Ke pongʉeri: “Ri ká nga kʉ Yova dhó bbo ngbeni ná nga ma, mazabahu ma na i Hezekia tue ri? . . . Yova ndindiro pori ma dho, ‘Ara fø ngø na ndirigoti ni dho ringani ni sa ri sa.’” (2 Fa. 18:22, 25) Rabshake ngʉ riddi nari kʉ, Yova nzá ka ndi njí ndidzá ndrŭ djó lɨ ri dhonalo ke nyǒ ro nzá ndidzá ndrŭ dhi lo tho ri. Ro føri ngʉe kali. Hezekia ngʉ adi nji ná lo ma, bbʉbbʉ ibada kana ngʉe ná Wayaudi ngʉ adi nji ná lo ma na ngʉ adi Yova nyǒ tho nì.—2 Fa. 18:3-7.
w13 15/11 paje 19 §14
Miya ró rø ná saba kʉ ná kpa ma, munane kʉ ná bbobbonga ma na ká kʉ ie ma njʉ
14 Ashuru bbá pi chingʉe ndidhó Ka (camp) Lakishi na, Yerusalemu na dyi tsu ná angø nga lai djo. Fø ga ro, ke chongʉe ndi una gbo kʉ ná kpa, kpa rá rid’ra Yerusalemu nǎ ndrŭ dho nari kʉ, ndrŭ djolu là si sisi. Kpa kana lo ngʉ ra d’ra ná ke ró dho ngʉe Rabshake, fø ke njingʉe mayele bí. Ke ngʉ adi Kiebrania dha ti ndiri na ndi cho Wayaudi ndima tsátsá pi ro ndirigoti ndima ngʉ Waashuru dhó bbonga tsena d’e ndirigoti ke ngʉ kali dhi tsodha nji kpa dho nari kʉ kpa si ra di bblo kʉ ná ngø na. (Azø 2 Wafalme 18:31, 32.) Føri goti, Rabshake pongʉeri ki nari kʉ, nja ngø nǎ miungu tso ri ndima dho madha bbʉ ná ndrŭ djó lɨ ndima nji nari gʉe gʉ nari bbai, Yova tso ri ma ndidzá ndrŭ ndi si gø Waashuru dhó ro nari si gʉgʉ ddi. Nyodyu na, Wayaudi nzá mbungʉeri ndima ngʉ Rabshake dhó kali dhi fø logoti ri, føri kʉ njʉ maddi Yova dzá njí dhi kpa adi dyø ná loroji.—Azø 2 Wafalme 18:35, 36.
yb74-F paje 176 §2
Sehemu ya 2—Allemagne
Bbo ka ndi ke le nanga ná lo kʉ, kpakpanga na ngʉ adi ndrŭ cho ndima njí deklarasio dhi sinyatire ná S.S. dhi chama ngʉ adi leni b’lo nji sinyatire ná ndrŭ ro ndirigoti kpa ngʉ adi fø ndrŭ thí ki nzá anziro nga djolu pli. Karl Kirscht tu fø lo nanga ɨ ndi pori ro: “Nja ndrŭ krʉ djolu, Yova dzá Dimu i ngʉ adi nzani bbo ndrŭ tso le gba nǎ ná Ka (camp) nǎ. Kpa ngʉ adi riddi njaro Yova dzá Dimu ka ndima njí deklarasio dhi sinyatire ngbà ndima nzani bbo nari dho. Bí ina kpa ngʉ adi rinzi ko njí deklarsio dhi sinyatire. Nja kʉ ná kpa njingʉe fø sinyatire nji, ro kpa le vengʉe klo cho ddi goti. Fø saa na S.S. dhi chama ngʉ adi kpa dhù ndrŭ krʉ nyǒ njí ndirigoti kpa ngʉ adi kpa nzǐ rr chu ná kpa ndirigoti kpa ngʉ adi kpa chó kpa rá ndima nji heshima bbʉ ndima djoi dho ri, ka (camp) nǎ ro le ndima bba nari nji.”
Kiroho nǎ Mali
it-1-F paje 170 §3
Arkeolojia
Akonja ddikpa loroji, Biblia ripo Waashuru bbá Pi Senakeribu ndidzá aro kʉ ná nzø hwingʉe, føri ngʉe Adrameleki ma, Shareza ma na ndirigoti ke goti dingʉe pi dhi kiti djo nari ngʉe Esar-hadoni. (2Fa 19:36, 37) Ro, Babiloni nǎ ddikpa nyakati ridho nari kʉ, Senakeribu ndidzá tsatsa ná ngba hwingʉe Tebeti dhi bi ddo 20 dyina. Babiloni nǎ, karne ya 3 na Y.G.N., ngʉe ná mupe Bérose ndirigoti karne ya 6 na Y.G.N., ngʉe ná pi Nabonide ma na d’rari nari kʉ, Senakeribu ndidzá aro kʉ ná nzø kana ddikpa ngba hwingʉe. Føri goti, Senakeribu goti nyongʉe pi nari ngʉe le ddù Esar-hadoni. Ø le ba ná Esar-hadoni dhi dju djó le ndi ná lo ridho nari kʉ, ke djoi (bí kʉ ná kpa) tsangʉe tsa ndima dhi baba ro ndirigoti kpa hwingʉe ke hwi ndirigoti kpa nyingʉe nga nyi. Fø lo djo, Philip Biberfeld pori Universal Jewish History (1948, vol. I, paje 27) dhi buku nǎ ɨ: “Babiloni nǎ Nyakati ma, Nabonide ma, Bérose ma na krʉ shangʉe kali; Biblia dhé d’ra d’ʉ kʉ ná lo. Esar-hadoni ndi ná lo i dho Babiloni nǎ kpa ma kana ngʉe Waashuru na ná lo d’ʉ, Babiloni nǎ kpa nganga ndingʉe nari djolu. Føri dho, njati ddikpa lo tso gbani Biblia nǎ lo na nzá ró, ri kʉ bblo ko di fø lo nanga ne bblo ri ko u nari njí.”
BI 12 DDO 26–BI 1 DDO 1
MUNGU DZÁ LO NǍ BBO NA MANA KɄ NÁ LO | 2 WAFALME 20-21
“Sala adi Yova cho ndi kó ko tsotso d’e”
ip-1 paje 394 §23
Udha na ngʉe ná ddikpa pi bangʉe ledha
23 Ya kwanza, Senakeribu ngʉ ra hwini Yuda tso ro ná saa na, Hezekia dhe kongʉe bbo pli. Isaya d’rangʉeri ke dho, ke si dhedhe. (Isaya 38:1) Fø lo singʉe ke ró klø si dhonalo fø saa na ke dhó cho ngʉe 39 dhé. Ke nanga nzɨ ndidhó afya dhi lo dhé ngʉ d’o ri, ro ke nanga nja ndrŭ dhó gosi ná ddo nǎ lo ma ngʉ d’o ddi. Yerusalemu ma, Yuda ma na ngʉ tsétse Waashuru ndi lø nari ró. Nde njati Hezekia dhee dhe ró, fø lɨ dho ká ie ka ndi ddae chutso? Fø saa na, Hezekia dzá nga ngʉe pi ka ndi nyoe ná ngba ro maddi ri. Ddo nǎ ndi ddoni Yova ró ná sala nǎ, Hezekia nzingʉeri Yova njí ndi zø.—Isaya 38:2, 3.
w17.03 paje 21 §16
Anjinjí Yova dho ni thí nǎ ro krʉ!
16 Luti, dhe kongʉe Hezekia chøchø dhe dho ndi dhe ná ngatsi. Ke nzingʉeri Yova tsó ke nó ngbaribbai ma ndi bbie ke njí nari nga. (Azø 2 Wafalme 20:1-3.) Ko churi maandiko nǎ ro nari kʉ, njʉ nzá ko ka ko nziri Yova gø ko ddù dhi ri bbai inga ke nd’rí kodhó maisha nanga ki ri. Godhé Hezekia bbai, ko krʉ ka ko pori Yova dho sala chulu: “Ma bbie ni njí chi ma tøni ro ndirigoti ma njie njí ni dho ma thí nǎ ro krʉ.” Ni ká uri ngbà nari kʉ Yova dho ri kaka ndirigoti ke jiri ji ndi kó ni tsotso dhe dhi ra djó ni kʉ ná saa na?—Zaburi 41:3.
g01 22/7 paje 13 §4
Sala ká ka ndi kó ma tsotso ngbaribbai?
Biblia le ngʉ ndi ná saa na, udha na ngʉe ná kpetsi kpa ngʉ adi ndima dhó sala goti ba thei, kpa ngʉ adi ri ba nja saa na ddù chulu. Loroji na, Pi Hezekia rangʉe ri utso d’i, ndi ró kʉ nzá ka ndi gø ná dhe ro, ke nzingʉeri Mungu gø ndi gø. Mungu ngʉngʉe kedhó lo goti ɨ: “Ma rr nidhó sala ngbà. Ma nja ni nyǒ-dda maddi. Føri dho ma ni gøgø.” (2 Wafalme 20:1-6) Mungu do ngʉ nji ná nja kpetsi kpa ma, isɨ ndrŭ ma na bangʉe faida ddi Mungu dhó fø di ná nga tsotsokodha nǎ ro.—1 Samweli 1:1-20; Danieli 10:2-12; Matendo 4:24-31; 10:1-7.
Kiroho nǎ Mali
it-2-F paje 406 §4
Nga le ddi na ná ritsi (nivo)
Nivo adi rili le chɨ dza bblo ndiro rie kpakpa d’e. Yova d’rangʉeri ndi si tsatsangʉe ná Yerusalemu ddi “Samaria le ddingʉe na ná mbi na ndirigoti Ahabu bbá familia le ddingʉe na ná nivo na.” Mungu ddingʉe Samaria nanga ndirigoti Pi Ahabu bbá dza nanga, ro ke rangʉe riba kpadhó ngaddidha kʉ che nari djotsina ke sangʉe kpa sa. Føri bbai, ke ka ndi d’ie lo Yerusalemu ma, ri nǎ pikpa ma na djo, ndirigoti ke ka ndi lieri kpadhó chelo njani pʉlʉpʉlʉ ndirigoti ndi sa fø bba sa. Føri njingʉeni 607 na Y.G.N. (2Fa 21:10-13; 10:11) Isaya chulu, Yerusalemu nǎ pikpa ma, fø bba gʉ njonjo chelo ngʉ nji ná kpa ma na dho le d’rangʉe lo Yova pɨngʉe ndi si nji Yerusalemu ró ná lo djo: “Ma si bbʉbbʉlo li ndi é nga le ddí na ná mbi ndirigoti ma si chølo li ndi é nivo.” Mungu dzá chølo dhi yadha ma, bbʉbbʉlo ma na ka ndi dhoe ie ma i ká kʉ Mungu dzá bbʉbbʉ njí dhi kpa ma nari ndirigoti fø kpa ka ndi ma gøe gø Yerusalemu sadha ba ná saa djo.—Isa 28:14-19.