Lelo Bupangi Bwitufundija Bika?

“Ipangula’po bidi banyema, nabo bakakulombola; ne byoni bya mūlu, nabyo bikakusapwila. Ne kadi tá ntanda mutyima, nayo ikakulombola, ne mwita wa mu dijiba ukakusapwila’kyo.”​—YOBA 12:7, 8.

MU MYAKA ya panopano, befundi ba sianse ne bashayuka i balombole buntu-ntala amba abaitabija kufundijibwa na mityi ne banyema. Befundanga kadi beulanga bupunga bwa bintu bidi mu bipangwa palapala​—mulongelo witwa bu bionique​—befundanga namino mwanda wa kupunga bintu bipya ne kulumbulula bipungwa byobadi kebapunge kala. Pobandaula bino bimfwa byoketutela, wiipangule amba, ‘Le i ani mwine ufwaninwe kutumbijibwa pa buno bupunga?’

Tuboilei Ñeni ku Mapeshi a Balene

Lelo basendwe bapunga maamviyo bakokeja kwifunda bika ku balene wa kaongo? Mobimwekela, i bivule bine. Balene wa kaongo mukulu ulēmanga kintu kya matoni 30​—enka bwa kyotoka kilakila kiyule bintu​—kadi udi na ngitu myūmu idi ne mapeshi makata adi bwa mapapwa. Uno nyema wa mu mema wa bula bwa mametele 12 upitanga lubilo mu mema mu muswelo utulumukwa. Kimfwa, pa kumona twakudya, uno balene usumbanga wenda ukanda na kulonga bitonto munshi mwa bīshi nansha mwita wakimba kukwata, koku wenda upuja mu mema ne kupunga bintu bidi bwa bipompa. Bino bipompa bya balene bya bula bwa metele imo ne kipindi pa bukata bwa kifunda, bīpuñanga bwa bukonde buselela peulu pa mema byobya byakimba kukwata. Kupwa balene webikobwela lubilo mu kyakanwa.

Kintu kikatampe kyatulumwine bakimbi i muswelo ubwanya uno nyema ulēma kwinyenga mu tuno tubitonto tutyetutye ne twityinye. Basokwele amba nanshi sekele ya uno balene idi ku mfulo ya mapeshi andi. Ku milomo ya bipeshi byandi ke kusenenangapo mwikadile kwa mapapwa a amviyo, ino kwa balene ako kudi tumenomeno, twipungile mu milongo ya tula ne twipi itwa bu tubercules.

Balene paenda ulala mema, ino milongo ya menomeno ibwejanga’ko bukomo bwa kukanda ne kutyepeja’ko kushishibala. Namani le? Julunale Natural History ishintulula’mba tuno tumilongo twa menomeno tubwejanga’ko lubilo lwa mema apita pa bipeshi na kwiajokoloja mu ndudi, enka ne kitatyi kikanda balene mu bwimwa. Shi ano mapeshi adi asenena ku mfulo’kwa, balene wadi wa kukomenwa kulonga tuno tubitonto tutyetutye mwanda mema adi a kujokoloka tulondo ku bipeshi’kwa ne kukomenwa kumukandija.

Le buno bukimbi bwa kamweno buleta mulangwe’ka kumeso’ku? Shi mapapwa a amviyo akalongwe na kulonda buno bupunga, nabya amviyo kakasakilwapo mapapwa mavule ne byabusendwe bikwabo bya kumujadika mu luvula. Mapapwa a uno muswelo akatyepeja kyaka kadi akekala apēla kulongolola. John Long, shayuka mu bya kulongolola byuma, ulanga’mba panopano “tusa kushilula kumona maamviyo onso na mapapwa a milongo ya menomeno ku mfulo kwao na yoya idi ku bipeshi bya balene wa kaongo.”

Kwiula Mapapwa a Koni Ketwa bu Mouette

Shako, bantu i bapwe kala kwiula mapapwa a toni pobapunga maamviyo. Inoko ano mafuku, basendwe i babweje’ko ne bikwabo. Julunale ya New Scientist inena’mba “Bakimbi ba ku Inivelesite ya Florida i bapunge amviyo yobaludika dya kulampe idi na muswelo wa kulonga bilonga kano koni, kwimana pamo mūlu, kutūka kya mutwe munshi, ne kukanda mūlu bwa muketo.”

Koni ketwa bu Mouette kadi na bwino butulumukwa bwa kwifulamuna na kukonya mapapwa tamba pa nkongweba ne kwiakokela ku bipuji. Ino julunale inena’mba, pa kwiula kunekena kwa mupangidilwe ano mapapwa, “ino amviyo yobewile’ko ya bula bwa masantimetele 60, idi na motele uludika tubyuma tuvule twikonya mulongela mapapwa.” Buno busendwe bwelelwe ku mapapwa a kano ka amviyo bwikalengejanga kemane pamo ne kutūka mobo a maetaje malamala, kadi ku yoi ke ku yoi. Basola ba Bumo bwa Mizo bengidijanga maamviyo pa kulwa, basaka kwingidija bukidibukidi kino kingidilwa kya busendwe bwa peulu mwanda wa kushilula kukwata mata ne byabulwi bikwabokwabo bidi mu bibundi bikatampe.

Kwiula Maulu a Kilōko

Kudi bivule byotubwanya kwifunda ku bintu binanga pa nshi. Kimfwa, kilōko kidi na bukomo bwa kukanda ku lubumbu ne kulamata mu plafon kyamutwe munshi. Bukomo butulumukwa bwa kino kipangwa bwādi buyukane enka ne mu kitatyi kyālembelwe Bible. (Nkindi 30:28) Le i kwepi kudi sekele ya kilōko ya kulamata namino?

Bukomo bwa kilōko bwa kulamata enka ne pa kintu kisenena bwa dikalashi budi ku moya udi mu maulu witwa bu setae. Ano maulu kealupulangapo bupula, ino engidijanga bukomo butyetyetyetye bwa mamolekile. Bukomo butyetye mpata bwa kwilamata buyukene bu van der Waals, bo bulengeja mamolekile adi mu mayo elamate amo na makwabo. Mungya buluji, bukomo bukokela bintu panshi i bupite bwa mamolekile’a, kyo kilengeja bikale bikomo kulamata ku lubumbu na kutenga’ko bitupu. Inoko tuno tumyoya twitwa bu setae twa kilōko, tumukwashanga atenge kifuko kikata’ko ku lubumbu. Shi bukomo bwa kulamata bwa Van der Waals bubavudijibwa mungya bungi bwa myoya ya setae tununu idi mu maulu a kilōko, papo bukomo bwa kulamata bwafikila pa kulamatyija kakilōko ka bulēmi butyetye.

Le ino myanda yasokwelwe idi na kamweno’ka? I kupungwe bintu bivule mu matyapu bya kulamika nabyo byobewile ku maulu a kilōko bikokeja kupingakana Velcro—kipungwa kikwabo kiwilwe ku bupangi.a Julunale The Economist ipituluka mu byanenene bakimbi bamo amba bintu bikokeja kupungwa ku “bupula bwa kilōko” bibwanya kwingidijibwa mu kiñanga pa kulamika popa poketubwanyapo kulamika na byobya bipungilwe na shimi.”

Mwine wa Kutendelwa pa Bino I Ani?

Kitango kya Bapunga Maamviyo ne Baludika Myendelo ya mu Lwelele bakyendelela na kupunga robo wa maulu mangi bwa nkalabandwe, kadi basendwe mu Felande nabo i bapunge kala kyotoka kya maulu asamba kibwanya kukanda ne mu bifuko bikomo pamo bwa kīshi kikatampe. Bakimbi bakwabo bapungile kisandi kidi na mapalu abwanya kwipūtula ne kwipūta bwa kipa kya pomme de pin. Kudi bantu bapunga motoka na kwiula bupunga ne lubilo lwa mushipa witwa bu poisson-coffre. Bakwabo nabo befundanga būmu bwa kiboyo kya nkese mwanda wa kulumbulula bivwalwa bitontoka’mo masashi bikale bikomo mpata inoko kadi byampikwa kulēma.

Bine, bupangi i bupe befundi ba sianse bintu bivule bya kulondela’po bitanwa mu milongelo keibadika ya bipangwa. Julunale The Economist unena’mba, befundi ba sianse babwanya “kunekenya makambakano a bupunga bwa bintu byobalonga na kutala bupangi.” Bintu bya kipangila bidi na mwingidilo ulondelwa’po witwa bu “mukanda wa bwino.” Divule dine, muntu mwinē mukanda wa bwino mu tyapu kampanda i muntu uleta mulangwe mupya pa mashini kabidye. Pa kwisambila pa mwikadile uno mukanda wa bwino, Julunale The Economist inena’mba: “Bakimbi byobatela bunwa bonso budi mu bintu byūmi bu ‘mukanda wa bwino,’ nanshi abakomeneja mulangwe wa amba bupangi bo bwinē uno mukanda wa bwino.”

Le buno bwino bonso butendelwa budi mu bupangi bwaile’mo namani? Bakimbi bavule balanga’mba i butambe ku milangwe ya kubabāta ne ku kwialamuna kwa bintu mu bula bwa midiyo ne midiyo ya myaka. Inoko bakwabo nabo i bafule ku kashinga keshile. Michael Behe, mwifundi wa mikrobyoloji, walembele mu 2005 mu julunale The New York Times amba: “Bupunga bumwekelele patōka [budi mu bupangi] bulengeja tunene’tu mu muswelo upēla ne upwa lupata’mba: shi kimweka bwa mbāta, kinanga bwa mbāta, kadi kidila bwa mbāta, nanshi ne kutatana kwine mpika i mbāta, poso kwikale’ko mwanda mukwabo.” Le i mufule ku kunena namani? Amba “Bupunga bwabyo i bumwekelele boketubwanyapo kupumpunya.”

Na bubine, yewa mwine upungile mapapwa a amviyo makomo, mafike’po kadi ambulwa kyaka ye ufwaninwe kutendelwa. Mo monka ne yewa uletele milangwe ya mwa kulongela kisandi kikutwa nakyo kingidijibwa ku bintu bivule, kivwalwa kineñene, nansha motele mukomokomo wa motoka, ye mwine ufwaninwe kutendelwa pa kintu’kya. Muntu utentwile kwa mukwabo, ino wapela kutelela nansha kufwija’ko mwine wa kintu kyatentwile’ko, na bubine yao muntu ukamonwa bu kipolapola.

Le ulanga i byendele’mo bakimbi bafunde, beula na kipuni bintu bya mu bupangi pa kupwija bikoleja bya mu busendwe, batele bine byobeula’ko’bya amba i bitambe ku kintu kyampikwa ñeni kitelwa bu kwialamuna? Shi byatentulwa’ko bibalombe ñeni pa kwibipunga, le bine byobatentula’ko’bya ke pepi? Pene’po, pa sendwe mwinē bwino ne eleve waiula bilongele sendwe, le mwine ufwaninwe kutendelwa papo i wepi?

Kashinga Kaluji

Bantu bavule ba milangwe, pa kupwa kumona bukamoni bwa bupunga budi mu bupangi, i bafule ku kunena pamo bwa mulembi umo wa mitōto wānenene amba: “A Yehova, mingilo yobe bungi’yo’po! Walongele yonso na tunangu. Ntanda i miyule byobya byolongele.” (Ñimbo ya Mitōto 104:24) Polo, mulembi mukwabo wa Bible, nandi wāfudile ku kashinga keifwene na kano. Wālembele amba: “Mwanda ngikadila [ya Leza] yampikwa kumweka i mimweke patōka tamba ku kupangwa kwa ino ntanda, mwanda i mimwekelele mu bintu byalongele, enka ne bukomo bwa nyeke ne Buleza bwandi.”—Bene Loma 1:19, 20.

Shako, bantu bavule ba mityima yampikwa budimbidimbi, balēmekele Bible ne bakulupile mudi Leza babwanya kulanga amba, padi Leza wāingidije’tu kwialamuna pa kupanga bintu bitendelwa bidi mu ino ntanda. Pene’po, le Bible aye ufundija’po namani?

[Kunshi kwa dyani]

[Bushintuludi]

Le ñeni mivule imweka mu bipangwa i mitambe kwepi?

[Bushintuludi]

Le mwinē mukanda wa bwino wa bupangi i ani?

[Kapango/Bifwatulo]

Shi byatentulwa’ko bibalombe ñeni pa kwibipunga, le bine byobatentula’ko’bya ke pepi?

Maulu a kilōko keakwatangapo busala, keashiyangapo mishīko, alamatanga pa kintu kyonso kutalula’mo’tu pulashityike witwa bu Teflon, kadi alamatanga ne kulamuka bukidi bonka. Bakimbi aba batompa kwiula’byo

Amviyo upēla kwendeja obewile mapapwa a koni ka mouette

Abapunga motoka na kwiula lubilo lwa mushipa witwa bu poisson-coffre

[Kutambile Bifwatulo]

Airplane: Kristen Bartlett/University of Florida; gecko foot: Breck P. Kent; box fish and car: Mercedes-Benz USA

[Kapango/Bifwatulo]

BAÑENDA BA TUNANGU TWA KITETYIMA

Bipangwa bivule bidi na “tunangu twa kitetyima” mu muswelo obisokola kwa kwenda pa umbuo wa ntanda. (Nkindi 30:24, 25) Talai bino bimfwa bibidi.

◼ Mwendelo wa Tunyengelele Le tunyengelele tukakimbile byakudya tuyukanga namani pa kifuko potwikalanga? Bakimbi ba mu Royaume-Uni basokwele amba, kutentekela pa kushiya luvumba motupita, tuno tunyengelele twingidijanga bipimo bya bula bya kipangila mwanda wa kupunga tushinda twibakwasha bapēlelwe kusokola kwabo pobajoka. Kimfwa, julunale New Scientist unena’mba, tunyengelele twitwa bu felo “tupuñanga mashinda ela mikeshinga tamba ku kifuko kyato, mashinda elala bu mansanka a madegré 50 kutūla ku 60.” Le kitulumukwa mu uno mwanda i kyepi? I kino: Kanyengelele pokajokela kwinjibo, shi kabafika pa mansanka, kitetyima kikaludikanga kende mu dishinda dīpi, dine disa kwikafikija kwinjibo pampikwa kujimina. Ino julunale ibweja’ko amba: “Kulala mansanka uno muswelo, kukwashanga tunyengelele twende pampikwa kwikonga, nakampata shi kudi milongo ibidi ya twenda ne twiya, kadi kutyepejanga’ko bukomo bwadi bwa kujimija kanyengelele pokalwa na kusokola dishinda.”

◼ Busole ya Toni Toni tuvule twendanga ñendo milampe mu muswelo utulumukwa, pampikwa kwiluba nansha shi kūlu kudi namani. Muswelo’ka? Bakimbi i basokole amba twivwananga emá ya nshi mu ngitu yato. Inoko, julunale Science inena’mba, “ino emá ya ntanda ishintanga mungya bifuko ne kadi ke ponsopo poikokelanga ku ngala.” Le i bika bilengejanga toni tuvilukila kulampe tuleke kwiluba? Bimweka’mba toni tuleululanga busole yato ya mu ngitu na kulonda kyolwa ne kyolwa muponeno wa dyuba. Muponeno wa dyuba byoushintanga mungya kifuko kyodipo na Ekwatele ne mungya buyo ne bushipo, o mwanda bakimbi balanga’mba tuno toni twikalanga na bukomo bwa kukomena kuno kushinta kupityila ku “nsá ya kipangila idi mu ngitu yato mine ituyukijanga bitatyi bya mu mwaka,” mo munenena julunale Science.

Le i ani wātūdile mu kanyengelele bukomo bwa kupima bula pa nshi? Le i ani wātūdile busole mu toni, nsá ya mu ngitu, ne bongolo bwa kujingulula musapu uletwa na bino bingidilwa? Le bino byonso i biikadile’ko mu kwialamuna bitupu’ni nansha kudi Umpangi wa ñeni wēbitūdile’ko?

[Kutambile Kifwatulo]

© E.J.H. Robinson 2004