Shapita 7
Mwanda waka tudi pano pantanda
TAMBA pa kala, bantu basakanga kuyuka kyotwikadile pano pantanda. Pa kubandila diulu dyeñenyamo ñenyenye, mikejima ya kupona kwa dyuba, nansha biyombo bilumbuluke bya lumenya, bantu bamilangwe banenanga’mba kudi mpango mikatampe ya kwikalako kwa bino bintu byonso. Ino beipangulanga nyeke i kifuko’ka kyobadi nakyo mu ino mpango.—Mitoto 8:3, 4.
2 Kudi kyaba kimo umbūmi kiipangulanga bantu bavule’mba: Lelo kyepelo kyetu i kwikalako’tu mafuku matyetye kete, kwisangaja umbūmi, kupwa ke lufu? Lelo kwine kotwendanga i kwepi? Lelo kudi kintu kikwabo kyotukokeja kukulupila kupitako kino kitatyi kityetye kya kubutulwa, kwikala na būmi mafuku matyetye, kupwa ke kufwa? (Yoba 14:1, 2) Pa kwikiyuka senene, tukimbei bidi kilondololwa ku kino kipangujo: Lelo muntu watambile kwepi?
I KU KWIALAMUNA’NI (EVOLUTION) NANSHA I KU BUPANGI?
3 Mulangwe usambakene konso i uno: amba bintu byonso byelupukile abyo bine, mu kitulumukila, ke byapangilwepo. Banenanga’mba būmi bwalupukile abo bwine ku kwialamuna bityebitye mubula bwa tununu twa myaka, kushilwila ku tumiswelo tunyunyu twa bintu byūmi, kumfulo ino bantu balupuka. Mu mantanda mavule uno mulangwe wa kwialamuna ufundijibwanga bu mwanda wa binebine. Ino, lelo i kyabine’mba twalupukile ku nsokomuntu waikeleko mu tununu twa myaka kunyuma? Lelo uno umbuo onso wa diulu ne ntanda welupikile amo mwine mu kitulumukila?
4 Bible unenanga’mba: “Mu ngalwilo Leza wapangile diulu ne ntanda.” (Ngalwilo 1:1) Myanda yabine ya bwifundi bwa bañeni imitabije’mba diulu ne ñenyenye yonso idimo, ne ino yetu ntanda bidi na ngalwilo. Byapangilwe. Ñenyenye ne imbuo mikwabo, ijokolokanga senene pakubulwa kavutakanya ne mungya ndudi. Omwanda befundi bañeni bakokeja kuyuka myaka mivule kumeso, amba ikashetukanga pa kifuko kampanda ne kufika pa kifuko kakenge, pakubulwa kwiluba. Ino ñenyenye ne imbuo, ijokolokanga mu lwelēle mungya bijila ne mbila ya busendwe bwa ñeni mikatampe ya buyuki bwa esabu. P. Dirac, mwalimu wa ku nivelesite ya Cambridge wasonekele mu mukanda umo, Scientific American, amba: “Batwe bonso tukokeja kufula ku uno mulangwe’mba bine Leza ye aye sendwe umbajinji upotolwele esabu senene, ne waingidije buyuki bukatampe bwa esabu mikomo bininge pa kupanga diulu ne ntanda.”
5 Bible unena’mba: “Yukai amba Yehova i Leza. I aye wetulongele, ke batwepo bene mhm.” (Mitoto 100:3, NW) Mwikadilo wa ngitu yetu ulombolanga’mba yabumbilwe na busendwe bukatampe, omwanda mulembi umo wa Bible wafwijijeko Leza’mba: “Nkakufwijangako; mwanda ami ne kipangwa kya malwa, kya kutendelwa . . . Ngitu [mikupa, NW] yami keyakufilwepo, popa po napangilwe pafīta . . . Meso obe amwene ngitu yami po yadi keyabwanininepo, kadi umukanda obe byonso byakungitu byami byasonekelwe.” (Mitoto 139:14-16) Mwipungilanga mwana mu difu dya inandi, bine i kintu kya kutulumukwa. Mukanda umo, Newsweek, wesambile pa uno mwanda’mba: “Bine i kingelengele.” Kupwa wabwejako’mba: “I kutupu busendwe nansha bumo bukokeja kushintulula senene kitatyi kimitwanga. Kekudipo mwifundi wañeni nansha umo ukokeja kushintulula senene i bukomo’ka butulumukwa bwikalanga butamija bipindi bya kungitu ne makumi na makumi a tununu twa mijilo ya kana katyetye kadi mu dimi.”
6 Tala bidi mwikadile umbuo wetu wantanda, umbidi wetu ne bipindi byao byakutendelwa. Mwikadilo wabyo witulombolanga’mba kebyelupukilepo abyo bine. Bidi na Umbumbi ne Umpangi wabyo. Tala ne bintu bikwabo bitujokolokele. Pa kushikata mu yobe njibo, wiipangule bidi amba: Lampi, butanda, bityi, meza, ne njibo mine, lelo byelupukile abyo bine’ni nansha byapungilwe na nsendwe? Nabubine, byapungilwe na bantu bañeni! I muswelo’ka kadi otukokeja kufwatakanya’mba umbuo wetu wantanda udi’mo bintu bikomo kupotolola uno muswelo, ne batwe bene, amba kekudipo wetupangile? Ne shi i Leza wetutudile pano pantanda, nankyo nabubine udipo na mpango?
7 Yesu Kristu aye mwine wesambile namino pangala pa bantu babidi babajinji’mba: “Webapangile ku ngalwilo, webapangile ba mulume ne mukaji . . . Amba omwanda mwana-mulume ukashia shandi, ne inandi mwine, walamatyididila mukajandi, kabidi ne bubidi bwabo bakekalanga ke mubidi umo.” (Mateo 19:4, 5) Yesu watelele binenwa bya mu Ngalwilo 1:27 ne 2:24 bitala pa kupangwa kwa Adama ne Eva. Mu uno muswelo, walombwele’mba bino binenwa bya mu Bible i byabine. (Yoano 17:17) Kadi Bible utelanga Enoke bu muntu “wa busamba-bubidi kushilwila pa Adama.” (Yude 14) Shi Adama kadipo muntu wabine, longa Bible kamutelelepo patōkelela uno muswelo.—Luka 3:37, 38.
8 Bakwabo nabo bafwatakanyanga’mba, pa kupanga muntu, Leza waingidije dishinda dya bwialamuni. Amba walekele bidi muntu ealamune bityebitye kufikija pa ludingo kampanda, ebiya kupwa wamupa muya. Inoko uno mulangwe keutanwangapo pa kifuko nansha kimo mu Bible. Ino Bible aye unenanga’mba muna-muna imbishi ne banyama, byonso byapangilwe “mwendele muswelo wabyo.” (Ngalwilo 1:11, 21, 24) Ne i kiyukane biyampe’mba musaka umo wa banyema nansha wa mityi keukokejapo kwialamuna wikale ke musaka mukwabo. Myanda mivule ilombola’mba muntu katambilepo ku kwialamuna mukokeja kwiitana mu dibuku La vie: comment est-elle apparue? Evolution ou création?
LEZA WAPANGILE MUNTU MUSWELO’KA
9 Leza wapangile muntu ku biloba bya panshi mwanda wa ekale na būmi pano pantanda, ye munenena Bible amba: “Yehova Leza wapunga muntu ku biloba bya panshi, wamoila mu myulu yandi [luvula lwa, NW] bumi; enka nankyo muntu waalamuka ke muya mumi.” (Ngalwilo 2:7) Muntu wapangilwe na Leza aye mwine. Kupityila ku kino kilongwa kya pabula kya kupanga, Leza wabumbile muntu mubwaninine, mukunkane. Pa kupūja ‘luvula lwa būmi mu mapunge a myulu yandi, papo mu mayumba a muntu mwayula luvula. Ino walongele bipite pano. Leza wapele umbidi wa muntu būmi. Buno bukomo bwa būmi bwingilanga nyeke, ibukwatakanibwe na kufoma.
10 Jingulula senene, Bible kesambilepo’mba Leza wapele muntu muya. Ino unenanga’mba Leza pa kupwa kumupa bukomo bwa kufoma, muntu “waalamuka ke muya mumi.” Nanshi muntu i muya ka na mwikadilanga bantu bu ba doktele. (1 Kodinda 15:45) Bino “biloba bya panshi” byabumbilwenabyo umbidi wa muntu, ke muya mumi po. Kadi Bible kesambilepo’mba luno ‘luvula lwa būmi’ ye muya mumi, mhm. Ino Bible ulombolanga’mba kuno kukongela pamo kwa bino bintu bibidi ye ako kwalengeje ‘muntu ekale ke muya mumi.’
11 Muya wa muntu byo udi ye muntu aye mwine, nanshi keukokejapo kwikala bu kintu kidi pamo bwa munjingininya kidi mu umbidi wa muntu ne kikokeja kushiya umbidi. Bible ufundishanga patokelela’mba muya obe i abe mwine. Kimfwa, unenanga’mba muya ukokeja kwabila kudya bidibwa: “Muya obe usanshilwe kudya mwita.” (Kupituluka 12:20) Kadi Bible unenanga’mba muya udi na mashi ananga mu mijilo yao, tala byounena bitala pa “mashi a myuya ya balanda bampikwa mwanda.”—Yelemia 2:34.
KYATUDILE LEZA MUNTU PANO PANTANDA
12 Leza kādipo usaka ba Adama ne Eva bekale pano pantanda mafuku matyetye kete, bafwe, kupwa ebatundulwile mu kifuko kikwabo. Mpango yandi i ino: wādi usaka bashikate pano pantanda, bepalongolole senene ne kukwatakanya byūmi byonso bidipo. Ye munenena Bible: “Leza webesela dyese, ino Leza webanena’mba: Butulai mwivudijei, muyujei panopanshi ne kwipanekenya, kabidi bikalai bulopwe pa mwita wa kalunga-kamena, ne bwa pa byoni bya mūlu, ne bwa pano pantanda ponsololo, ne bwa bintu byonso byumi bilandala pano panshi.” (Ngalwilo 1:28; 2:15) Adama ne Eva, ne babo bana bobādi bakubutula, bonso bādi bakwikala nyeke ne nyeke pano pantanda, balonga kiswamutyima kya Leza.
13 Tala, ibanene pano’mba “Leza webesela dyese.” Wadi utele bandi bana ba pano pantanda mutyima bininge. Byadi mbutwile wa buswe, webapele mbila mwanda wa kamweno kabo. Badi bakutana nsangaji shi balondele ino mbila. Yesu wādi wikiyukile; omwanda wanene’mba: “Badyese ne dyese, i bakwivwana uno mwanda wa Leza, ne kulama balame’o.” (Luka 11:28) Yesu wādi ulamine kinenwa kya Leza. Wanene’mba: “Noñanga byonka bya kumutokeja ku mutyima wandi mafuku onso.” (Yoano 8:29) Kino kyo akyo kilombola buluji botwatudilweko pano pantanda. I kwikala na būmi bwa nsangaji mibwaninine na kukokela ku kiswamutyima kya Leza. Kwingidila Yehova kupanga būmi bwetu buluji bwabinebine. Ne kuketutwala ku būmi bwanyeke mu ntanda ikekala ke Paladisa.—Mitoto 37:11, 29.
MWANDA’KA TUNUNUPA NE KUFWA
14 Inoko, batwe bonso tununupanga ne kufwa. Mwanda waka? Ka na motwapwila kala kwikimwena mu shapitala otwapita’u, i pamwanda wa kuluba kwa ba Adama ne Eva. Yehova webatudile pa ditompo mwanda wa kwibalombola kamweno ka kukokela Leza. Walombwele Adama’mba: “Ku mityi yonso ya budimi kudya udyako bitupu kekudipo mwanda. Nanshi ku mutyi wakuyukanya buya ne bubi, kokadyako i kijila; mwanda difuku dyo kadyako mwiko, kufwa ukafwanga.” (Ngalwilo 2:16, 17) Pa kudya ku uno mutyi, Adama ne Eva bavundamine Shabo wa mulu ne kupela buludiki bwandi. Bapelele kukokela, bayata kyokya kekyadipo kibapelwe. Badi bakwikalako nyeke ne nyeke mu nsangaji mu paladisa pakubulwa masusu nansha bulanda bwine; ino yoo, beobolwedile abo bene mfuto ya bubi. I kubulwa kubwaninina ne lufu.
15 Lelo uyukile motwapyanine bubi kudi Adama? Pa kwikala bu muntu wa kubulwa kubwaninina, Adama wasambulwidile bandi bana bonso ino ngikadilo yakubulwa kubwaninina ne ya lufu. (Yoba 14:4; Loma 5:12) Pa kwivwanija uno mwanda senene, tukwate kimfwa kya musoki wa mikate usokela mikate mu kikombola kidi na bulema. Mikate yonso ikasokelwa mu kino kikombola, ikalupukanga nka na bwine bulema’bwa. Adama udi pamo bwa kino kikombola kya bulema, batwe netu tudi pamo bwa ino mikate. Pa kujilula kijila kya Leza waikele ke muntu wakubulwa kubwaninina. Udipamo na aye waikele na bulema. Ebiya pa kubutula bana, bonso basambukilwe buno bulema bwa bubi ne kubulwa kubwaninina.
16 Kyotubelela ne kununupa i pamwanda wa buno bubi botwapyene batwe bonso kudi Adama. Kimo kya mu bingelengele bya Yesu kilombolanga’kyo patōka. Difuku dimo, Yesu wadi ufundija mu njibo yadi ushiketemo. Mwādi mwibungile kibumbo kya bantu bavule, kekwadipo muswelo wa kutwelamo, bantu bādi betyinye. Ebiya kwaiya bana-balume baná baselele muntu wabulebe pa kitalu, ino kutupu muswelo wa kutwela. Penepo bakanda pa musaka wa njibo, batubula kipunzu, batūkidijapo uno muntu wa bulebe pa kitalu kyandi, bamufwenya kubwipi na Yesu.
17 Yesu pa kumona lwitabijo lobādi nalo, wamunena’mba: “Bubi bobe bubakulekelwa.” Ino bantu bamo bamo badipo kebaitabijepo’mba Yesu udi na lupusa lwa kulekela ba bubi. Penepo Yesu wanena’mba: “Muyuke’mba Mwana muntu udi ne lupusa lwa kulekela bantu bubi pano panshi. Penepo wanena ubela bulebe’wa amba: ‘Nakunena’mba imana, tekuna butanda bobe wende kobe.’ Ponka na ponka, muntu’wa waimana, watekuna butanda bwandi kaenda, bonso ke bamubandila.”—Mako 2:1-12, MB.
18 Langa bidi, luno lupusa ludi na Yesu lukashintululanga kika kotudi! Bantu bonso basenswe Leza ne kumwingidila, Kristu ukebalekelanga bubi bwabo munshi mwa umbikalo wa Bulopwe bwa Leza. Kino kishintulula’mba misongo yonso, masusu onso, ne mbá yonso bikatalulwanga. Kekukekalapo kadi muntu ukanunupa ne kufwa! Kino i kikulupiji kilumbuluke kashaa kitala pa mafuku a kumeso! Eyo, kudi bintu bivule bitutengele, ke enkapo kubutulwa, kwikalako mafuku matyetye ne lufu kete. Shi twendelele na kwifunda bivule bitala padi Leza ne kumwingidila, tukokeja nabubine kukekala na būmi bwa nyeke mu Paladisa pano pantanda.
[Bipangujo]
1. Bantu bamilangwe i bafule ku mulangwe’ka?
2. I bipangujo’ka biipangulanga bantu?
3. Lufundijo lwa kwialamuna, lelo lunenanga kika?
4. Mwanda’ka tufwaninwe kukulupila’mba “Leza wapangile diulu ne ntanda”?
5. Ngitu yetu, i muswelo’ka oilombola’mba twapangilwe, ketwatambilepo ku kwialamuna?
6. Mwanda’ka i kyañeni kotudi kukulupila mu bupangi kulekako mu kwialamuna?
7. (a) I muswelo’ka walombwele Yesu’mba wadi ukulupile mu bupangi? (b) I bubinga’ka bukwabo botudi nabo bulombola’mba Adama wadiko bine?
8. I milangwe’ka itala pa ngalwilo ya muntu keifundijibwē na Bible?
9. (a) Bible ushintululanga’mba muntu wapangilwe muswelo’ka? (b) I kika kyalongekele pa pūjije Leza ‘luvula lwa būmi’ mu mapunge a myulu ya muntu?
10. Muya wa bumuntu i kika, ne wapangilwe muswelo’ka?
11. I bukamoni’ka bwa mu Bible bulombola’mba muya wa bumuntu keudipo pamo bwa mujinginyinya ukokeja kulupuka mudi muntu ne kwenda kukekala mu kifuko kikwabo?
12. Leza wadi na mpango’ka pa kutula bantu pano pantanda?
13. (a) I muswelo’ka otukokeja kwikala na nsangaji? (b) I kika kikokeja kupa būmi bwetu buluji bwabinebine?
14. Pa kujilula kijila kya Leza, ba Adama ne Eva balongele kika?
15. I muswelo’ka otwapyene bubi kudi Adama?
16, 17. Kimo kya mu bingelengele bya Yesu, i muswelo’ka okilombola’mba muzo wa muntu imuponenwe na misongo pamwanda wa bubi?
18. I muswelo’ka ukokeja kukulupila bengidi ba Leza mu mafuku a kumeso?
[Kapango pa paje 69]
Bantu bavule basakanga kuyuka buluji bwa būmi
[Kapango pa paje 70]
Bino bintu, lelo byelupukile abyo bine’ni nansha byapungilwe?
[Kapango pa paje 75]
Nsekununi ya mu Bible itala pa kundapwa kwa muntu wabulebe na Yesu ilombolanga’mba luba ilutambe ku bubi bwa Adama