Shapita wa Dikumi ne Butano

Balopwe ba Lwana Abatwela mu Myaka Katwa ka 20

1. I matanda’ka atelelwe na mulembi wa mānga amba o ādi atangidile kumeso mu Bulaya bwa myaka katwa ka 19?

“KUTUNKUNA kwa Bulaya bwa mu myaka katwa ka 19 i kupite kintu kyo-kyonso kyadi kiyukilwe dibajinji,” mo musonekele Norman Davies mulembi wa mānga. Ubweja’ko amba: “Bulaya bwājinine na bukomo kebwamwekele kashā: bukomo mu bya busendwe, bukomo mu myanda ya lupeto, bukomo mu bibidiji, bukomo bwa matanda na matanda.” Matanda ādi atangidile kumeso mu “‘myaka katwa ya bukomo’ bwa Bulaya bunekenye” ye Davies unena, “yādi bidi ntanda ya Beletanye . . . ne mu myaka makumi a ku mfulo, Alemanye.”

‘MITYIMA YA KULONGA BIBIBIBI’

2. Ku mfulo kwa myaka katwa ka 19, i imbikalo’ka yāikele bu “mulopwe wa kungala” ne “mulopwe wa kunshi”?

² Myaka katwa ka 19 pa kulumba ku mfulo, Umbikalo wa bene Alemanye ye wādi “mulopwe wa kungala,” Beletanye nandi bu “mulopwe wa kunshi.” (Danyele 11:14, 15) Mwikeulu wa Yehova wānene amba: “Bano balopwe babidi bano’ba, mityima yabo ikekala ya kulonga bibibibi, ino bakabepa mabela pa mesa amo onka.” Kupwa wābweja’ko amba: “Kekikabwanikapo biyampe, ehe; inoko mfulo ikekala pa kyaba kit[u]ngwe.”—Danyele 11:27.

3, 4. (a) I ani mulopwe mbikavu umbajinji wa Reich ya Alemanye, ne i kipwano’ka kyobāsambile? (b) I nkuku’ka yākwete Kaizela Ngiyome?

³ Mu mafuku 18 Kweji 1, 1871, Ngiyome I wāikala mulopwe mbikavu umbajinji wa Reich, ko kunena amba Umbikalo wa Alemanye. Wātonga Otto von Bismarck bu mpingakani wa mulopwe. Bismarck wādi wepuka kwikupila ñuma na mizo mikwabo mwanda wādi usaka kubaija umbikalo umpya, wāsamba ne kipwano na Otrishe-Hongri ne Itadi, kipwano kiyukilwe bu Kipwano kya Basatu (Triple-Alliance). Ino tumweno twa uno mulopwe mupya wa kungala ketwāijijepo kwikobeka na twa mulopwe wa kunshi.

⁴ Ba Ngiyome I ne mpyana wandi Frederick III bāfwa mu 1888, Ngiyome II wāshikata pa lupona aye na myaka 29. Ngiyome II, utelwa ne bu Kaizela Ngiyome, wātunga Bismarck katyi ka sokasoka wātentuka pa kitenta kyandi, kadi wākuta nkuku ya kutandabula lupusa lwa Alemanye ntanda yonso. Mulembi umo wa mānga unena amba: “Mu bulopwe bwa Ngiyome II, [Alemanye] wāmenenwe masala ne kwikala na lonji.”

5. I muswelo’ka wāshikete balopwe babidi ku “mesa amo onka,” ne i bika byobēsambile’ko?

⁵ Tsar Nicolas II wa mu Rusi wākongele kitango kya ndoe mu La Haye, mu Pays-Bas, mu mafuku 24 Kweji 8, 1898, ino kwādi tombwa tusabika mu mizo ne mizo. Kino kitango ne kyokya kyālondele’po mu 1907 byāshimikile Kidye kya Lonso kya Butyibi kya mu La Haye. Reich ya Alemanye ne Beletanye pa kwikuma ku kino kitango, bēmwekeje bwa abo bakimba ndoe. Bāshikete “pa mesa amo onka” bemwekeja bu balunda, ayo nanshi ‘mityima yabo ikele ya kulonga bibibibi.’ Bunwanwa bwabo bwa ‘kwibepela mabela pa mesa amo onka’ kebwādipo bwa kuleta ndoe, mhm. Kwabo kusaka bikatakata mu myanda ya politike, ya busunga, ne ya bulwi ‘kekwādipo kwa kubwanika biyampe’ mwanda mfulo ya bano balopwe babidi yādi ‘pa kyaba kitungwe’ na Yehova Leza.

KULWA NA “KIPWANO KIKOLA”

6, 7. (a) Mulopwe wa kungala wētolele “ku ntanda yandi” mu buluji’ka? (b) Mulopwe wa kunshi wālongele’po bika pa kumona mulopwe wa kungala ubaija lupusa lwandi?

⁶ Mwikeulu wa Leza wāendelele na kunena’mba: “Kadi [mulopwe wa kungala] uketola ku ntanda yandi, ne biyampe bya ntanda ne miseke; ino mutyima wandi ukekala pa kipwano kikola; penepo ukalonga kiswa-mutyima wandi ne kwitolela ku ntanda yandi ya aye mwine.”—Danyele 11:28.

⁷ Kaizela Ngiyome wētolele ku “ntanda,” nansha mu ngikadilo ya ntanda ya mulopwe wa kungala wa kala. Namani? Na kutūla’ko umbikalo wa kusaka kubaija Reich ya Alemanye ne kutandabula lupusa lwayo. Ngiyome II wālondalonda bitungo bya kumuna matanda mu Afrika ne mu bifuko bikwabo. Kadi pa kusaka kwitāka na Beletanye ubikele pa tulunga-lui, nandi wāshilwile kupopa byombo bikomokomo. “Bukomo bwa byombo bya Alemanye bwādi buzoze, ino mu kintu kya myaka dikumi kete bwāalamuka ke bwa bubidi kupwa’tu bwa Beletanye,” mo munenena dibuku dimo (The New Encyclopædia Britannica). Beletanye nandi papo wātandabula mpangiko yandi ya kupunga byombo, mwanda’tu wa kulama bukatampe bwandi. Kadi wāsamba ne kipwano kya bulunda na Franse, bāsamba’kyo ne na Rusi, ko kubunda bābunda kitango kya Kwiteleka kwa Basatu (Triple-Entente). Bulaya papo bwēkalañanya mu bibumbo bibidi bya bulwi—aku Kipwano kya Basatu, aku Kwiteleka kwa Basatu.

8. Umbikalo wa Alemanye wāmwene namani “biyampe bya ntanda ne miseke”?

⁸ Umbikalo wa Alemanye wāendelele na nkuku yao ya lonji, wākombeleja “biyampe bya ntanda ne miseke” wēbituma mu Alemanye, mwanda aye ye wādi mukata mu Kipwano kya Basatu. Otrishe-Hongri ne Itadi ādi matanda a Katolika Loma. O mwanda Kipwano kya Basatu kyāelelwe mu kyadi na papa, ino mulopwe wa kunshi kāelelwe’mopo mwanda bavule ba mu Kwiteleka kwa Basatu kebādipo bene Katolika.

9. I kika kinenenwa amba Mulopwe wa kungala wādi na mutyima wa kulwa na “kipwano kikola”?

⁹ Lelo bantu ba Yehova nabo? Abo bādi basapula tamba kala’mba “myaka ya baJentaila” ikafula mu 1914.a (Luka 21:24) Mu mwine mwaka’u mo mwāshimikilwe mūlu Bulopwe bwa Leza bupelwe Yesu Kidishitu, Mpyana wa Mulopwe Davida. (2 Samwele 7:12-16; Luka 22:28, 29) Myaka kunyuma, mu Kweji 3, 1880, Kiteba kya Mulami kyākwatañenye kubikala kwa Bulopwe bwa Leza na mfulo ya “myaka ya baJentaila,” nansha “bitatyi bitungwe bya mizo.” (NW) Ino mutyima wa mulopwe wa kungala mwine Alemanye wādi ulwa na “kipwano kikola.” Kaizela Ngiyome wāpela kwitabija kubikala kwa Bulopwe, ‘wālonga kiswa-mutyima kyandi’ na kukuta nkuku ya kubikala ntanda yonso. Na ino nkuku, wākuna nkunwa ya Divita I dya Ntanda.

MULOPWE ‘WAFITWA MUTYIMA’ MU BULWI

10, 11. Divita I dya Ntanda dyāshilwile namani, ne i kika kinenenwa amba kino kyādi “kitatyi kitūngwe”?

¹⁰ Mwikeulu wālaile amba: “Pa kitatyi kitūngwe [mulopwe wa kungala] ukajokanga ne kutwela muntanda ya kunshi; inoko kekīkalapo mu kyaba kyamfulo mo kyaikadile [mu kibajinji], ehe.” (Danyele 11:29) “Kitatyi kitūngwe” na Leza kya kufudija bulopwe bwa Bajentaila pano panshi kyābwene mu 1914 pāshimikilwe Bulopwe bwa mūlu. Mu mafuku 28 Kweji 6, a mwine mwaka’wa, François-Ferdinand, Mwanā Mfumu wa Otrishe pamo ne mukajandi bāipaibwa na mutumbula mwine Serbe mu Sarajevo, mu Bosni. Kano ko kalusase kākapwile Divita I dya Ntanda.

¹¹ Kaizela Ngiyome wāsoñanya Otrishe-Hongri kwalwija Serbe kinongo. Otrishe-Hongri pa kwisumbidila Alemanye, wāela lubila lwa kutamba Serbe divita mu mafuku 28 Kweji 7, 1914. Rusi nandi wākūkila Serbe. Penepo Alemanye nandi wāela lubila lwa kutamba Rusi divita, ino Franse (obekūkila nandi mu kwabo Kwiteleka kwa Busatu) wāitabila Rusi. Ebiya Alemanye wāela lubila lwa kwilwa ne na Franse mwine. Alemanye pa kusaka kwabukila mu Paris bya bukidi, wātamba’dyo bidi Belejike, ntanda yādi yelelwe mu kyadi na Beletanye amba keikujapo mu bulwi. Penepo Beletanye nandi wāela lubila lwa kutamba Alemanye divita. Mizo mikwabo nayo yēkuja’mo, Itadi nandi wākekupa ku mutamba mukwabo. Mu bula bwa divita, Beletanye wātūla Edipito ke ntanda yandi yaelamije mwanda wa kukankaja mulopwe wa kungala kwiya kujika Mukola wa Suez ne kutamba Edipito bulwi, mwanda dibajinji Edipito yādi ntanda ya mulopwe wa kunshi.

12. Mu bula bwa divita dibajinji dya ntanda, i kika kinenenwa amba bintu kebyāikelepo ‘mobyāikadile mu kyaba kibajinji’?

¹² Dibuku dimo (The World Book Encyclopedia) dinena’mba: “Nansha byokwādi ba Kukūkila bavule ne bakomo, Alemanye wādi umweka amba usa kunekenya divita.” Mu bulwi bwa mafuku kunyuma bwādi bwilwa bano balopwe babidi, Umbikalo wa Loma, wādi bu mulopwe wa kungala, ye wādi utambula kyaba kyonso bushindañani. Ino pano, ‘kebikelepo pamo na mobyāikadile mu kyaba kibajinji.’ Mulopwe wa kungala wānekenibwa. Mwikeulu uleta buluji bobāmunekeninye, amba: “Mwanda mato a Kitimi akatamba pādi; penepo uka[zozeja] mutyima.” (Danyele 11:30a) Lelo “mato a Kitimi” i mato’ka?

13, 14. (a) “Mato a Kitimi” ātambile kulwa na mulopwe wa kungala afunkila nakampata pa mato’ka? (b) I mato’ka makwabo a Kitimi ātuntwilwe’ko kitatyi kyādi kyendelela divita dibajinji dya ntanda?

¹³ Mu mafuku a Danyele, Kitimi wādi Saipusa. Ku ñanjilo ya divita dibajinji dya ntanda, Saipusa wēlungile ku Beletanye. Kadi mungya dibuku dimo (The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible) dijina Kitimi “difunkila ne pa K[ushika] konso, ino nak[ampata] ku mukunko onso wa K[ushika].” Bible umo (New International Version) walamuna kishima “mato a Kitimi” bu “byombo bya ku mukunko wa kushika.” Mu bula bwa divita dibajinji dya ntanda, mato a Kitimi ādi afunkila nakampata pa byombo bya Beletanye, byādi bishikile ku mukunko wa kushika kwa Bulaya.

¹⁴ Divita pa kwendelela, byombo bya Beletanye byāikele kukūkilwa na mato nansha byombo bivule bya Kitimi. Mu mafuku 7 Kweji 5, 1915, kyombo U-20 kyenda munshi mwa mema kya Alemanye kyālobeja Lusitania, kyombo kya basivile ku mukunko wa kunshi kwa Irlande. Mu bantu bāfwile mwādi ne bene Amerika 128. Mwenda mafuku Alemanye wātandabwila’ko divita dya na byombo byenda munshi mwa mema pa kalunga-lui ka Atalantike. Kino kyāfikija Woodrow Wilson, Mwimaniji wa États-Unis ku kwela lubila lwa kulwa na Alemanye mu mafuku 6 Kweji 4, 1917. Mulopwe wa kunshi—pano Umbikalo wa Ntanda wa Angeletele-Amerika—pa kutuntwilwa’ko byombo ne basola na États-Unis, nandi wēkomeja mwa kutyumwina mulopwe wa lwana nandi.

15. Mulopwe wa kungala ‘wāzozeje mutyima’ kitatyi’ka?

¹⁵ Mulopwe wa kungala pa kutambwa na Umbikalo wa Ntanda wa Angeletele-Amerika, ‘wāzozeja mutyima,’ wēkoka ne kwitabija kunekenibwa mu Kweji 11, 1918. Ngiyome II wānyemena mu Pays-Bas, Alemanye wāikala ke bulopwe bwishintwa. Ino mulopwe wa kungala kāfudilepo penepa.

MULOPWE WALONGA “KISWA-MUTYIMA KYANDI”

16. Kukwatañana na bupolofeto, i bika byādi bya kulonga mulopwe wa kungala kupwa kushindwa kwandi?

¹⁶ “[Mulopwe wa kungala] ukajoka ne kukekala na bukalabale pa kipwano kikola, ne kukalonga kiswa-mutyima kyandi; uketola ne kutá mutyima ku boba bazoboloba kipwano kikola.” (Danyele 11:30b) Monka mwēkilaile mwikeulu, mo monka mokyāikadile.

17. I bika byāfikije Adolf Hitler ku kubikala?

¹⁷ Divita dyāpwile mu 1918, bashindañani bādi umbumo bātunga Alemanye mfuto ya kwitabija kipwano kya ndoe. Bene Alemanye bātapwa na bishima bya mu kipwano’kya, mwanda bulopwe bwabo bupya bwishintwa bwādi’tu bukidi ku ngalwilo. Alemanye wēkonda myaka kampanda na makambakano makomokomo, wāponena ne mu Kūminwa Kukatampe kwāshile bantu midiyo isamba mituntulu mu bulofwa. Ku ngalwilo kwa myaka ya 1930, bintu byālongoloka biyampe, byāfikija Adolf Hitler ku kubikala. Dibajinji bidi bu mpingakani wa mulopwe mu Kweji 1, 1933, ebiya mu mwaka ulonda’po, wēbikika bulopwe pa umbikalo wātelelwe na bene Nazi bu Reich ya Busatu.b

18. Hitler wālongele “kiswa-mutyima kyandi” namani?

¹⁸ Hitler, kinondanonda na kubikala kwandi, wāshilwididila kulwa byamalwa “kipwano kikola” kimaninwe na banababo na Yesu Kidishitu bashingwe māni. (Mateo 25:40) Wālonga “kiswa-mutyima kyandi” kya kulwa bano bene Kidishitu ba dikōkeji ne kupangapanga bavule umbukata mwabo pampikwa kafuku. Hitler wābwenye kushikatyija misokwe ya bantu ne kusamba bipwano na bakwabo, mu uno mwanda namo wālongele “kiswa-mutyima kyandi.” Mu myaka mityetye’tu, wālengeja Alemanye ke ntanda mikomo itelwa pi na pi.

19. Hitler wāpwene na bāni paādi ukimba bukwashi?

¹⁹ Hitler wātele mutyima “ku boba bazobolola kipwano kikola.” Lelo i bāni? I kimweke patōka amba i bendeji ba Bipwilo bya Kine Kidishitu, bādi betela amba badi mu kipwano na Leza ino kwikala bana ba bwanga ba Yesu Kidishitu mpika. Hitler wābwenye kukoka “boba bazobolola kipwano kikola” amba bamwele mu kyadi. Kifwa, wāsambile kipwano na papa mu Loma. Mu 1935, wābunda Kitango Kitala Myanda ya Bipwilo. Kintu’tu kyaādi usaka i kutādila bipwilo bisapula Mwanda wa Leza.

‘MABOKO’ ĀTAMBILE KWA MULOPWE

20. Lelo ‘maboko’ āingidije mulopwe wa kungala i maboko’ka, ne wēengidije pa kulwa bāni?

²⁰ Ne kwija mpika, Hitler wāshilula kulwa divita, enka mokyālailwe na mwikeulu amba: ‘Maboko akemana, atamba kwadi; akajilula kipandulwamo kya nsakwa, ne kufundula kyakwela kisōkwe kya nyeke.’ (Danyele 11:31a) ‘Maboko’ i bibumbo bya bashidika byāingidije mulopwe wa kungala mwanda wa kulwa na mulopwe wa kunshi pa Divita II dya Ntanda. Mu difuku 1 Kweji 9, 1939, ‘maboko’ a Nazi ātambile Polonye bulwi. Mafuku abidi kupita’po, Beletanye ne Franse bānena kutamba Alemanye divita mwanda wa kukūkila Polonye. Ponka’po Divita II dya Ntanda dyāshilula. Polonye kāijijepo ne kwija kwine wāpona, kinondanonda na penepa bibumbo bya Alemanye byākwata Danemarke, Norveje, Pays-Bas, Belejike, Likisambulu, ne Franse. “Ku mfulo kwa 1941,” mo munenena dibuku dimo (The World Book Encyclopedia), “Alemanye Nazi wābikele kontina yonso mituntulu.”

21. Lelo kizumba kyāalamukīle mulopwe wa kungala namani mu Divita II dya Ntanda, ne byāfula kwepi?

²¹ Nansha ba Alemanye ne Inio Sovietike byobādi bashinye Kipwano kya Bulunda, kya Kwikwasha, ne kya Kulonda Mikalañano, ino Hitler wāshilwile kutamba myaba ya Unio Sovietike bulwi mu mafuku 22 Kweji 6, 1941. Kino kyālengeja Unio Sovietike kwilunga ku mutamba wa Beletanye. Bibumbo bya basola ba Sovietike byālwa na bukomo nansha bashidika ba Alemanye byobādi ke bendelele kala kumeso. Mu mafuku 6 Kweji 12, 1941, bibumbo bya Alemanye byātyumunwa bya lufu ku Mosku. Bukya lubanga Jampani, pa kukūkila Alemanye, wālakasha mabombe pa Pearl Harbor, mu Hawaii. Hitler pa kwivwana kino, wālombola bengidi nandi amba: “Pano kubapu, kebikibwanikapo kadi kwitunekenya mu divita.” Mu mafuku 11 Kweji 12 wāela bukidi bonka lubila lwa kwilwa na États-Unis. Wāpelula bukomo bwa Unio Sovietike ne États-Unis mwine. Ne kwija kwine mpika kizumba kyāalamukila Hitler, mwanda wādi ulwa kutunduka na bibumbo bya Sovietike, kushika nako na bibumbo bya Beletanye bilunge pamo na bya Amerika. Bibumbo bya bene Alemanye byāshilula kujimija mwaba umo umo. Kya mfulo Hitler wēyoa, Alemanye wākwatwa mu mafuku 7 Kweji 5, 1945 na matanda elungile pamo.

22. Mulopwe wa kungala wājilwile namani “kipandulwamo kya nsakwa, ne kufundula kyakwela kisōkwe kya nyeke”?

²² Mwikeulu wānene amba: “[Maboko a Nazi akajilula] kipandulwamo kya nsakwa, ne kufundula kyakwela kisōkwe kya nyeke.” Mu Yuda wa kala, kipandulwamo kyādi kipindi kya mu tempelo mu Yelusalema. Ino Bayuda pa kupela Yesu, Yehova nandi wēbapela ne tempelo yabo mine kumo. (Mateo 23:37–24:2) Tamba mu myaka katwa kabajinji, tempelo ya Yehova yādi ke ya ku mushipiditu, ikele na kikola nakampata kyayo momwa mūlu ne kipango kya ku mushipiditu pano panshi, mwingidila bashingwe māni banababo na Yesu, Kitobo Mukatampe. Tamba mu mwaka wa 1930 ne ku dyalelo dino, “kibumbo kikatampe” kitōtanga pamo na bashele’ko bashingwe māni, o mwanda batelwa amba bengilanga mu ‘tempelo ya Leza.’ (Kusokwelwa 7:9, 15; 11:1, 2; Bahebelu 9:11, 12, 24) Mulopwe wa kungala wājilwile kipango kya pano panshi kya tempelo pa kupangapanga pampikwa kwishinkija bashele’ko bashingwe māni ne bapwani nabo mu matanda aādi ubikele. Kupangwapangwa kwādi kwa malwa mpata, o mwanda ne “kyakwela kisōkwe kya nyeke”—kitapwa kya lutendelo lwa kutendela dijina dya Yehova—kyāfundwilwe. (Bahebelu 13:15, NW) Inoko, bene Kidishitu bashingwe māni ba kikōkeji, pamo ne “mikōko mikwabo,” kebālekelepo kusapula mu Divita II dya Ntanda nansha byobādi basusuka bya mwiko.—Yoano 10:16.

‘KWIMIKWA KWA KYAMUNYANJI’

23. “Kyamunyanji” kyādi kika mu myaka katwa kabajinji?

²³ Divita dya bubidi dya ntanda pa kulumba ku mfulo, kwāmwekele kintu kikwabo, monka mokyālailwe na mwikeulu. Amba: “Bakemikapo kyamunyanji kileta musala.” (Danyele 11:31b) Ne Yesu nandi wēsambile pa “kyamunyanji.” Mu myaka katwa kabajinji kyamunyanji kyādi kibumbo kya bashidika bene Loma bāile kulwa na Bayuda bātomboke ku Yelusalema mu 66 K.K.c—Mateo 24:15; Danyele 9:27.

24, 25. (a) Mu ano etu mafuku, “kyamunyanji” i kika? (b) I kitatyi’ka ne i muswelo’ka ‘wāimikilwe kyamunyanji’?

²⁴ Lelo “kyamunyanji” ‘kyobemikile’ mu ano mafuku nakyo i kyamunyanji’ka? Mobimwekela, i “kyamunyanji” kītūla pa kyaba kya Bulopwe bwa Leza. Kyādi bidi bu Kitango kya Mizo, kinyema kityila pyā kyāponene mu lupongo, ko kunena amba kyāleka kwikala’ko bu bulongolodi bwa kuleta’ko ndoe ntanda yonso pa kulupuka kwa Divita II dya Ntanda. (Kusokwelwa 17:8) Ino “kinyema” kyādi kya ‘kulupuka mu lupongo’lwa.’ I bine kyālupukile’mo pāikele Kitango kya Bumo bwa Mizo, kibundwe na matanda 50 kubadila’mo ne Unio Sovietike, kubundwa mu mafuku 24 Kweji 10, 1945. Ponka’po “kyamunyanji” kyālailwe na mwikeulu—Kitango kya Bumo bwa Mizo—kyāimikwa.

²⁵ Alemanye ye wādi wālwana mukatampe wa mulopwe wa kunshi mu mavita onso abidi a ntanda, kadi ye wādi pa kifuko kya mulopwe wa kungala. Le pano i ani mukwabo ukasela kino kifuko?

[Kunshi kwa dyani]

LE UBAJINGULULA BIKA?

• Ku mfulo kwa myaka katwa ka 19, i imbikalo’ka yādi bu mulopwe wa kungala ne bu mulopwe wa kunshi?

• Pa Divita I dya Ntanda, i kika kinenenwa amba bulwi bwa mulopwe wa kungala kebwāfudilepo ‘mobwaikadile mu kyaba kibajinji’?

• Kinondanonda na Divita I dya Ntanda, Hitler wālengeje namani Alemanye ke ntanda mikomo itelwa pi na pi?

• Lwana lwa mulopwe wa kungala ne mulopwe wa kunshi lwāfudile namani mu bula bwa Divita II dya Ntanda?

[Tabulo/Bifwatulo pa paje 268]

BALOPWE BA MU DANYELE 11:27-31

[Kifwatulo]

Mwimaniji Woodrow Wilson na Mulopwe George V

[Kifwatulo]

Bene Kidishitu bavule bāpangilwepangilwe mu makomponi a malwa

[Kifwatulo]

Bendeji ba Bipwilo bya Kine Kidishitu bāelele Hitler mu kyadi

[Kifwatulo]

Motoka wādi’mo Ferdinand Mwanā Mfumu pobāmwipaile

[Kifwatulo]

Basola bene Alemanye pa Divita I dya Ntanda

[Kifwatulo pa paje 257]

Pa Yalta mu 1945, Winston Churchill Mpingakani Umbajinji wa Beletanye, Franklin D. Roosevelt Mwimaniji wa États-Unis, ne Joseph Stalin Mutwe Umbajinji wa Sovietike betelekele pa kukuta nkuku ya kukwata Alemanye, ya kutūla’ko umbikalo umpya mu Polonye, ne ya kukonga kitango kya kushimika Kitango kya Bumo bwa Mizo

[Bifwatulo pa paje 258]

1. Ferdinand Mwanā Mfumu 2. Byombo bya Alemanye 3. Byombo bya Beletanye 4. Lusitania 5. Lubila lwa États-Unis lwa kulwa divita

[Bifwatulo pa paje 263]

Adolf Hitler wākulupile amba usa kushinda palakashibwe bombe pa Pearl Harbor na Jampani wākūkile Alemanye mu bulwi