Ntanda Yakubulwamo Mavita Keidi Pabwipi!

MAFUKU 24, kweji 12, mu mwaka wa 1914, mushidika umo nkasampe mwine Britanike, Jim Prince, wāendele ku mukalo kitatyi kya divita, weukilañanya, wasambukila mu kipindi kya bene, mwanda wa kwisamba na mushidika umo mwine Alemanye. Mushidika mwine Alemanye’o wamwipangula’mba: “Amiwa ne mwine Saxon. Abewa wi Anglo-Saxon. Le kine kyotwitapila i kika?” Myaka mivule kupitapo, Prince waitabija’mba: “Bine kufikija ne dyalelo nkiyukilepo kilondololwa ku kino kipangujo.”

Umbula bwa yenga umo wapabula, mu 1914, bashidika ba bene Britanike ne ba bene Alemanye, bāikele kupwana bininge, bashilula ne kukaila makayo pamo, ne kwishinta byabuntu bya Noele. Kuno kwimika bulwi kwa mu kitatyi kityetye, bine, kekwādipo kuyukilwe na bakulumpe babo. Bakulumpe babo ba mavita kebādipo basaka bashidika babo bajingulule’mba nanshi “balwana nabo” i bantu pamo ka na mwikadile bantu bonso, kēbadipo pamo bwa bifwebe bisaka enka kumwanga mashi na mobādi bekilombwela mu misapu yabo ya nshikani. Mushidika umo mwine Britanike, Albert Moren, wāvulukile mwenda mafuku’mba: “Shi kwimikwa kwa divita kwaendelele enka uno muswelo kufikija ne mu yenga mukwabo, kwāswile kukoma bininge kushilula divita kadi monka.”

Kuno kwimikwa kwa divita kwa mu kitulumukila kulombola’mba nansha ke bashidika bavule bateakanibwe mwanda wa divita, nabo babilanga ndoe. Bashidika bavule bāmwene mumwangilwa mashi mu kitatyi kya mavita, baketabija luno lukindi lwa bene Espanye lunena’mba: “Wenda ku divita i enka yewa kayukile mwikadile divita.” Pakubulwa ne kutatāna kwine, shi bapime kwipangula bantu kujokoloka ntanda yonso, bine tukamona’mba kibumbo kya bantu bavule bininge basakanga ndoe, kebasenswepo mavita. Ino lelo i muswelo’ka ukokeja kukafikidila ino ndoe yabilwa na bantu bonso uno muswelo, ikekale ke ntanda ya kubulwamo mavita?

Kumeso kwa kufundula mavita, kifwaninwe bidi kwalamuna milangwe ne ngikadilo ya bantu. Mukanda-wabijila wa kitango kya ONU kitala myanda ya Masomo, Bwifundi bwa byañeni ne Bibidiji bya bantu, unena’mba: “Mwanda mavita ashilulanga mu malango a bantu, nanshi kifwaninwe bidi dibajinji kubadikila kūbaka ndoe mu malango a bantu.” Ino dyalelo kudi enka bukalabale ne kubulwa ndoe, mushikwa ne mushipiditu wa moyo-moyo kete.

Inoko, Leza aye mwine imulae’mba difuku kampanda ndoe ikalamikwanga mu malango a bantu basenswe boloke. Wānene kupityila mudi mupolofeto wandi Isaya’mba: “Penepa [Leza] ukatyibanga umbukata mwa mizo, ne kudingila bantu bangibangi; ebiyampe bakabunda bipete byabo ke makasu, ne mikobe yabo ke mpete ya kukukula mityi; muzo keukatalulapo kipete pa muzo mukwabo, nansha kwilombolapo bulwi monka, ehe.”​—Isaya 2:4.

Kukuná Ndoe mu Malango

Lelo kuno kwalamuka kukatampe kwa milangwe ya bantu kukokeja kukabwanika? Lelo bantu kebakokejapo kwifunda kulama ndoe kulekako kutumbija mavita? Tubandaulei kimfwa kya Wolfgang Kusserow. Mu 1942 uno nkasampe mwine Alemanye wa myaka 20 wāketelwe mutwe na bashidika ba Nazi.’ Mwanda’ka wātongele kufwa? Wātelele mbila imo-imo ya mu Bisonekwa mu mukanda umo wāsonekele, kimfwa inena’mba “Ukasanswa mukwenu na abe mwine” ne “Bonso bakusomona kipete bakafwila konka ku kipete.” (Mateo 22:39; 26:52) Kupwa waipangula kino kipangujo patōkelela’mba: “Lelo Umpangi wetu bino binenwa wālembele’byo mityi?”

Mwanda wa Leza usonekelwe mu Bible, “i wa bukomo” ne wākunkile uno nkasampe Kamoni ka Yehova ku mutyima mwanda wa alondelonde ndoe, pakubulwa kutyina byādi bikokeja kumufikila. (Bahebelu 4:12; 1 Petelo 3:11) Inoko Wolf­gang Kusserow kādipo kasuku kandi mu kulondalonda ndoe. Mu dibuku dyandi Kupangwapangwa kwa Bipwilo na ba Nazi tamba mu 1933-1945 (angl.), J. S. Conway wātelele mikanda yādi ibikilwe na balupusa ba Nazi na kulombola patōka’mba kitango kya ba Tumoni twa Yehova kyāpelele kukwata mata. Kadi Conway wāshintulwile biyampe’mba pa kutyiba ino mbila ya kininga, bādi betabija kwipaibwa.

Ba Tumoni twa Yehova dyalelo bendelelanga na kulondalonda ndoe, pakubulwa kulemeka muzo nansha lukoba lwabo. Mwanda waka? Mwanda ibefunde kupityila mu Bible’mba bengidi ba Leza babine bafwaninwe kufula bipete byabo ke nkasu ya kudima nayo. Alejandro, nkasampe umo mwine Argentine wāvilukile mu Isalela mu 1987, ukokeja kulombola bukamoni bwa uno mwanda.

Umbula bwa myaka isatu, Alejandro wādi ushikete mu komponi, ufunda ku nivelesite koku wingila mu ma hotela meshileshile ne ma leshitola. Umbula bwa kine kitatyi’kya, washilula kutanga Bible ne kukimba kitungo umbūmi. Nakampata, wādi usaka kumona ntanda ishiketemo bantu basepelela mu ndoe ne boloke. Alejandro​—byādi Muyuda​—wādi wingidila pamo na Bayuda ne Balabu, ino kādipo usenswe kulamata ku mutamba nansha umo.

Mu 1990 mulunda nandi umo wādi wifunda Bible na ba Tumoni twa Yehova wāityile Alejandro ku kitango kya difuku dimo kyālongelwe mu Haifa. Wātulumukile bininge pa kutana’ko Bayuda ne Balabu 600 bashikete pamo mu nsangaji ku kine kitango’kya, washilula kunena aye mwine pakasuku’mba, ‘Uno o muswelo mulumbuluke wa mufwaninwe kwikadila bantu.’ Umbula bwa myeji isamba, aye nandi waikala ke Kamoni, pano i mwipāne bininge na kupityija kitatyi kyandi kivule mu kusapula musapu wa ndoe udi mu Bible.

Muswelo Ukaleta Leta Ndoe

Bino bimfwa biteneka ku mutyima uno muswelo, bine i byapabula mu ino ntanda yotudimo dyalelo. Ino ntanda nansha byoitumbija ndoe, ino bine isangilanga mema pa nkunwa ya mavita. Lelo ukokeja kusepelela kushikata mu mukenza udimo bantu bajimija bipindi 7 nansha 16 pakatwa bya lupeto lobatambula ku kweji ne kweji mwanda wa kupota byabulwi ne bintu bikwabo mwanda wa kukinga mobo abo? Buno bo buvule bwa lupeto lwajimije mizo ku byabulwi mu myaka yapityile kunyuma’i. Nanshi kekyakutulumukapo shi bupolofeto bwa Isaya bunena’mba bantu abo bonso kyapamo, bakefunda kufula bipete byabo bu nkasu ya kudima nayo enka kitatyi ‘kikalongolola Leza aye-mwine myanda itala bantu.’ Ukekiloñanga namani?

Kingidilwa kibajinji kikalongolola bintu senene i Bulopwe bwa Yehova Leza. Mupolofeto Danyele wāsapwile’mba “Leza wa mūlu ukemika bulopwe kebukonakanibwapo nansha patyetye.” Kadi ubwejako’mba buno bulopwe “bukatyumuna bipindibipindi ne kukubija malopwe [maludiki a bantu] ano’a onsololo, kadi bukemananga nyeke.” (Danyele 2:44) Bino binenwa bilombola’mba Bulopwe bwa Leza bukemikanga pototo umbikalo wabo ukashilula kuludika pano pantanda ponso. Pakufundula byonso bikankaja mizo kumvwañana, Bulopwe bukafundulanga ne byonso bileta mukao bine. Nakampata, bakaludikwa na buno Bulopwe byobakekala ‘bantu bafundijibwe na Yehova,’ ndoe yabo “ikekalanga mikatampe.” (Isaya 54:13) Kekyakutulumukapo, Yesu wetusapwidile tulombele kudi Leza’mba: “Bulopwe bobe bufike”!​—Mateo 6:10.

Kufundulwa kwa Kijika Kiletwa na Mitōtelo

Leza ukafundulanga monka ne kijika kikankaja ndoe kiletwa na mitōtelo. Tamba pakala, mitōtelo ye ayo ikankamikanga bantu munshi-munshi balwe mavita​—ma Croisades ­nansha “Mavita Masanto,” alupwilwe na Papa Urbain II mu mwaka wa 1095 K.K.a Mu kino kyetu kitatyi, bakulumpe ba bipwilo bakankamikanga bantu bakwatakanye mavita ne oa akubulwa kukwatañana na myanda ya Leza mene.

[Kunshi kwa dyani]

Pa kwisambila pa mwingilo wāingile Bipwilo bya Ki-kristu mu Divita Dibajinji dya Ntanda yonso, mwifundi umo wa mānga Paul Johnson, wāsonekele’mba: “Bakulumpe ba bipwilo kēbabwenyepo, ne mu byaba bivule kebādipo basenswe kupityija lwitabijo lwa bwine-kristu kumeso, kisanso kya ntanda’ko kunyuma. Bavule bātongele dishinda dipēla bādi banena’mba bwine-kristu bwendelanga pamo na buleme bwa ntanda. Omwanda basola bakristu ba mu mitōtelo mishileshile bakankamikilwe betape mu dijina dya Umpandiji.”

Mitōtelo imikuje mutwe bininge mu kukolomona mavita kupitako kwielaela mu kukimba ndoe. Omwanda Bible utelanga mitōtelo ya bubela bu “mwana-mukaji wa bwitwa” ukokēle ku balopwe ba pano pantanda. (Kusokwelwa 17:​1, 2) Leza i mwiutopeke ne kwiutwika mashi a boba bonso bepailwe pano pantanda. (Kusokwelwa 18:24) Omwanda Yehova Leza ukafundulanga lonso kino kijika kikatampe kikankaja ndoe.​—Kusokwelwa 18:​4, 5, 8.

Nansha shi bino bintu bikankaja ndoe bifundulwe, kimfwa myanda ya mapolitike ne mutōtelo wabubela, ndoe keikokejapo kukekalako shi ntapañani mukatampe ukankamika mavita​—Satana Dyabola kafundwilwepo. Uno o mwingilo wamfulo ukalongwa na Bulopwe bwa Leza mwanda wa kuleta ndoe ya nyeke ne nyeke pano pantanda. Kusokwelwa, mukanda wa mu Bible, ushintulula’mba Satana ‘ukakwatwanga’ ne ‘kukutwa’ ne ‘kwelwa’ “mu lupongo” mwanda wa ‘akakomenwe muswelo wa kongola mizo.’ Kupwa ukepaibwanga lonso fututu.​—Kusokwelwa 20:​2, 3, 10.

Mulao wa mu Bible utala pa mfulo ya mavita bine ke kilotwapo bitupu, mhm. Mpangiko ya Yehova ya kukatulako ndoe kemishilule kala. Bulopwe bwandi kebupwe kala kushimikwa momwa mūlu, ne panopano ponka bukaleta bintu bikwabo bikatulako ndoe kujokoloka ntanda yonso. Pano pobakilaija, tununu ne tununu twa ba Tumoni twa Yehova bakwatakenye uno umbikalo wa momwa mūlu, ibefunde kwikala na bakwabo mu ndoe.

Shi ke pano, i kimweke patōka’mba tudi na buluji bulumbuluke bufwaninwe kwitukankamika tukulupile’mba mavita keafwaninwepo kwikalako nyeke. Mulangwe mulumbuluke nakampata i uno, panopano ponka, Yehova ukafundulanga mavita lonso. (Mitoto 46:9) Utēle mutyima wa kukatulako panopano ponka ntanda yakubulwamo mavita.

[Bilembwa bya pa Bifwatulo]

Ukokeja kukekala mu ntanda impya yakubulwamo mavita