Lwito lwa buswe ku boba bapungile

“Iyai kwami banwe bonso bakuputuma na mingilo, ne bakulemenwa, nabya nami nkemutukija’byo.”​—MATEO 11:28.

KUBWIPI na kungalwilo kwa mwaka wa 32 K.K., Yesu wādi mu lwendo lwandi lwa busapudi lwabusatu mu distrike ya Ngadilea. Wāpityile mu bibundi bityetye ne bikatampe wenda “ufundija mu mashinakoka abo ne kusapwila myanda-miyampe ya bulopwe, ne kundapa bantu bonso babela mbá, ne babulema bonsololo.” Byādi ufundija, wāmwene kibumbo, kadi “lusa lwamukwata mpata mwanda bantu’ba badi bakōke, bapungile’nka bwa mikōko yampikwa mukumbi.”​—Mateo 9:​35, 36, MB.

² Inoko, Yesu wālongele myanda mikwabo mivule kupitako enka kufwila kibumbo lusa. Kupwa kusapwila bandi bana-babwanga’mba balombele Yehova Leza, “ [Mfumu] mwine byangulwa,” wēbatumine kukakwasha bantu. (Mateo 9:38; 10:1) Kupwa wāpele bantu kikulupiji pamwanda wa muswelo wandi wa kwibatalaja ne kwibasenga pa mutyima kwabine. Wēbatandabwile luno lwito na mutyima umo amba: “Iyai kwami banwe bonso bakuputuma na mingilo, ne bakulemenwa, nabya nami nkemutukija’byo biyampe. Twela mu lupungu lwami lwa bu-umpika, muboīle manwa kudi ami, ke-ne-muntu, amiwa ne wakukōkela, kadi ngidi ne bumvu pa mutyima, ebiya nabya mukamonanga mityima mitūke biyampe.”​—Mateo 11:​28, 29.

³ Dyalelo, tudi mu kitatyi mudi bantu bavule balemenwa bininge. (Loma 8:22; 2 Temote 3:1) Ku bamo-bamo, muswelo wa kumona bidibwa wibapityijijanga kitatyi ne bukomo bwabo ne bekalanga enka na bukomo ne kitatyi kityetye kya kupityija pamo na kisaka kyabo, balunda nabo nansha mu myanda mikwabo. Bavule balemenwanga na misongo mikomo bininge, bulanda, kupepwa mutyima, ne bikambija bikwabo bya mungitu ne mu mwiumvwanino. Pamwanda wa kufudilwa, bantu bamo-bamo batompanga kutalajibwa mutyima na kwipāna mu kukimbakimba nsangaji, kudya, kutoma, ne kutoma dyamba. Bine, kino kibavudijijanga masusu, kibaletelanga bikambija bivule ne kufudilwa kukatampe. (Loma 8:6) Kimweka patōka’mba, lwito lwa buswe lwāelele Yesu lwivwanikwa enka bu lwelelwe dyalelo pamo’nka na mokyālongelwe pakala.

⁴ Ino lelo, bantu ba mu kitatyi kya Yesu bādi munshi mwa lupusa’ka lwēbamwekeje bu ‘bakōkekōke ne bapungila,’ ngikadilo yātonwene Yesu ebovwine lusa? I bitundu’ka ne biselwa bilema byobādi bafwaninwe kusela, ne kadi lwito lwa Yesu lwēbakweshe muswelo’ka? Malondololo etu ku bino bipangujo aketukwasha bininge mwanda wa tukamwene kamweno ku lwito lwa buswe lwela Yesu ku bakōkekōke.

Boba “bakuputuma na mīngilo ne bakulemenenwa”

⁵ I mwanda wamvubu kuyuka’mba i enka Mateo kete ye usekunwine uno mwanda mukatampe wālongekele mu mwingilo wa Yesu. Mateo wādi musonkeji wa musonko pakala, ne wādi witwa monka dya bu Levi, wādi uyukile biyampe bine biselwa byādi bilemena bantu. (Mateo 9:9; Mako 2:14) Dibuku dimo Daily Life in the Time of Jesus dinena’mba: “Musonko wādi ufwaninwe [kufuta Bayuda] na lupeto, milambu nansha mingilo, bwādi bulemi bukatampe, ne abo bonso bādi balemenenwa bininge pamwanda wa ino miswelo ibidi ya musonko yādi ipānwa kyapamo, bibabwe byādi bifutwa kudi Leta, ne milambu yādi ipānwa pa kipwilo; ne kelwādipo lupeto lutyetye.”

⁶ Kintu kyālemeje bino byonso wādi muswelo wādi usonkejibwa musonko mu kine kitatyi’kya. Balupusa bene Loma bādi batuma bantu mu bibundi bakasonkeja musonko ku lupeto luvule kutabuka. Bantu bādi batumwa mu bibundi nabo bādi batuma bantu ku masaka mwanda wa kwimanina mwingilo wa kusonkeja musonko. Muntu ne muntu wādi wingidijibwa mwanda wa kukwasha mu mwingilo, wādi na buluji bumwendelemo bwa kuvudija kibalwa kya lupeto lwa musonko nansha kusela lupeto lwa musubu. Kimfwa, Luka usekununa’mba: Kwadi “muntu [umo] dijina dyandi Zakiasa, wādi mukulumpe wa basonkeja-musonko, kadi wādi mpeta.” (Luka 19:2) Kimweka bu Zakiasa “mukulumpe wa basonkeja-musonko” pamo ne boba bādi munshi mwa buludiki bwandi bāikele bampeta pamwanda wa lupeto lwa bantu bimonyamalwa. Pamwanda wa kunyongolola lupeto lwa bantu ne makomwa meso obādi nao, basonkeji ba musonko bādi babadilwa umbukata mwa banonga-bubi, bantu babwitwa, ne pavule ano majina ādi ebafwaninwe. (Mateo 9:10; 21:​31, 32; Mako 2:15; Luka 7:34) Omwanda bantu bādi beuvwana’mba bādi na bulemi bokebādi bakokeja kusela, kekyakutulumukwapo shi mutumibwa Polo wāmwene’mba wādi ufwaninwe kuvuluja balunda nandi bakristu mwanda baleke kukalabala pamwanda wa lupungu lwa bene Loma ino amba “lambulai kudi abo bonso mo kyendelemo, musonko wende ku bamusonko; milambu nayo konka ku bamilambu.”​—Loma 13:7a; enzankanya na Luka 23:2.

⁷ Polo wāvulwije monka bakristu amba “moyo nao, mo monka, nao ku batyinwa moyo; ne buleme nabo bwikale konka ku bakulemekwa buleme.” (Loma 13:7b) Bene Loma bādi bayukene pamwanda wa bijila byabo bya kupāna mfuto na kasusu ne kasuminiji. Pavule, mwanda wa kutonona bantu bekale kwibakōkela, bādi bebakupila fimbo, ne nsonde, kwibatweja mu kaso ka masusu, ne kwibepaya. (Luka 23:​32, 33; Bilongwa 22:​24, 25) Baludiki ba Bayuda nabo bāpelwe lupusa lwa kupāna mfuto ya uno muswelo mungya kusaka kwabo. (Mateo 10:17; Bilongwa 5:40) Ngikadilo ya uno muswelo yātudilweko kubukomo na balupusa, kadi yādi ipunika muntu yense wādi munshi mwa luno lupusa.

⁸ Inoko, kiselwa kyāselejibwe bantu babitupu na bakulumpe ba mitōtelo ba mu kine kitatyi’kya, kyo kyādi kilema nakampata kupita musonko ne bijila bya bene Loma. Bine, kyāmwekele bu wādi mwanda ubajinji wātenekele Yesu ku mutyima pājingulwile’mba bantu bādi ‘baputuma na mīngilo ne kulemenwa.’ Yesu wānene’mba kyaba kya kupa bantu balemenwa lukulupilo ne kwibapēleja bulemi, bakulumpe ba bipwilo bādi bakuta “biselwa byamalwa kulema, bikola ne pa kusela, ke bebitwika pa bipuji bya bantu. Ino abo beneko ne kwibelako, nansha munwe umo mpika.” (Mateo 23:4; Luka 11:46) Kekikomenepo kujingulula muswelo ulupwidilwe bakulumpe ba bipwilo patōka mu ma Evanjile​—nakampata basonekeji ne Bafadiseo​—bu bantu bakibengo, bakasuminiji, ne banzazangi. Bādi bafutulula bantu babitupu amba i bantu bampikwa kuyuka mukanda wabijila ne bafingwe mafingo kadi bādi bafutulula bēni bādi umbukata mwabo. Mu lapolo imo isambila pa ngikadilo yabo, tutangamo’mba: “Mu kino kyetu kitatyi, muntu utwika mpunda biselwa bivule kupita wapi mambo kumeso a Leta. Ino lelo tukanena namani ku muntu useleja Mukanda onso wa bijila bya Mosesa 613 ku ‘bantu babitupu’ bakubulwa kufundijibwa senene mu kipwilo; ne pakubulwa kulonga kintu nansha kimo mwanda wa kwibakwasha, ne wibatopeka’mba bafutulula bijila bya Leza?” Nabubine, kiselwa kikatampe kewādipo mukanda wa Bijila bya Mosesa, ino kyadi kibalwa kikatampe kya bibidiji bya kishīla byobādi bakankamika bantu balonge.

Buluji Bwine bwa Masusu

⁹ Mu kine kitatyi’kya, buvule bwa lupeto lobādi bapāna bu milambu, kyādi kilema kupita, omwanda bulanda bwātandabukile bininge. Bene Isalela bādi bafwaninwe kupāna milambu yādi myendelemo yātudilweko mu Bijila bya Mosesa. Penepo, umbula bwa kitatyi kya bubikadi bwa Solomone, bantu bētudileko mpangiko mu kyabo kibundi yādi ilomba kwingidija lupeto luvule, kimfwa kubaka tempelo ne mobo makwabo. (1 Balopwe 7:​1-8; 9:​17-19) Ino, Bible witusapwila’mba bantu bādi ‘badya ne kutoma ne kusepelela, . . . Kadi Yuda ne Isalela baikala talala nyā, muntu yense munshi mwa muñanza wandi ne munshi mwa kikuyu kyandi, kushīlwila ku Dani kutula ne ku Bela-sheba, mafuku onso a Solomone.’ (1 Balopwe 4:​20, 25) I kika kyāletele kuno kwishila?

¹⁰ Umbula bwa kitatyi kyonso kyālamete uno muzo ku butōtyi bwabine, bāsangedile madyese a kwitabijibwa na Yehova ne madyese a kwikala na mutyima-ntenke ne ntundubuko nansha byobājimije lupeto luvule mu muzo wabo. Inoko, Yehova wēbadyumwine’mba shi ‘bapele kumulonda . . . ne kulama bijila byandi mpikila,’ madyese abo akapingakenwa na masusu makomo bininge. Nabubine, “Isalela ukekala lukindi ne mwanda wa kusepwa umbukata mwa bantu bonsololo.” (1 Balopwe 9:​6, 7) Myanda yāalamukile enka mokyānenenwe. Isalela wābīkelwe na bēni, ne bulopwe bwādi na ntumbo bwāmuninwe bupika na imbikalo ya bwēni. Bine, bāpelwe mfuto imbi nakampata pamwanda wa kuzobolola mwingilo wabo wakumushipiditu!

¹¹ Bino byonso bitukwasha tuyuke mwanda’ka bantu bāmwene Yesu bādi ‘bakōke kadi bapungila.’ Bano bantu bādi bene Isalela, bantu ba Yehova, bādi batompa mu miswelo yonso kwikala na būmi bukwatañene na bijila bya Leza ne kwendeleja mutōtelo wabo mu muswelo witabijibwe. Inoko, bāmuninwe bupika ne kutwikwa biselwa bilema, ke enkapo na balupusa bakipolitike ne bansunga ino kadi ne na bakulumpe ba bipwilo bapondoke bādi umbukata mwabo. Bādi pamo’nka bwa “mikōko yampikwa mukumbi” mwanda kekwādipo muntu wakwibakwatakanya nansha wa kwibanenena. Bādi basakilwa bukwashi mwanda wa kukomena masusu makomo obādi nao. Bine, lwito lwa Yesu lwa buswe ne kanye lwāelelwe pa kitatyi kifwaninwe kashaa!

Lwito Lwela Yesu mu Kino Kyetu Kitatyi

¹² Myanda mivule dyalelo idi muswelo umo. Bantu bakubulwa budimbidimbi batompa kwikala na mwikadilo mulumbuluke, basusulwanga ne balombwanga bintu bivule na ino ngikadilo ya bintu myoneke mikomo kwibidila. Nansha boba bapēne būmi bwabo kudi Yehova kebakingilwepo ku kyaka kya lupusa lubi. Ma lapolo alombola’mba bamo-bamo umbukata mwa bengidi ba Yehova benda bakomenwa kuvuija biselwa byabo, nansha byobasakanga kwikilonga. Beimvwana’mba balemenwa bininge, i bakōke, ne bapungila. Bakwabo nabo balanga’mba bakatalajibwa mutyima shi baleke kwalakana, bakashikate kulampe na bantu, mwanda wa kubandaula milangwe yabo. Lelo kwāikele kwiuvwana uno muswelo? Lelo uyukile muntu omwiibidile nandi udi mu ino ngikadilo? Eyo, lwito lwa Yesu lwa kyanga ludi na nshintulwilo mikatampe kotudi batwe dyalelo.

¹³ Kumeso kwa Yesu kwela luno lwito lwandi lwa buswe, wānene’mba: “Tata wampele bintu byonso. Kekudipo uyukididile Mwana poso’nka Tata ye umuyukile. Kadi kekudipo uyukididile Tata, poso’nka Mwana ye umuyukididile, kadi ne yewa usakilwe na Mwana mwine kumusokwela’ye.” (Mateo 11:​27, MB) Pamwanda wa kipwano kya bulunda kidi pabukata bwa Yesu ne Shandi, tukululupile’mba, na kwitabija lwito lwa Yesu ne kwikala bandi bana-babwanga, tukokeja kwikala na kipwano kyapabwipi, na Yehova, “Leza wa kanye ka kusenga konso.” (2 Kodinda 1:3; enzankanya na Yoano 14:6.) Kadi, mwanda ‘bintu byonso byapelwe kwadi,’ Yesu Kristu aye mwine ye udi na bukomo ne lupusa lwa kupēleja biselwa byetu. Biselwa’ka? Biselwa bitutwika ino ngikadilo myoneke ya kipolitike, ya busunga, ne ya mutōtelo pamo ne kiselwa kitamba ku bubi ne kubulwa kubwaninina byotwāpyene. Uno mulangwe wāyukije Yesu kuñanjilo kwa misambo yandi ukankamika bininge ne kadi upāna kikulupiji!

¹⁴ Yesu wāendeleje na kunena’mba: “Iyai kwami banwe bonso bakuputuma na mīngilo, ne bakulemenwa, nabya nami nkemutukija’byo biyampe.” (Mateo 11:28) Nabubine, Yesu kādipo utopeka kulonga mingilo mikomo, mwanda pavule wādi udingila bandi bana-babwanga’mba bekale kwipāna nakampata mu mingilo yabo. (Luka 13:24) Ino ‘kuputuma na mingilo’ (“mingilo mikomo,” Kingdom Interlinear) kishintulula mingilo ya kitatyi kilampe ne ikokejañana bininge, pavule keilupulangapo bipa bifwaninwe. Ne ‘kulemenenwa’ kuleta mulangwe wa kusela kiselwa kilema kupita bulemi bufwaninwe. Tukokeja kwenzankanya kuno kushiyañana na muntu ukola kīna mwanda wa kusokola byabuleme bifyeme palampe ne muntu ukola kīna mwanda wa kuvuija mfuto yobamutungile. Abo bonso balonga mwingilo mukomo wa muswelo umo. Umo uvuija mwingilo wandi na bupyasakane, ino mukwabo, umona’mba i mwingilo mukomo wakubulwa mfulo. Kintu kileta kuno kwishīla i kitungo kitonona muntu engile nansha kadi kwingila pakubulwa kitungo.

¹⁵ Lelo wiuvwananga bu muntu ‘uputuma na mingilo ne ulemenenwa,’ ne kumona’mba kudi mingilo mivule ilomba kitatyi ne bukomo bobe? Lelo kiselwa kyoselele kimweka bu kikulemena nakampata? Shi i amo, padi ukokeja kwikwasha abe mwine na kwiipangula’mba: ‘I mingilo’ka yomputuma nayo? I kiselwa kya muswelo’ka kyonselele?’ Pa kino, mubandaudi umo wa Bible wājingulwile kepapite myaka 80 amba: “Shi tubandaule biselwa bilemenena bantu umbūmi, tukebitula mu mitamba ibidi; tukokeja kwibitela bu biselwa byotwitwika batwe bene ne biselwa byoketukokeja kwepuka: byotwisakila batwe bene, ne byobya byoketwisakila batwe bene.” Kadi wābwejejeko amba: “Kupwa kwa kwibandaula abo bene senene, bavule umbukata mwetu bakabezemuka pa kumona’ba kibalwa kikatampe kya bulemi bobadi nabo kitamba ku myanda yakwisakila abo bene.”

¹⁶ I biselwa’ka bimo-bimo byotukokeja kwitwika batwe bene? Dyalelo tudi mu ntanda mutumbijibwa busekese, ngikadilo ya kusakasaka bupeta, ne kusanswa makayo. (2 Temote 3:​1-5) Nansha bakristu bepēne kudi Yehova nabo bafwaninwe kitatyi ne kitatyi kukomena lupusa lwingidija ino ntanda, lutala pa muswelo wa kuvwala ne mwiendelejo wa umbūmi. Mutumibwa Yoano wāsonekele pamwanda utala “kilokoloko kya ngitu, ne kilokoloko kya meso, ne ntumbo ya kwitatula ya būmi.” (1 Yoano 2:16) Luno lupusa lwingidija bukomo bukatampe bukokeja kwitusambukila. Kiyukene’mba bantu bamo-bamo basakanga kwapula lupeto luvule mwanda wa kusangela makayo a mu ino ntanda nansha kwikala na būmi kampanda. Penepo bamonaga’mba bafwaniwe kupityija nsaa mivule ku mingilo, nansha kwingila ku bifuko bivule, mwanda wa kutambula lupeto lwa kufuta mapu abo.

¹⁷ Padi muntu ukokeja kulanga’mba kekibipilepo kwikala na bintu bidi na bantu bakwabo nansha kulonga myanda yobalonga, ino tufwaninwe kubandaula shi bino bintu bilemeja kiselwa kyetu pakubulwa buluji bufwaninwe. (1 Kodinda 10:23) Mwanda muntu ufwaninwe kusela biselwa bivule, nanshi kifwaninwe kutalulako bintu bimo-bimo mwanda wa kukwatakanya kiselwa kikwabo. Nakampata, enka bintu bitusakilwanga mwanda wa kamweno ketu ka kumushipiditu​—kifundwa kya Bible kyapakasuku, kutanwa ku kupwila, ne mwingilo wa busapudi​—byo bibadikilanga kutalulwa. Bipa bilupukangako, i kubulwa bukomo kumushipiditu, kumwekeja kiselwa kyetu bu kitulemena bininge kwikisela. Yesu Kristu wāletele kidyumu pamwanda wa kino kyaka na kunena’mba: “Mwikale kudyumuka banwe bene, mwanda wa kunena’mba mityima yenu yakaīle kulemenenwa, ne mu dyopolo, ne bunkolwankolwa, ne byakūmininwa bya buno būmi ino dyodya difuku dikemupulumukila bitupu, enka na lufimbo lwa kwimuponena.” (Luka 21:​34, 35; Bahebelu 12:1) Muntu uputuma na mingilo ne ulemenenwa ukomenwanga kujingulula dikinga ne kwidyepuka.

Kutukijibwa Biselwa ne Kutalajibwa Mutyima

¹⁸ Inoko, Yesu witupa lawa mifwaninwe na bu­swe bonso na kunena’mba: “Iyai kwami . . . nkemutukija’byo biyampe.” (Mateo 11:28) Kishima ‘kutukijibwa’ kitelelwe mu uno vese ne kishima ‘kutalajibwa mityima’ kidi mu vese 29 bitamba ku kishima kya Kingidiki kyenzakene na kishima kingidijibwe mu bwalamuni bwa Sep­tante mwanda wa kutela kishima kya Kihebelu kifunkila pa ‘sabato’ nansha “dyakololokwa.” (Divilu 16:23) Shi kepano, Yesu kālailepo’mba boba bakenda kwadi kebakekalapo na mingilo mivule ya kulonga, ino wālaile amba ukebatukija’byo bekale beteakanye mwanda wa kuvuija mwingilo obafwaninwe kulonga ukwatañene na mpango ya Leza.

¹⁹ Ino lelo, i muswelo’ka ukokeja muntu ‘kwenda kudi Yesu’? Yesu wāsapwidile bandi bana-babwanga’mba: “Shi muntu usaka kunonda, nankyo ēpele aye mwine, atekune [mutyi wandi wa masusu, NW] anonde.” (Mateo 16:24) Omwanda nanshi, kwenda kudi Yesu kilomba kukōkela mu kusaka kwetu mwanda wa kulonga kiswamutyima kya Leza ne Kristu, kwitabija biselwa kampanda, ne kwibivuija kitatyi ne kitatyi. Lelo i myanda mivule yobetulomba? Lelo kilomba kulonga bukomo bukatampe? Tubandaulei kyānene Yesu kupwa kwa kwela luno lwito ku bapungile.

[Bipangujo]

1. I kika kyāmwene Yesu mu Ngadilea mu lwendo lwandi lwa busatu lwa busapudi?

2. Yesu wākweshe bantu muswelo’ka?

3. Mwanda waka lwito lwa Yesu lwendelemo mu kino kyetu kitatyi?

4. I bipangujo’ka byotufwaninwe kwiipangula mwanda wa kumwena kamweno mu lwito lwa Yesu lwa buswe?

5. Mwanda waka kyādi kyendelemo ku mutumibwa Mateo kusekununa uno mwanda mukatampe wa mu mwingilo wa Yesu?

6. (a) Milambu yobādi bapāna mu kitatyi kya Yesu yādi ya muswelo’ka? (b) Mwanda waka basonkeji ba musonko bādi bamonwa bu bañonga bubi? (c) Polo wāmwene’mba kyādi kifwaninwe kuvuluja bisakibwa’ka ku balunda nandi bakristu?

7. Mbila ya mfuto yādi ipāna bene Loma yābwenye muswelo’ka ku biselwa byādi na bantu?

8. Bakulumpe ba mitōtelo bālemeje biselwa bya bantu muswelo’ka?

9. I kika kyotukanena pamwanda utala ngikadilo yādimo bantu mu kitatyi kya Yesu ne ngikadilo yādimo bantu mu mafuku a Mulopwe Solomone?

10. Mu kitatyi kya myaka katwa imbajinji, i kika kyātonwene ngikadilo yādimo bene Isalela?

11. Mwanda waka Yesu wāmwene’mba bantu bādi ‘bakōke ne bapungīle pamo’nka bwa mikoko yakubulwa mukumbi’?

12. I makambakano’ka atanwa na bengidi ba Leza ne bantu bakwabo bakubulwa budimbidimbi dyalelo?

13. Mwanda waka tukokeja kwikala na kikulupiji amba Yesu ukokeja kwitutukija biselwa ne kwitutalaja pa mutyima?

14. Yesu ukokeja kwitupēlejija biselwa’ka?

15. (a) I bipangujo’ka byotufwaninwe kwiipangula batwe bene shi tumvwana’mba tuselele kiselwa kilema pa mapuji etu? (b) I kika kyotukokeja kunena pamwanda utala nsulo ya biselwa byetu?

16. I biselwa’ka byotukokeja kwitwika batwe bene pakubulwa buluji?

17. I myanda’ka ikokeja kulemeja nakampata kiselwa kyetu, ne i muswelo’ka otukokeja kwinemununa?

18. I kika kilaya Yesu ku boba benda kwadi?

19. Muntu ukokeja ‘kwenda kudi Yesu’ Muswelo’ka?

[Bilembwa bya pa Bifwatulo]

I biselwa’ka bimo-bimo byotukokeja kwitwika batwe bene?

Lelo Ukivulukile’byo?

◻ Bantu ba mu kitatyi kyādiko Yesu bādi balemenwa muswelo’ka?

◻ Nabubine, masusu mavule ādi na bantu ādi atamba kwepi?

◻ I muswelo’ka otukokeja kwibandaula batwe bene shi tumwene’mba tulemenwa bininge?

◻ I biselwa’ka byotukokeja kwitwika batwe bene pakubulwa buluji?

◻ I muswelo’ka otukokeja kutalajibwa mutyima na mwikilaila Yesu?