Bwine-kristu Bubajinji Ne Leta

KITATYI kityetye kumeso kwa lufu lwandi, Yesu wāsapwidile bandi bana babwanga’mba: “Banwe ke mudipo ba pano pa ntanda, i ami [wemutongele] mu ba pa ntanda, o mwanda ba pa ntanda nabo abemus[h]ikwe.” (Yoano 15:​19, Bisonekwa Bitokele) Lelo kino kishintulula’mba bakristu bafwaninwe kwikala bantomboki ku meso a balupusa ba pano pantanda?

Bakristu ke ba Pano Pantandapo Ino Kadi ke Bantombokipo

Mutumibwa Polo wāsapwidile bakristu bādi mu Loma’mba: “Mūya onso wikale kukokela bakatampe balupusa.” (Loma 13:1, NW) Mutumibwa Petelo wāsonekele muswelo umo onka amba: “Mwikale kukōkela bijila byonso bya bantu pa mwanda wa Mfumwetu; shi kudi mulopwe utabukile bukatampe; shi kudi bambikavu [batuminwe na] aye, bakudyumuna balonga bibi, batendela balonga biyampe.” (1 Petelo 2:​13, 14) Musoñanya wa kukokela Leta ne bemaniji babo bādi batongwa mu muswelo mwendelemo wādi umvwanikwa senene kadi wāitabijibwe na bakristu babajinji. Bādi balonga bukomo bwa kwikala bana ba kibundi balemeka bijila ne kwikala mu ndoe na bantu bonso.​—Loma 12:18.

Munshi mwa mutwe wa mwanda unena’mba: “Church and State,” (Kipwilo ne Leta) dibuku dimo The Encyclopedia of Religion dinena’mba: “Mu myaka tutwa tusatu imbajinji K.K., kipwilo kya bakristu kekyādipo

kīkuja mu myanda ya baledi ba ntanda bene Loma. . . . Inoko, baludiki bakristu . . . bādi bafundija’mba kifwaninwe kulemeka bijila bya bene Loma ne kwikala na kikokeji kya kulemeka bijila bya mbikavu, pakubulwa kutabuka mikalo ya lwitabijo lwa mukristu.”

Kulemeka, ke Kutōtapo

Bakristu kebādipo batombokela mbikavu wa Loma. Bādi balemekele lupusa lwandi ne bādi bamupele buleme kukwatañana na kitenta kyandi. Kitatyi kya bubikadi bwa Mbikavu Nelo, mutumibwa Petelo wātumine mukanda kudi bakristu bādi bashikete mu bipindi bishileshile byādi biludikwa na Umbikalo wa Loma amba: “Lemekai bantu bonso. . . . Lemekai mulopwe.” (1 Petelo 2:17) Kishima “mulopwe” kyādi kingidijibwa mu bipindi bya ntanda mobādi besamba ludimi lwa Kingidiki, kekyādipo kitala’nka balopwe ba mu kibundi ino kyādi kifunkila kadi ne pa mbikavu wa Loma. Mutumibwa Polo wādingile bakristu bādi mwipata mwa Umbikalo wa Loma amba: “Lambulai kudi abo bonso mo kyendelemo, . . . buleme nabo bwikale konka ku ba kulemekwa buleme.” (Loma 13:7) Mbikavu wa Loma wādi ufwaninwe kulemekwa. Mwenda mafuku, wādi kalombe bamutōte. Bakristu babajinji kebādipo betabija uno mwanda.

Lapolo imo ilombola’mba pātudilwe Polycarp mu matompo ku meso a mbikavu wa Loma mu myaka tutwa tubidi K.K., wānene amba: “Ndi mukristu. . . . Tufundijibwe kulemeka muntu yense ufwaninwe kupebwa buleme . . . baledi ba ntanda ne balupusa batōmbolwa na Leza.” Inoko, Polycarp wātongele kufwa kupitako kutōta mbikavu. Teofilusa mulembi wa mu Antyoka wādi ubingija lwitabijo mu myaka ya tutwa tubidi wāsonekele’mba: “Nkokeja kulemeka mbikavu, nkikokejapo kumutōta, kadi nkokeja kulombela pamwanda wandi. Ino, Leza, Leza mūmi kadi wabine, ye onfwaninwe kutōta.”

Kulombela mu muswelo mwendelemo pamwanda wa mbikavu kyādi kishidile na kutōta mbikavu nansha kufwila ntanda. Mutumibwa Polo wāshintulwile buluji bwa milombelo ya uno muswelo pānene’mba: “Nabadikila bidi kwi[mwisashila] na’mba, kwisasa, ne milombelo, ne byakusengela, ne byakufwijako, bilombelelwe bantu bonso; balopwe i balopwe, bamfumu i bamfumu; amba tumone mwakwikadila biyampe, talala, nyā, nyā, umbwine-Leza bonso, ne buleme ponka.”​—1 Temote 2:​1, 2.

“Kupela Kulonda Mwiendelejo wa Bantu Bonso”

Uno mwiendelejo wabuleme wālombwele bakristu babajinji kewēbaletelepo kipwano kya bulunda na bantu ba mu ntanda mobādi bashikete. A. Hamman, mulembi-wamānga wa mu France unena’mba bakristu babajinji “kebādipo balonda mwiendelejo wa bantu bonso.” Nabubine, mwiendelejo wabo kewādipo wiifwene na wa Bayuda nansha wa bene Loma, bino bitango bibidi bya bantu byādi bibafwatakenya myanda yabubela ne kebyādipo bimvwanija mwimanino wabo.

Kimfwa, pāsambidilwe mutumibwa Polo pakubulwa mwanda na baludiki ba Bayuda, wākeshintulwidile ku meso a mbikavu wa Loma amba: “Nkyalongelepo kinema ku Mbila ya Bayuda nans[h]a ku Tempelo nans[h]a kwa Kesala. . . . Nasake kukemuka kwa Kesala.” (Bilongwa 25:​8, 11, BB) Byādi biyukile Polo amba Bayuda bāmukutyile kitumba kya kumwipaya, wālombele kukemuka kudi Nelo, kino kilombola’mba wāitabije mbikavu wa Loma bu ye mwine lupusa. Mwenda mafuku, mu matompo mabajinji ātenwe na Polo mu Loma, kimweka bu wālekelelwe. Ino mafuku pakupitapo wāelwa kadi mu kifungo, mungya kibidiji kya ntanda wāipaibwa pamwanda wa mbila yāletele Nelo.

Ernst Troeltsch, mwifundi wa bibidiji ne mitōtelo ya bantu, wāsonekele pamwanda utala makambakano āfikile bakristu babajinji mu Loma amba: “Bādi bapela kuvuija mingilo yonso yādi ikwatañene na butōtyi bwa bankishi, nansha ya kutōta Mbikavu, nansha yoya yādi ikwatañene na kumwanga mashi nansha yādi ilomba kupāna mfuto ya lufu, ne yoya yādi ikokeja kutula bakristu mu kipwano na bajentaila babusekese.” Lelo uno mwimanino wākankeje bakristu kwikala mu kipwano kya ndoe ne kya bulunda na Leta?

Lubwilai Kesala ‘Bintu Byandi’

Yesu wālombwele musoñanya wādi ufwaninwe kuludika mwiendelejo wa bakristu ku meso a Leta wa mu Loma, nansha ku meso a umbikalo onso, pānene’mba: “Lubulai nanshi bya Kesala kudi Kesala, bya Leza nabyo kudi Leza.” (Mateo 22:21) Ano madingi āpele Yesu ku balondi bandi ādi meshile bininge na ngikadila ya Bayuda bavule bādi bafwila yabo ntanda, bādi bafutulula umbikalo wa Loma ne bādi bapela kulemeka mbila ya kusonka musonko ku balupusa ba mu ntanda ingi.

Mafuku pakupitapo, Polo wāsapwidile bakristu bādi mu Loma amba: “Nanshi po pa mwanda wimufwanine’mba, mukōkele; kadi ke ponka pa mwanda wa [kutyina] bukalabale ponka, ehe; i ne pa mwanda wa mutyima wa mundamunda. Ino i pa uno mwanda uno’u o musonkanga ne musonko; ke-bantu nabo [“bakulumpe balupusa” ba imbikalo] i ba mīngilo ya Leza, batele mityima nyeke ku kyonka kino’ki. Ebiya lambulai kudi abo bonso mo kyendelemo, musonko wende ku bamusonko; milambu nayo konka ku bamilambu.” (Loma 13:​5-7) Nansha bakristu byokebādipo ba pano pantanda, bādi bafwaninwe kwikala bakubulwa budimbidimbi, bantu basonka musonko, balubwila Leta byandi pamwanda wa mingilo yaebengidila.​—Yoano 17:16.

Ino lelo binenwa bya Yesu bishikīle enka pa kusonka musonko? Yesu kālombwelepo patōka bintu bya Kesala i byepi ne bya Leza nabyo i byepi, omwanda tufwaninwe kuyuka’mba kudi myanda mikwabo itatanwanga yotufwaninwe kutyiba’po mbila kukwatañana na mwikadile mwanda nansha na kwivwanija kwetu kwa Bible yense mutuntulu. Mu bishima bikwabo tukanena’mba kitatyi kimo-kimo, kujingulula bintu bifwaninwe mukristu kulubwila Kesala i mwanda utala mutyima wa munda-munda wa mukristu aye mwine, kukwatañana na mokilombwedilwe na misoñanya ya Bible.

Ndingamano Mifwaninwe ku Mitamba Ibidi Ipatana

Bantu bavule belwangako amba kupwa kwa kunena’mba lubwilai Kesala bintu byandi, Yesu wābwejeje’ko amba: “[Lubulai] bya Leza nabyo kudi Leza.” Mutumibwa Petelo wālombwele kintu kifwaninwe kutula bakristu pa kifuko kibajinji. Kupwa kwa kuleta madingi amba kokelai “mulopwe,” nansha mbikavu ne “bamfumu” bandi, Petelo wāsonekele’mba: “Mwikale bwa bāna-pabo, ino kemukalonga bu-mwana-pabo bwenu kekintu kyakufyamo bubi, mhm, nanshi bwa bapika ba Leza. Lemekai bantu bonso. Mwifwileiko lusa lwa bu-bāna na bāna. Akamwai Leza. Lemekai mulopwe.” (1 Petelo 2:​16, 17) Mutumibwa wālombwele’mba bakristu i bapika ba Leza, ke bapikapo ba baludiki bantu. Nansha shi bafwaninwe kupa bemaniji ba Leta buleme ne kabango bibafwaninwe, bafwaninwe kwikilonga mwanda wa kwakamwa Leza, mwine-mbila itabukile bukata.

Myaka mivule kunyuma, Petelo wālombwele patōka’mba bijila bya Leza bidi peulu pa bijila bya bantu. Kidye kya bapidishitu bakatampe Bayuda kyāpelwe lupusa lwa Leta ne lwa mutōtelo na bene Loma. Pobākankeje balondi ba Yesu kufundija mu dijina dya Kristu, Petelo ne batumibwa bakwabo bātentulwile na kusumininwa ne kalemo ponka’mba: “Batwe tufwaninwe kukōkela Leza, kutabuka kukokela bantu.” (Bilongwa 5:​29, MB) I kimweke patōka’mba bakristu babajinji bādi bafwaninwe kulama ndingamano mifwaninwe pamwanda utala kukokela Leza ne kukokela bantu balupusa. Ku ngalwilo kwa myaka ya tutwa tusatu K.K., Tertullian wēkilombwele patōka pānene’mba: “Shi bintu byonso i bya Kesala, lelo, bikashala’ko amba byo bya Leza i byepi?”

Kupwāna na Leta

Mwenda mafuku, mwimanino wādi na bakristu ba mu myaka katwa imbajinji pamwanda utala Leta wāshilwile kupona bityebitye. Bupondo bwātobele Yesu ne batumibwa bwāvudile mu myaka ya tutwa tubidi ne tutwa tusatu K.K. (Mateo 13:​37, 38; Bilongwa 20:​29, 30; 2 Tesalonika 2:​3-12; 2 Petelo 2:​1-3) Bwine-kristu bupondoke bwāpwene na ntanda ya Loma, bwāitabije masobo ayo a bujentaila ne filozofi yao, bwāitabije mingilo ya Leta ne ya busola.

Mwadimu Troeltsch wāsonekele’mba: “Tamba mu myaka ya tutwa tusatu ne kwenda kumeso, ngikadilo yākomene bininge, mwanda kwādi bakristu bavule bādi pa bitenta bikatampe mu buludiki bwa bantu ne mu mingilo mikatampe ya ntumbo ya busola kadi bādi na bitenta bikatampe mu mingilo ya Leta. Mu mikanda mivule [ya bwine ntanda] yāsonekele bakristu, bālombwele’mo kufitwa mutyima pamwanda wa boba bādi bavuija mingilo ya uno muswelo; ku mutamba mukwabo, mwādi ne mikanda yāsonekele [bakristu] bādi balonga bukomo bwa kushintulula kipwāno kyabo na Leta​—mwanda wa kutalaja mityima ya boba bādi bekaka pamwanda wa kuyuka shi kifwaninwe kupwāna na Leta. . . . Ano makambakano āfudile mu kitatyi kyādiko Constantin; lupotopoto lwa kufwila bitenta umbukata mwa bakristu na bajentaila lwāpwa, penepo bitenta byonso bya Leta byādi ke bipebwa ne boba bādi betela bu bakristu.”

Kubwipi na kumfulo kwa myaka ya tutwa tuná K.K., buno bwine-kristu bwabwitwa bwāpwēne na Leta, bwāikele ke mutōtelo wa Umbikalo wa Loma.

Umbula bwa mānga yabyo, Bipwilo bya Ki-kristu​—bimaninwe na bipwilo bya bene Katolika, bene Orthodoxe, ne bene Mishoni​—byendelela na kupwāna na Leta, bitwejeje mutwe mu myanda ya Leta ya kipolitike ne bikwashanga Leta mu mavita andi. Pakubulwa lupata, bantu bavule bakubulwa budimbidimbi badi mu Bipwilo bya Ki-kristu bafitwe mutyima pa mwanda wa ino ngikadilo, bakasangala pakuyuka’mba dyalelo kudi bakristu beula mwimanino wādi na bakristu ba mu myaka katwa imbajinji mu muswelo wabo wa kupwāna na Leta. Bishinte bibidi mu bino bilonda’ko bikalombola uno mwanda senene kamo ne kamo.

[Kapango pa paje 5]

Kesala Nelo wēsambile’po Petelo amba: ‘Wāpelwe buleme bu mulopwe’

[Kapango pa paje 6]

Polycarp wātongele kufwa kupitako kutōta mbikavu

[Kapango pa paje 7]

Bakristu babajinji bādi bana ba kibundi ba ndoe, bakubulwa budimbidimbi, kadi bādi basonka musonko