Lukunwa Lwa Nyoka​—i Lusokwelwe Patōka Muswelo’ka?

“Nkatulanga mushikwa pabukata bwa abe ne mwana-mukaji ne pabukata bwa lukunwa lobe ne lukunwa lwandi.”​—NGALWILO 3:​15, NW.

YEHOVA i Leza wansangaji kadi udi na buluji bwendelemo bwa kwikala na nsangaji. Ye Mupāni mukatakata ne umbajinji wa bintu byonso biyampe, ne kekudipo kintu kikokeja kumukankaja kufikidija mpango yandi. (Isaya 55:​10, 11; 1 Temote 1:11; Yakoba 1:17) Usakanga bengidi bandi nabo bekale na nsangaji, ne wibapele buluji bwendelemo bwa kwikala na nsangaji. Mu kitatyi kyāonekele būmi mu mānga ya muzo wa muntu​—pa butomboki bwa mu Edena​—wāshimikile kyalwilo mwanda wa tutengele mafuku akāya kumeso na lukulupilo.​—Loma 8:​19-21.

² Mwana umo wa mu bana ba Yehova ba kumushipiditu, wēalamwine aye mwine ke Satana Dyabola na kutombokela Leza ne kumulamakenya bubela. Bantu babajinji, Eva ne Adama, bāponene mu lupusa lwandi, bājilula kijila kya Yehova kyēbalombwele patōka. Bātyibilwe mbila ya lufu, kino kyādi kyendelemo. (Ngalwilo 3:​1-24) Ino, kitatyi kyātyibile Yehova mambo a bano batomboki, wāshimikile kyalwilo kitala pa kupāna lukulupilo ku lutundu lwa ba Adama ne Eva. Muswelo’ka? Yehova wānene kukwatañana na Ngalwilo 3:​15 amba (NW): “Nkatulanga mushikwa pabukata bwa abe ne mwana-mukaji ne pabukata bwa lukunwa lobe ne lukunwa lwandi. Ukakusonsakanyanga mutwe obe, nobe ukamusonsakanya kapondo.” Buno bupolofeto lo lufungulo lupāna kwivwanija kwa Bible yense mutuntulu mu myanda mikatampe yālongekele pakala ne ilongeka dyalelo pa mwanda utala ntanda ne bengidi ba Yehova.

Nshintulwilo ya Bupolofeto

³ Tubandaulei myanda mishileshile ya mu buno bupolofeto mwanda wa kuyuka nshintulwilo yabo. Muntu obesambile’po mu Ngalwilo 3:15 i Nyoka​—ke nyoka wabinepo, mhm, ino i yewa wēsambile kupityila mudi aye. (Kusokwelwa 12:9) “Mwana-mukaji” ke Eva po, ino i bulongolodi bwa Yehova bwa mūlu, inandya bengidi bandi bashingwe-māni a kumushipiditu badi pano pantanda. (Ngalatea 4:26) “Lukunwa” lwa Nyoka, i lukunwa lwa Satana, lutundu lwandi​—bandemona, bantu ne malongolodi a bantu balombola ngikadila miifwane na ya Satana ne bashikilwe “lukunwa” lwa mwana-mukaji. (Yoano 15:19; 17:15) “Lukunwa” lwa mwana-mukaji, dibajinji, Yesu Kristu wāshingilwe māni a mushipiditu sandu mu mwaka wa 29 K.K. Bantu 144 000 ‘babutwilwe dipya . . . ku mema ne ku mushipiditu’ ne bakapyāna Bulopwe bwa mūlu na Kristu, kyo kipindi kikwabo kya luno lukunwa lwālailwe. Bāshilwile kwilunga ku lukunwa lwa mwana-mukaji tamba mu Pentekosa mu mwaka wa 33 K.K.​—Yoano 3:​3, 5; Ngalatea 3:​16, 29.

⁴ Satana wāingidije nyoka wabine mu Edena bu kingidilwa kya kwisambila’mo, bubela bwandi bwāfikije muzo wa muntu ku kujimija Paladisa. Ngalwilo 3:15 ufunkila pa kitatyi kikapondwa yewa wāingidije uno nyoka. Kupwa bakashitwila bengidi ba Leza dishinda bakekale mu Paladisa mwakubulwa bubi ne lufu. Kikekala kitatyi kya nsangaji mikatampe kasha!​—Kusokwelwa 20:​1-3; 21:​1-5.

⁵ Kupwa kwa butomboki bwa mu Edena, kwālupukile bantu ne malongolodi a bantu ālombwele ngikadila miifwane na ya Satana Dyabola​—butomboki, bubela, buvubavuba, ne butapani, kutombokela kiswamutyima kya Yehova ne kupangapanga batōtyi bandi. Tuno tuyukeno, tuyukanyanga lutundu lwa Dyabola, bandi bana ba kumushipiditu. Umbukata mwabo mwādi Kena, wāipaile Abele mwanda Yehova wāitabije mutōtelo wa Abele kupitako wa Kena. (1 Yoano 3:​10-12) Nimiloda, dino dyandi dijina dishintulula ngikadila yandi ya butomboki, wāikele ke kiluwe ne muludiki wādi ulwa na Yehova. (Ngalwilo 10:9) Kupwa kwālondakene malopwe akala, kwela’mo ne Babiloni, pamo ne imbikalo yao yādi ilonda mutōtelo wabubela, ano malopwe ādi asusula batōtyi ba Yehova.​—Yelemia 50:29.

“Mushikwa Pabukata bwa Abe ne Mwana-mukaji”

⁶ Umbula bwa kine kitatyi kyonso’kya, kwādi mushikwa pabukata bwa Nyoka ne mwana-mukaji wa Yehova, pabukata bwa Satana Dyabola ne bulongolodi bwa Yehova bwa mūlu bwa bipangwa bya kumushipiditu bilemekele bijila byandi. Mushikwa wa Satana wāmwekele kitatyi kyākolomwene Yehova ne pātudile kavutakanya mu bulongolodi bwa Yehova bwa mūlu na kutonona bamwikeulu bashiye kīkalo kyabo. (Nkindi 27:11; Yude 6) Kino kyāsokokele patōka pāingidije Satana bandemona bandi mwanda wa kukankaja bamwikeulu, mikendi yātuminwe na Yehova. (Danyele 10:​13, 14, 20, 21) Bukamoni bwāmwekele patōka mu ino myaka ya tutwa 20 pāsakile Satana konakanya Bulopwe bwa Meshiasa kitatyi kya kubutulwa kwabo.​—Kusokwelwa 12:​1-4.

⁷ Mwana-mukaji wa Yehova, ko kunena’mba kibumbo kya bamwikeulu bakikokeji, nandi wādi ushikilwe Nyoka wakyelekejo. Satana wāfutulwile dijina diyampe dya Leza; kadi wālangwile lupata pamwanda utala kikokeji kya bipangwa byonso bya Leza bidi na lūku, kwelamo ne bamwikeulu bonso, kadi wādi ulonga bukomo bwa konakanya kikokeji kyabo kya kulemeka bijila bya Leza. (Kusokwelwa 12:4a) Bamwikeulu bādi balemekele bijila, bakelubi ne selafimi bāshikilwe bininge uno wēlongele aye mwine bu Dyabola ne bu Satana. Inoko, bādi belaija Yehova aye mwine alongolole myanda mu kitatyi kyātungile.​—Enzankanya na Yude 9.

Lwana na Lukunwa lwa Mwana-mukaji wa Leza

⁸ Mu kitatyi kimo kyonka, Satana wādi welaija na mutyima kūlu mwanda wa kuyuka i ani ukekala Lukunwa lwa mwana-mukaji wēsambilwe’po mu bupolofeto, yewa wātelelwe na Yehova’mba ukasonsakanyanga mutwe wa Satana. Mwikeulu wātambile mūlu wāsapwile’mba uno Yesu wābutulwa mu Betelema, ye aye “Mupandiji, ke Kidishitu Mfumwetu kadi,” buno bwādi bukamoni bukatampe bwālombwele patōka’mba ye aye ukekala bu Lukunwa lwa mwana-mukaji lwēsambilwe’po mu butobo.​—Luka 2:​10, 11.

⁹ Pakubulwa ne kwija kwine, bukosoke bwa nshikani ya Satana bwāmwekele patōka kitatyi kyāongwele befundi ba ñenyenye bādi mu lwendo lwa mingilo yabo bābadikile bidi kwenda kwa Mulopwe Heloda mu Yelusalema, kupwa bāenda ku Betelema ku njibo kwādi mwana walukeke Yesu ne inandi, Madia. Kitatyi kityetye pakupita’po Mulopwe Heloda wāleta mbila ya kwipaya bana bonso bana-balume tamba ku mwana wa myaka ibidi kwika munshi, mu Betelema ne mu bibundi byādi kufula-kufula. Na kulonga namino, Heloda wālombwele mushikwa wa bu satana wa kushikwa Lukunwa. I kimweke patōka’mba Heloda wādi uyukile biyampe’mba wādi usaka kwipaya yewa wādi wa kwikala bu Meshiasa. (Mateo 2:​1-6, 16) Mānga ilombola’mba Mulopwe Heloda wādi na budimbidimbi, wādi mudyumuku kadi wādi ntapani​—bine wādi umo wa mu lukunwa lwa Satana.

¹⁰ Kupwa kwa Yesu kushingwa māni a kumushipiditu mu mwaka wa 29 K.K. ne kitatyi kyēsambile Yehova tamba momwa mūlu mwanda wa kulombola’mba Yesu i wandi Mwana, Satana wātompele kongola Yesu misunsa mivule mwanda wa konakanya mpango ya Yehova itala padi wandi Mwana. (Mateo 4:​1-10) Byākomenwe kwikilonga, wāingidije bantu mwanda wa kufikila pa bitungo byandi. Bakulumpe ba bipwilo bya mitōtelo banzazangi badi umbukata mwa bantu bengidija Satana mwanda wa kupēlula Yesu. Bāingidije bubela ne buvubavuba, manwa mabi āingidije Satana aye mwine. Yesu pāsapwidile muntu wa luba lwa bulebe amba: “A mwanami kankamana, bubi bobe bubakulekelwa,” basonekeji, pakubulwa ne kwelaija kwine mwanda wa kumona shi i bine muntu’wa wāpandijibwe, bādi kebanena’mba Yesu wātukile Leza. (Mateo 9:​2-7, MB) Yesu pābelwile bantu mu difuku dya Sabado, Bafadiseo bāmutopekele’mba wājilula kijila kya Sabado, bākuta kitumba kya kumwipaya. (Mateo 12:​9-14; Yoano 5:​1-18) Yesu pābelwile muntu wādi na kibanda, Bafadiseo bādi kebanena’mba wādi wingila na bukomo bwa “Belezebuba, mulopwe wa bandemona.” (Mateo 12:​22-24) Pāsangwilwe Lazalasa mu bafu, bantu bavule bāitabije mudi Yesu, ino babitobo bakatampe ne Bafadiseo bākutyile kitumba kya kumwipaya.​—Yoano 11:​47-53.

¹¹ Mu kweji wa Nisane, mafuku a mweji 11 mu mwaka wa 33 K.K., Yesu byādi uyukile myanda yobādi bakanina kulonga, wāenda mu tempelo ya mu Yelusalema pakubulwa moyo, wāshilula kwibatopeka ku meso a bantu bonso. Byobādi bekutyile umbumo, basonekeji ne Bafadiseo bālombwele mwikadila wabo; penepo Yesu wēbasapwila’mba: “Yō! Yō! bānwe basonekeji, ne baFadiseo, malwa enu, bānwe banzazangi! Mwanda mushitanga ku bulopwe bwa mūlu, mbā, ku bantu basaka kutwelamo, ne bānwe bene nanshi kemukatwelangamopo, nansha kuleka bantu basaka kutwelamo amba, batwelemo.” Yesu wālombwele pakubulwa kafinda’mba bādi kipindi kya ku lukunwa lwa Nyoka pānene’mba: “Yō! bānwe banyoka! Yō! bānwe lubutulo lwa banyoka! lelo mukapandila kuka, po mukaponejibwa bakemutunge kwelwa mu Ngehena?” (Mateo 23:​13, 33) Bishima byāingidije bituvuluja bupolofeto budi mu Ngalwilo 3:15.

¹² Pakupwa kwimvwana binenwa bya Yesu, lelo bātenekelwe pa mutyima ne kwabija Leza ebafwile lusa? Lelo bēsashile pamwanda wa bubi bwabo? Mhm! Mako 14:1 usekununa’mba mu difuku dyālondelepo, kitatyi kyobēbungile pamo mu kipango kya kitobo mukatampe, “bapidishitu bakatampe ne basonekeji badi basaka mwakumukwatyila [Yesu] mu kyongo amba: Tumwipaīje.” Bāendelele na kulombola mushipiditu wa butapani wa Satana, wātelelwe na Yesu dibajinji bu ntapani. (Yoano 8:44) Kitatyi kityetye pakupitapo, Yudasa Isakadiota nandi wēlunga kobadi, aye nandi Satana wāmongwele wāikala ke kapondo. Yudasa wātamba mu mulongo wa Lukunwa lwa mwana-mukaji wa Leza lwakubulwa kiko ebiya wēlunga ku lukunwa lwa Nyoka.

¹³ Kulubanga bwēe mu kweji wa Nisane mafuku a mweji 14, bantu ba mu kidye kya Bayuda bāselele Yesu bu muntu wa buloko bāmutwala kwa mbikavu mwine Loma. Babitobo bakatampe bo abo bāshilwile kwela mbila’mba apopwe ku mutyi. Pāipangwile Pilato amba: “Nemwipaile mulopwe wenu’ni a?” i babitobo bakatampe bālondolwele’mba: “Batwe ketudipo ne mulopwe mukwabo poso’nka Kesala.” (Yoano 19:​6, 15) Kyabine, bēlombwele mu myanda yonso’mba bādi ba mu lukunwa lwa Nyoka. Inoko kebādipo kasuku kabo. Nsekununi ya ku bukomo bwa mushipiditu idi mu Mateo 27:​24, 25 inena’mba: “[Pilato] watekuna ne mema kaoye ku maboko [k]umeso a bantu.” Penepo bantu bonso banena’mba: “Mashi andi tubeombela kyadi, ne ku bana betu bene.” Shi kepano, Bayuda bavule ba mu lwine lukongo’lwa bēlombwele abo bene bu kipindi kya ku lukunwa lwa Nyoka. Kumeso kwa kufula dine difuku’dya, Yesu wāfwa. Satana wāingidije lukunwa lwandi lumweka na meso, mwanda wa kusansanya Lukunwa lwa mwana-mukaji wa Leza ku kapondo.

¹⁴ Lelo kishintulula’mba Satana wānekenye? Ke amopo! Yesu Kristu wānekenye ntanda ne kushinda muludiki wayo. (Yoano 14:​30, 31; 16:33) Wālamine kikokeji kyandi kya kulemeka bijila bya Yehova kufika ne ku lufu. Byādi muntu mubwaninine, lufu lwandi kyādi kinkulwa kyāfutyile mwanda wa kujokejeja bantu būmi bwājimije Adama. Mu uno muswelo, wāshitwile dishinda dya būmi bwanyeke ku boba bādi bakukalombola lwitabijo mu ino mpangiko ne kukakokela ku mbila ya Leza. (Mateo 20:28; Yoano 3:16) Yehova wāsangwile Yesu mu bafu wāmupa būmi momwa mūlu bwa kubulwa kadi kukafwa nansha dimo. Mu kitatyi kitungwe na Yehova, Yesu ukapondakanyanga Satana ne kumwipaidila lonso. Mu Ngalwilo 22:​16-18, bātobele’mo butobo amba Yehova ukapānanga buntu bwandi ku bisaka byonso bya pano pantanda bilonga bilongwa byendelemo mwanda wa kukeselwa madyese kupityila ku luno Lukunwa lwa bantu balemekele bijila.

¹⁵ Kupwa kwa lufu lwa Yesu, bakristu bashingwe-māni a kumushipiditu bāendelele na kusokwela luno lukunwa lwa Nyoka patōka, pamo’nka na mwādi mwikilongela Mfumwabo. Kupityila ku bukomo bwa mushipiditu, mutumibwa Polo wāletele kidyumu kitala pa “muntu wakujila-bijila” amba kwikalapo kwandi i kwa ‘mungya masakila a Satana.’ (2 Tesalonika 2:​3-10) Uno “muntu” ufunkila pa kabumbo ka bakulumpe ba Bipwilo bya Ki-kristu. Lukunwa lwa Nyoka lwādi lupangapanga balondi ba Yesu Kristu na bukalabale bukatampe. Mu bupolofeto budi mu Kusokwelwa 12:​17, mutumibwa Yoano wātobele’mba Satana wādi wa kwendelela na kulwa na basheleko ba ku lukunwa lwa mwana-mukaji wa Leza kufika ne dyalelo dino. Kyo kyālongekele. Mu matanda mavule, ba Tumoni twa Yehova bāikele kupelejibwa, kutambwa, kukutwa, nansha kwelwa mu bipango bya buloko bwa masusu pamwanda wa mwimanino wabo musumininwe wa kulamata ku Bulopwe bwa Leza ne kukwatyija boloke bwandi.

Kusokolwa kwa Lukunwa lwa Nyoka Dyalelo

¹⁶ Bakristu babine bendelelanga na kwiula Yesu Kristu mu bukomo bobaloñanga mwanda wa kusokwela Nyoka ne lukunwa lwandi patōka. Mu 1917 Befundi ba Bible, mo mwādi mutelelwa ba Tumoni twa Yehova pakala, bālupwile dibuku Kifyame Kikatakata (Angele) mobāsokwedile patōka buzazangi bwa kabumbo ka bakulumpe ba Bipwilo bya Ki-kristu. Mu 1924, pālondele kitampwa kya mukanda umo wādi ulombola mwimanino wabo kyādi na mutwe wa mwanda unena’mba Kutopekwa kwa Bakulumpe ba Bipwilo (Angele). Bāabenye bitampa midiyo makumi atano mu mizo yonso. Mu 1937, J. F. Rutherford, wādi mwimaniji wa Sosiete Watch Tower mu kine kitatyi’kya, wāpityije bishinte bya bukomo bitala pa lukunwa lwa Satana mu madishikulu ādi na mitwe ya myanda yādi inena’mba “Exposed” (Kulupwilwa Patōka) ne “Religion and Christianity” (Mutōtelo ne Bipwilo bya Ki-kristu). Mwaka wālondele’po, wāpityije dishikulu dyādi dinena’mba: “Face the Facts” (Jingulula Myanda Moikadile) dyālondelwe ku Bitango 50 mu matanda meshileshile kupityila ku ladiyo tamba mu Londoni, mu Angeletele. Kweji umo pakupitapo, bāpityije kishinte kimo “Fascism or Freedom” ku ladiyo ya mu Amerika yādi isambulula mawi mu bipindi bishileshile. Bātentekelepo bishinte bya kyanga byālupwilwe mu mabuku amo-amo kimfwa mu dibuku Balwana ne Mutōtelo (Angele) kadi ne mu mukanda Uncovered. Kukwatañana na myanda yālupwilwe tamba mu myaka ya 20, dibuku Ufunuo​—Upeo Wao Mtukufu U Karibu!,a ditampwe pano mu ndimi 65, dilombolanga patōka baludiki ba kipolitike babi ne bansunga ba makomwa-meso ne bakubulwa kulemeka bijila amba nabo badi mu kipindi kibajinji kya lukunwa lwa Nyoka lumweka na meso. Baludiki ba kipolitike bebidile kwingidija bubela amba o muswelo wa kongola nao bantu, kubulwa kulemeka bu-ujila bwa mashi, ne basusula bengidi ba Yehova (na kulombola mushikwa obashikilwe lukunwa lwa mwana-mukaji wa Leza), nabubine beyukanyanga abo bene bu kipindi kya mu lukunwa lwa Nyoka. Kidi muswelo umo onka ne ku bansunga, kebatopekwangapo nansha patyetye na mutyima wabo wa munda-munda, babepanga mwanda wa kumwenamo lupeto kadi bapuñanga ne kupotoloja bintu byobayukile biyampe’mba biletanga luba.

¹⁷ Ke bantupo bonso basubijibwe na mitōtelo ya bwine ntanda na myanda ya kipolitike, nansha ya busunga bakabadilwa mu kipindi kya mu lukunwa lwa Nyoka, mhm. Bamo-bamo ba mu bano bana-balume ne bana-bakaji batendelanga ba Tumoni twa Yehova. Bengidijanga lupusa lwabo mwanda wa kwibakwasha, kadi bakwabo nabo bafulanga ne ku kwitabija mutōtelo wabine. (Enzankanya na Bilongwa 13:​7, 12; 17:32-34.) Bantu bonso ba uno muswelo, i betwe luno lwito amba: “Pano nanshi, bānwe balopwe ikalai ne manwa; mulombolwe ñeni, bānwe batyibi ba mambo ba panopanshi. Ingidilai Yehova ne moyo, kadi musepelelei ne kuzakala ponka. Imunai Mwana lwimu lwa ku kanwa, pa kutyina’mba wakafuna bulobo, mulube ne mu dishinda, ke-buntu bukalabale bwandi ke busakwaka. Ē! kebo basangale, shabo! boba bonso bakumukulupila.” (Mitōto 2:​10-12) Kyabine, boba bonso basaka kwitabijibwa na Yehova bafwaninwe kulondolola tamba’nka pano, kepabwene kitatyi kya kushita kinjilo na Mutyibi wa momwa mūlu.

¹⁸ Enka boba bakabunda Bulopwe bwa mūlu bo abo kete kipindi kya lukunwa lwa mwana-mukaji. I kibalwa kityetye’tu kya bantu. (Kusokwelwa 7:​4, 9) Ino, kudi kibumbo kikatampe kya bantu bakwabo, eyo, midiyo ya bantu, batōtyi ba Yehova, batengele kukekala na būmi bwanyeke mu paladisa pano pantanda. Kupityila ku binenwa ne ku bilongwa byabo, basapwilanga bashingwe-māni ba Yehova amba: “Batwe tukenda nenu, mwanda tubaivwana’mba Leza udi nenu pamo.”​—Zekadia 8:23.

¹⁹ Kino kyo kitatyi kifwaninwe muzo onso wa muntu kulonga butongi. Lelo basakanga kutōta Yehova ne kukwatakanya bubikadi bwandi’ni nansha baketabija kuludikwa na Satana na kulonga bintu bimusangaja? Kubwipi kwa midiyo itano ya bantu ba mu mizo yonso bemēne ku mutamba wa Yehova pamo na basheleko ba mu lukunwa lwa mwana-mukaji, bampyana ba Bulopwe. Midiyo mwānda ya bantu balombwele kusepelela kwabo na kwifunda Bible pamo na ba Tumoni twa Yehova nansha na kutanwa ku kupwila kwabo. Ba Tumoni twa Yehova basapwilanga bano bantu bonso amba: Kinjilo kikidi bwashi. Mwilungei ku mutamba wa Yehova pakubulwa kwalakana. Itabijai Yesu Kristu bu Lukunwa lwālailwe. Mwilungei na nsangaji ku bulongolodi bwa Yehova bumweka na meso. Shi kepano, ikalai mubukata mwa boba bakatambula madyese akapāna Yehova kupityila ku buludiki bwa Mulopwe, Kristu Yesu.

[Kunshi kwa dyani]

[Bipangujo]

1. (a) Mwanda waka Yehova i Leza wansangaji? (b) I kika kyālongele mwanda wa kwitupa muswelo wa kwikala na nsangaji?

2. Pātyibile Yehova mambo a bantomboki mu Edena, i muswelo’ka wāshimikile kyalwilo kitala pa lukulupilo ku lutundu lwa ba Adama ne Eva?

3. Kukwatañana na Ngalwilo 3:​15, (a) Nyoka i ani, (b) “mwana-mukaji” i ani (c) “lukunwa” lwa Nyoka, i bāni (d) “lukunwa” lwa mwana-mukaji i bāni.

4. I kukwatañana’ka kudi pabukata bwa Ngalwilo 3:15 ne kwalamuka kwa ntanda ke paladisa, mukekala bantu bakubulwa bubi ne lufu?

5. I tuyukeno’ka tuyukilwa’po lutundu lwa Dyabola lwa kumushipiditu?

6. Satana wālombwele mushikwa kudi mwana-mukaji wa Yehova muswelo’ka?

7. Mwanda waka bamwikeulu ba Yehova bakikokeji kya kulemeka bijila bāshikilwe Nyoka wakyelekejo, inoko bālombwele kwifula kwabo muswelo’ka?

8. Satana wādi welaija kika na mutyima kūlu?

9. I muswelo’ka wālombwele Satana mushikwa mubi kupwa kwa kubutulwa kwa Yesu?

10. (a) Kupwa kwa lubatyijo lwa Yesu, Satana wātompele muswelo’ka konakanya mpango ya Yehova pamwanda utala Lukunwa lwālailwe? (b) I muswelo’ka wāingidije Satana baludiki ba mutōtelo wa Bayuda mwanda wa kufikidija bitungo byandi?

11. Mafuku asatu kumeso kwa lufu lwa Yesu, i bāni bātelele bu kipindi kya lukunwa lwa Nyoka, ne mwanda waka?

12, 13. (a) I bukamoni’ka bukwabo bwāletele babitobo bakatampe ne basonekeji pamwanda utala shabo wa kumushipiditu? (b) I bāni belungile kobadi? (c) Mu kufikidila kwa Ngalwilo 3:​15, Lukunwa lwa mwana-mukaji lwāsonsakanibwe kapondo namani?

14. Mwanda waka kusonsakanibwa kwa kapondo ka Lukunwa lwa mwana-mukaji kekulombolapo’mba Satana wānekenye?

15. (a) Kupwa kwa lufu lwa Yesu, batumibwa bandi bāendelele muswelo’ka na kusokwela patōka lukunwa lwa Nyoka? (b) I mushikwa’ka mukwabo wālombwele lukunwa lwa Nyoka kufika ne dyalelo?

16. Mu kino kyetu kitatyi, i bāni basokwedilwe patōka bu kipindi kya mu lukunwa lwa Nyoka, ne muswelo’ka?

17. I madyese’ka akitudilwe’ko bantu badi na bitenta bikatampe bakokeja kutamba mu ino ngikadilo ya bintu?

18. Nansha byokebadipo mu kipindi kya lukunwa lwa mwana-mukaji, i bāni batōta Yehova?

19. (a) I butongi’ka bufwaninwe kulonga bantu bonso? (b) I bāni nakampata belelwe lwito na mutyima umo mwanda wa balondolole na tunangu pokukidi muswelo pano?

[Kapango pa paje 21]

Yesu wāsokwedile patōka bakulumpe ba mitōtelo amba i kipindi kya lukunwa lwa Nyoka

Lelo Ukivulukile’byo?

◻ Nyoka wisambilwepo mu Ngalwilo 3:​15 i ani? Lelo mwana-mukaji nandi i ani?

◻ I tuyukeno’ka twakuyukilapo lukunwa lwa Nyoka?

◻ Yesu wāsokwedile patōka lukunwa lwa Nyoka muswelo’ka?

◻ I bāni bāsokwedilwe patōka bu lukunwa lwa Nyoka lwa mu kino kyetu kitatyi?

◻ I kika kyotufwaninwe kulonga na kampeja-bukidi kutyina’mba twakabadilwa mu mulongo wa lukunwa lwa Nyoka?