‘Ikalai Bajila Mwanda Ami Ne Ujila’

“Mukekalanga bajila, mwanda amiwa Yehova Leza wenu ne ujila.”​—LEVI 19:2.

BIPWILO bivule bya pano pantanda bidi na bobamwene bu bajila. Mama Teresa, māsela wa mu India, wādi umwenwe bu ujila pamwanda wa kwipānina kwandi mu mwingilo wa kukwasha balanda. Pāpa wa Loma nandi witwanga bu “Tata Utōkele.” José María Escrivá, mushimiki wa kitango kya Katolika kya mu ano mafuku kitelwa bu Opus Dei, wādi umwenwe na bene Katolika bamo-bamo bu “kimfwa kya bu-ujila.” Mutōtelo wa Kihindu nao udi na ba swami bao, nansha basanto. Gandhi wādi ulemekelwe bu ujila. Mutōtelo wa Kibuddha nao udi na bisūngu byao, ba Mizilma badi na bapolofeto babo bakola. Ino nabubine kwikala ujila, lelo kishintulula kika?

² Kishima “ujila” kishintululwanga bu “1. . . . kya ku bukomo bwa Leza; kikola. 2. Kitalwa na nansha kifwaninwe butōtyi nansha bulēme . . . 3. Kidi na būmi bwa pangala bininge mu myanda itala butōtyi nansha mu ngikadilo ya kumushipiditu . . . 4. Kitongwe nansha kitūlwe pafula pamwanda wa myanda itala butōtyi.” Mungya buluji bwa Bible, bu-ujila kishintulula “butōki nansha kubulwa dikeme mu myanda itala butōtyi; bu-ukola.” Kukwatañana na dibuku dishintulula bishima bya mu Bible, Auxiliaire pour une meilleure intelligence de la Bible, “[kishima] kyakyo kibajinji kya mu Kihebelu qoʹdhesh kiselele mulangwe wa kusansanibwa, kutalulwa’mo, nansha kupandulwa’mo pamwanda wa Leza, . . . i ngikadilo ya kutulwa pafula pa mwanda wa mwingilo wa Leza.”a

³ Muzo wa Isalela wasoñanibwe kwikala ujila. Bijila bya Leza byādi binena’mba: “Amiwa ne Yehova Leza wenu; ponkapo mwipanduleimo banwe bene mwikale bajila, mwanda amiwa ne ujila.” I ani wādi Nsulo ya bu-ujila? Bene Isalela bakubulwa kubwaninina badi bakokeja kwikala bu bajila muswelo’ka? Ne i bufundiji’ka botukokeja kumwena’mo batwe bene dyalelo mu kwitaba ku lwito lwa Yehova lwa kwikala bu bajila?​—Levi 11:44.

Muswelo Wādi Ukwatañene Isalela na Nsulo ya Bu-ujila

⁴ Kintu kyo-kyonso kyādi kikwatañene na mutōtelo wa Yehova Leza mu Isalela kyādi kitelwa bu kijila ne ye mobādi bekimwenine. Mwanda waka? Mwanda Yehova ye aye ngalwilo ne nsulo ya bu-ujila. Mu mānga yandi ya pa kuteakanibwa kwa kipema kikola ne bivwalwa ne kudyangulwa kwadyo, Mosesa wāfudije na bino bishima’mba: “Ebiya kadi bapunga kipapo kya kilongo kijila kya nsahabu itōka tō-o balemba ponka lulembo lwa ntapo ya kiyukeno: Bu-ujila kudi Yehova.” Kino kipapo kya kilongo kya nsahabu itoka tō-o kyādi kīlamikwe pa kibango kya nkaka kya kitōbo mukatampe kyādi kishintulula amba i mutulwe pafula pa mwanda wa mingilo ya pabula ya bu-ujila. Kitatyi kyobādi bamona luno lulembo lwa ntapo lukelema na kike kya dyuba, bene Isalela bādi bavuluka kitatyi ne kitatyi bu-ujila bwa Yehova.​—Divilu 28:36; 29:6; 39:30.

⁵ Ino lelo i muswelo’ka wādi ukokeja bene Isalela kwikala bajila? I enka na kwikala na kipwano kya pabwipi na Yehova ne na butōtyi bwabo bwakubulwa disubi. Bādi basakilwa kuyukidija kwabinebine kwa ‘Yewa Mwine-Ukola Nakampata’ mwanda wa kumutōta mu bu-ujila, na butōki bwa ku ngitu ne bwa kumushipiditu. (Nkindi 2:​1-6; 9:​10) Omwanda bene Isalela bādi bafwaninwe kutōta Leza na milangwe ne na mutyima wakubulwa dikeme. Mutōtelo mukwabo o-onso wa buzazangi wādi wamunyanji ku meso a Yehova.​—Nkindi 21:27.

Kyātopekele Yehova Isalela

⁶ Kino kyāmwekele patōkelela kitatyi kyāshilwile bene Isalela kulambula mu tempelo bitapwa byampikwa kwendelamo, bilemane, bādi bekilonga na mutyima na kanyonga. Kupityila kudi mupolofeto wandi Malaki, Yehova wātopekele milambu yabo yamvubu mityetye: “Nkitokēlwemopo mudi banwe; i Yehova wa bibumbo unena; nansha kuketabijapo kyakwela kya ku dikasa dyenu.  . . . Ino banwe mujilula [dijina dyami] mu kunena’mba: Mesa a Yehova i masubile, ne bidipo bine i bya ka? Kabidi munena monka amba: Talapo bidi, i! i! mutyima i muvutakane! yo! bukōke i buno! ino nanshi mwibatyikwe; i Yehova wa bibumbo unena; kabidi mwaleta kyokya kisasamunwe, ne kisunkuta, ne kibela; i enka nenki mo muletela kyakwela; lelo ntambule kyakyo ku kuboko kwenu’ni, a? i Yehova unena.”​—Malaki 1:​10, 12, 13.

⁷ Malaki wāingidijibwe na Leza mwanda wa kutopeka Bayuda pamwanda wa bilongwa byabo bibi, kimweka bu mwādi mu mwaka wa 500 K.K.K. Babitobo kebādipo bakileta kimfwa kilumbuluke, kadi mwiendelejo wabo kewākidipo ujila nansha patyetye pene. Bantu bādi balonda buno bulombodi, nabo bāshilula kuzobolola mwimanino wabo wa kulamata ku misoñanya ya Leza, kufika’nka ne ku kulubula bakaji babo, na mulangwe wa kuyata bansongwakaji bajentaila banuke bininge bu babo bakaji. Malaki wāsonekele’mba: “Yehova wādi kamoni umbukata mwenu abe ne mukaji obe wa busongwalume bobe, padi aye owalonga bya bupupakane,b inoko i umpwani obe ne mukaji wa kipwano kyobe. . . . Penepo dyumuka i ku mushipiditu wenu, ne kulongapo nansha kimo kya bupupakane padi mukaji wa busongwalume wandi. Nashikwe kupinga mukaji, i Yehova unena, Leza wa Isalela.”​—Malaki 2:​14-​16.

⁸ Dyalelo nadyo, kibalwa kya dilubu i kikande bininge mu mantanda a kubulwa kukankaja dilubu. Nansha ke kipwilo kya bwine-kristu nakyo i kitengwe na uno mwanda. Kitatyi kya kukimba bukwashi bwa bakulumpe mwanda wa kunekenya bikambija byabo ne kupima kusendulula busongi bwabo, bamo-bamo banyemenanga bukidi-bukidi ku dilubu. Divule kino kishiyanga bana mu makambakano a mutyima kupēpa.​—Mateo 19:​8, 9.

⁹ Enka na motwekimwena kūlu muno, pa kumona ngikadilo imbi ya kumushipiditu yādiko mu mafuku a Malaki, Yehova wātopekele pakubulwa kafinda butōtyi bwa Yuda bwa kūlu-kūlu na kulombola’mba wādi ukokeja kwitabija enka mutōtelo utōka kete. Lelo kino kekifwaninwepo kwitulanguluja pa muswelo wa mwikadile mutōtelo wetu wa kudi Yehova Leza, Mfumwetu Mulopwe wa umbuo onso, Nsulo ya bu-ujila bwabinebine? Lelo, nabubine tulambulanga kudi Leza mwingilo ukola? Twilamine batwe bene bu batōka mu ngikadilo ya kumushipiditu?

¹⁰ Kino kekishintululapo amba tufwaninwe kwikala babwaninine, mwanda kekibwanikapo, nansha kwidingakanya na bakwabo, mhm. Ino kishintulula’mba mukristu umo ne umo ufwaninwe kutōta Leza butōtyi bulumbuluke nakampata mungya bukomo bwandi bonso. Kino kitalanga pa ngikadilo ya mutōtelo wetu. Mwingilo wetu ukola ufwaninwe kwikala wa ponso pafudile bukomo bwetu​—mwingilo ujila. Tukekibwanya muswelo’ka?​—Luka 16:10; Ngalatea 6:​3, 4.

Mityima Itōka Itwalanga ku Mutōtelo Utōka

¹¹ Yesu wāfundije patōkelela’mba byobya bidi mu mutyima wa muntu bimwekanga mu byalonga ne mu byanena. Wānene Bafadiseo banzazangi, bantu badisubi, amba: “Bānwe bāna ba banyoka! Ke bintu byōtambija mukanwa i byōyujije kala ku mutyima.” Kupwa wālombola amba bilongwa bibi bishilukanga ku milangwe imbi idi mu mutyima, nansha mu muntu wa munda-munda. Wānene’mba: “Nanshi byobya bitamba mu kanwa bishilukanga mu mutyima, e byonakanya muntu byobya. Mwanda mu mutyima mushilukanga byakufwatakanya bibi, ne byakwipaya bantu, ne makoji, ne busekese, ne bwivi, ne mabela a kubepela bantu, ne butukani monka. Ke byo byonakanya muntu byabyo.”​—Mateo 12:34; 15:18-​20.

¹² Kino kitukwasha twivwanije’mba bilongwa byadisubi kebilongekanga kiponka na ponka nansha pakubulwa kukungwa. I kipa kya milangwe ya munyanji yādi ifyeme mu mutyima, bilokoloko bifyame ne byakulangalanga bibibibi. Omwanda Yesu wānene’mba: “Kemwaivwene byo kyadi kinenwa kadi ku ba pa kalā’mba: Kokētañana makoji, mhm. Ino ami nami nemunena’mba; Yewa wakutala mwana mukaji meso a mutyima wakumusaka, nankyo wapu kupya kala mambo nandi umutyima wandi.” Mu muneneno mukwabo, busekese ne makoji bishilulanga dibajinji kwala miji mu mutyima kumeso kwa kilongwa. Ebiya, shi kuwamweka mukenga, yoya yadi bu milangwe ya disubi yaikala ke mwiendelejo wa disubi. Kimfwa busekese, makoji, buladi bwa bantu bangitu imo, bwivi, butukani, ne bupondo.​—Mateo 5:​27, 28; Ngalatea 5:​19-​21.

¹³ Tukokeja kwikilombola mu bimfwa bishileshile. Mu matanda amo-amo, mōbo a makayo ekalanga amena’mo pamo’nka bwa boya, kino kilundilanga’ko buvule bwa bifuko bikailwa’mo makayo a kwidya lupeto. Muntu ukōkeja kutompibwa na kusaka kunyemena’ko mwanda wa kusaka kupwija makambakano atala kupumbwa lupeto. Mulangilo wa uno muswelo ukokeja kongola mwanetu ashilule kusābula misoñanya ya mu Bible nansha kuleka kwiilonda.c Pakwabo napo, pano byokekidi kipēla kutala bilongwa bya bupanu kupityila ku matelevijo, ku mavideo, mu makompyuta ne mu mabuku, kino kikokeja kufikija mukristu ku mwiendelejo wa disubi. Pa kwilwa panopele yandi ya kumushipiditu, aye pa kutulumuka, kemuponene kala mu kilongwa kya munyanji. Inoko mu byaba bivule, kumeso kwa kushetemukila mu bubi, milangwe imbi ikalanga ishilula mu ñeni. Eyo, mu byaba bya uno muswelo, bino binenwa bya Yakoba bikalanga bifikidila: “Bantu bonso, wa pandi, wa pandi, batompibwanga, pa kukokwa na kilokoloko kyāye mwine, waongolwa. Ebiya kilokoloko pa kwimita kibutula bubi.”​—Yakoba 1:​14, 15; Efisesa 6:​11-​18.

¹⁴ Kyadyese i kino, bakristu bavule baponenanga mu bubi pamwanda wa bukōkekōke, balombolanga kwisāsa kwa binebine ne bakulumpe bebakwashanga bininge ku mushipiditu amba bamone bukomo. Nansha ke boba bapangwe pamwanda wa kubulwa kulombola kwisāsa kwa binebine, kumfulo bekalanga bajokeja milangwe yabo ne kujokejibwa’bo mu kipwilo. I bafike ku kujingulula muswelo okyaikele kipēla ku wabo mutamba kukokwa na Satana kitatyi kyobālekele milangwe ya disubi yale miji mu mityima yabo.​—Ngalatea 6:1; 2 Temote 2:​24-​26; 1 Petelo 5:​8, 9.

Bulwi​—bwa Kulwa na Bukōkekōke Bwetu

¹⁵ Tufwaninwe kulonga bukomo bwetu bonso tuyuke batwe bene myanda ikanina mutyima wetu. Lelo bine tusakanga kukomena bukōkekōke bwetu, na kwibwitabija bidi, ebiya ne kulonga bukomo bukatampe mwanda wa kwibunekenya? Lelo usenswe nabubinebine kwipangula mulunda nobe wabinebine muswelo okokeja kwilemununa, kupwa ne kwitabija kulonda madingi andi? Shi tusaka kwikala nyeke bajila, tufwaninwe kulwa na milangwe ikokeja kwitufikija ku kutupatupa. Mwanda waka? Mwanda Satana uyukile bukōkekōke bwetu. Ukengidija bya kyongo byandi mwanda wa etutonwene mu bubi ne ku mwiendelejo wa disubi. Na bilongwa byandi bya budyumuku, utompanga kwitukalañanya na buswe bwa Leza amba tuleke kwendelela kutumbija ne kutōta Yehova.​—Yelemia 17:9; Efisesa 6:​11; Yakoba 1:​19.

¹⁶ Mutumibwa Polo wādi wikonda na makambakano andi ne matompo, na mwaekilombwela mu mukanda wandi ku bene Loma: “Ndyūkile’mba, mudi ami (ko kunena’mba mu ngitu yami) kemwikelepo nansha kimo kinengele; ke-muntu mutyima wa kuswa ngidi nao, ino ami kumona mwakwikilongela kyokya kinengele mpika. Ke-kintu kyokya kiyampe kyo nswile nkilonga’kyopo, ino bubi bo nkisweleko e bo nonga. . . . Mwanda ndoelelwe mu mukanda-wabijila wa Leza monka mwendele mu muntu udi munda mwami. Ino namone mukanda, ungi nao, wa mu byangitu byami, ke balu ne mukanda wa ku mutyima wami, unkokele monka mu bupika bwa mu mukanda wa bubi, o udi mu byangitu byami.”​—Loma 7:​18-​23.

¹⁷ Pano kintu kyakamweno mu kimfwa kya Polo i kino, waitabije bukōkekōke bwandi. Ino nansha nankyo, wanēne’mba: “Ndoelelwe mu mukanda-wabijila wa Leza monka mwendele mu muntu [wa kumushipiditu] udi munda mwami.” Polo wādi usenswe biyampe, kadi wādi ushikilwe bibi. Ino wādi nyeke na bulwi, bulwi bumo bonka botudi nabo ne batwe bene dyalelo​—bwa kulwa na Satana, na ntanda, ne na ngitu yetu. I muswelo’ka otukokeja kunekenya bulwi tushale bajila, besansanye na ino ntanda ne na mulangilo wayo?​—2 Kodinda 4:4; Efisesa 6:​12.

I Muswelo’ka Otukokeja Kwikala Nyeke Bajila?

¹⁸ Bu-ujila kebukokejapo kubwanika shi ketwielelangakopo nansha shi ketwifulangapo mu bintu bimo-bimo. Muntu wa uno muswelo ukasaka kubingija nyeke mwiendelejo wandi ne kusaka nyeke kutopeka bakwabo. Padi tufwaninwe kwifunda kwitabija bulube bwetu, kulekako kwikala wa bamo bebingija na kunena amba ye mokyādi kala kitungilwe, nansha amba ye mwendele kibutwila kyami, nansha kadi’mba ye mwikadile bantu ba ku musuku wetu. Myanda yonso ikuñanga mu mutyima wa muntu aye mwine. Lelo usenswe boloke? usenswe bu-ujila? usakanga kweselwa na Leza? Kaimba wa mitōto wālombwele patōka kamweno ka bu-ujila amba: “Funduka ku bubi, ulonge biyampe; saka ndoe ne kwiilondalonda.” Mutumibwa Polo wāsonekele’mba: “Lusa [“buswe,” NW] nalo, lwikale lwampikwa buzazangi. Jilai pakatampe pene byobya bibibibi; lamatyididilai byobya bilumbuluke biyampe.”​—Mitōto 34:14; 97:10; Loma 12:9.

¹⁹ Tukokeja ‘kulamata pototo ku byobya bilumbuluke’ enka shi twikale kumona bintu na mwibimwena Yehova ne shi tulange enka na mulangila Kristu! (1 Kodinda 2:​16) Lelo tukekibwanya namani? Na kwifunda Kinenwa kya Leza ne kulanguluka pa byotwifunda’mo. I misunsa inga yotwikalanga tutambula ano madingi? Lelo twiatanga mutyima na kusumininwa konso? Kimfwa, lelo bine wikalanga wifunda mulami onso ne kubandaula bisonekwa bitelelwe’mo kumeso kwa kwenda ku kupwila? Kwifunda kotwatela kuno, ke enkapo kushinka bitupu mishinko munshi mwa bishima kampanda mu musāngo ne musāngo, mhm. Kwifunda kishinte ke kwikitangapo lubilo-lubilo na kwikishinka mu minite 15 kete. Lelo kino kikashintulula’mba twadi tuwefunde kishinte? Bine, kilombanga nsaa imo nansha ibidi pa kusaka kwifunda ne kutwejā mu ñeni kamweno ka kumushipiditu kadi mu kishinte kyo tutanga.

²⁰ Padi kitusakila kwilemununa batwe bene na kukūla nsaa mityetye yotupityijanga ku yenga ne yenga na kutala TV ne kulanguluka senene pa kamweno ka bu-ujila bwetu. Kwifunda kwetu kwa kyaba ne kyaba kuketūbaka ku mushipiditu, ne kukaludika ñeni yetu ku butyibi boloke​—butwala ku “bilongwa bya bu-ujila.”​—2 Petelo 3:​11; Efisesa 4:​23; 5:​15, 16.

²¹ Kipangujo pano i kino, I mu bipindi’ka bikwabo bya mingilo yetu ne bya mwiendelejo wetu pamo bwa bakristu, motukokeja kwikala bajila, na mwikadile Yehova bu ujila? Kishinte kilonda’ko kiketupa milangwe yakamweno yotufwaninwe kulanguluka’po bininge.

[Kunshi kwa dyani]

[Bipangujo]

1. I bantu’ka bamo-bamo bamwenwe na ino ntanda bu bajila?

2, 3. (a) Bishima “ujila” ne “bu-ujila” bishintulula kika? (b) I bipangujo’ka bimo-bimo bisakilwa malondololo?

4. I muswelo’ka wāelekejibwe bu-ujila bwa Yehova mu Isalela?

5. Bene Isalela bakubulwa kubwaninina i muswelo’ka obādi bakokeja kumonwa bu bajila?

6. Bayuda ba mu mafuku a Malaki, lelo bādi bamwene mesa a Yehova muswelo’ka?

7. I bilongwa’ka byadisubi byādi bilonga Bayuda ba mu myaka 500 K.K.K.?

8. Bamo-bamo ba mu kipwilo kya bwine-kristu i batengwe muswelo’ka na milangwe ya mu ano mafuku itala pa dilubu?

9, 10. I muswelo’ka otufwaninwe kulanguluka pa muswelo wa mwikadile mutōtelo wetu wa kudi Yehova?

11, 12. Bilongwa bya disubi bishilukanga kwepi?

13. I bimfwa’ka bimo-bimo bilombola muswelo utwalanga milangwe ya disubi ku bilongwa bya disubi?

14. I muswelo’ka wālekele bamo-bamo mwiendelejo wabo wa disubi?

15. (a) Mwanda’ka tufwaninwe kulwa na bukōkekōke bwetu? (b) I kika kikokeja kwitukwasha twitabije bukōkekōke bwetu?

16. Mutumibwa Polo wadi na bulwi’ka?

17. Polo wānekenye muswelo’ka bulwi bwādi ulwa na bukōkekōke?

18. I muswelo’ka otukokeja kwikala nyeke bajila?

19, 20. (a) I muswelo’ka otukokeja kūbaka ñeni yetu? (b) Kifundwa kya pakasuku kifwaninwe, lelo kimanine pa kika?

21. I kipangujo’ka kyashala pampikwa kulondololwa?

Lelo Ukivulukile?

◻ I kika kyādi kiyukanya Nsulo ya bu-ujila mu Isalela?

◻ Mu mafuku a Malaki, mutōtelo wa bene Isalela wādi wadisubi mu mashinda’ka?

◻ I kwepi kwalulanga ngikadilo ya disubi?

◻ Pa kwikala bajila, i kika kyotufwaninwe kwitabija?

◻ I muswelo’ka otukokeja kwikala nyeke bajila?