Kusengibwa Ku Boba Basusulwa

LELO wi mujingulule’mba umbula bwa būmi bobe, kudi bishima bimo-bimo bipitulukwanga’mo kyaba ne kyaba mu mitwe ya myanda ya pa bibalu? Le kodi mutondwe kutanga bino bishima, kimfwa bulwi, buñonaona, bimpengele, nzala, ne masusu? Inoko kudi kishima kimo kibulwanga mu misapu ya mu majulunale. Eyo, i kishima kilombola kintu kimo kyabilwa bininge na bantu. Kino kishima i “kusengibwa.”

“Kusenga” kushintulula “kupa bukomo ne lukulupilo ku” muntu ne “kutalaja kujingwa mutyima nansha kuvutakanibwa kwa” muntu kampanda. Mwanda wa mitabakano idi’mo ntanda mu ino myaka ya tutwa 20, bantu bakimbanga na mikeketo lukulupilo ne kutalajibwa kujingwa mutyima kwabo. Bine, bamo-bamo umbukata mwetu badi na bintu bivule bya kusangaja ngitu bipite ne mwādi mukokeja kwibifwatakenya bankambo betu. Kidi namino mwanda sianse ibaendelela nakampata kumeso. Inoko sianse ne busendwe kebituseñangapo, mwanda kebibwanyapo kupwija bintu byonso biletela muzo wa muntu masusu. Le i bintu’ka?

Kepapite tutwa twa myaka, Solomone, muntu watunangu, wālombwele kintu kimo kileta masusu pānene’mba: ‘Muntu i mubikale muntu mukwabo mwanda wa kumusanshija.’ (Musapudi 8:9) Sianse ne busendwe kebibwanyapo kwalamuna mushipiditu wa bantu wa kusaka kutādila bakwabo. Uno mushipiditu ye ao ubutula imbikalo ya kasusu mu matanda, ne kukolomona mavita makomokomo etamba matanda mu kino kyetu kitatyi.

Tamba mu 1914, ke kwipaibwe bantu midiyo katwa ne kupita mu mavita. Langa bidi mulengela bino bintu nzuba ku bantu​—bisaka bivule bidi mu madilo bifwaninwe kusengibwa. Ke enkapo lufu lwa kutapwa kete, mavita aletanga kadi ne masusu a miswelo mikwabo. Kumfulo kwa divita dyabubidi dya ntanda yonso, mu Bulaya mwādi midiyo 12 ne kupita ya bapando bānyemene mu matanda a bene. Myaka mityetye kunyuma, bantu kupita pa mudiyo umo ne kansa banyemene mu bifuko mudi mavita bya mu Bwikike bwa Kunshi ne Kutunduka bwa Azia. Bulwi bwa mu Balkans bwavilwije bantu midiyo ibidi ne kupita, bashiya mobo abo​—pavule banyema kwikubija kwa bantu kutelwa bu “kutalula busala mu tubila.”

Bine bano bapando bafwaninwe kusengibwa, kupityidila boba bavilulwa pampikwa bintu, banyema’nka na katundu pa mutwe, kuyuka kobenda nansha bikebafikila’ko abo ne bisaka byabo mpika. Bano bantu bapēpwa mityima pakatampe; bafwaninwe kusengibwa.

Mu bifuko bivule biloije pano pantanda, bantu bavule i bamunwe bupika bukatampe na ngikadilo ya lupeto ya ino ntanda. Eyo, bamo badi na bintu bivule bya kungitu. Ino bavule bakomenwe ne mwa kushikatyila. Bakikimba mobo malumbuluke. Bakwabo twaji. Julunale umo wa mu Afrika unena’mba: “Bulofwa bwenda bwilundila’ko pano pantanda byamwiko, pa kufika mu mwaka wa 2020, bantu miliyare 1 ne midiyo 300 ne kupita bakakimba twaji.” Nabubine, bano bantu basusulwa na bufudile bwa kubulwa kwa lupeto bafwaninwe kupebwa “bukomo ne kikulupiji”​—ke kusengibwa kadi.

Bamo-bamo bekalanga ke bipolapola, pa kūmwa umeso na bufudile. Kyabine, kino kiletanga bufudile ku bobakatūta’ba, ne kadi kuvula kwa bupolapola kulundilanga’ko kupēpwa mityima. Mutwe wa mwanda watambile pano-pano pa kibalu kya julunale (The Star) wa mu Johannesburg, mu Afrique du Sud utangwa’mba: “Difuku dikavulukwa mu būmi bwa ‘ntanda ya butapani butabukile bwa pano pantanda ponso.’ ” Kino kishinte kyadi kilombola difuku dyatongelwe mu mafuku alongeka bintu mu Johannesburg ne kufula-kufula kwamo. Mu dino difuku, mwaipailwe bantu baná, ne bantu mwānda baibwa myotoka yabo. Kwalombwelwe kutūtwa kwa mobo 17 mu kibundi kya kufula kyadi’mo bantu bafuke ku makasa. Kutentekela’po ne bangivi bavule beba na byabulwi. Ino kitango kya bampulushi kyatendele dino difuku mu uno julunale amba dyadi difuku “dyashikete bantu ku matwi talala nabya’ko bidi.” Nabubine, boba batūtyilwe mobo, baibilwe myotoka, ne bamusuku na baipailwe, bapēpwanga mityima bininge. Bafwaninwe kutūkijibwa mityima ne kupebwa kikulupiji​—kusengibwa.

Mu matanda amo-amo, mudi bambutwile bapoteja babo bana mu bīkwe bya bwitwa. Lapolo umo ulombola’mba mu ntanda imo ya mu Azia, mutūtyikila banangi bendela kukayuka “biteba bya busekese,” mudi bana-bakaji babwitwa midiyo ibidi, bavule umbukata mwabo bāpotejibwe nansha bāselelwe na batumbula bakidi banuke. Lelo kudi bantu bapēpwa mityima kutabuka bano badi mu ino ngikadilo yabulanda? Pa kwisambila pa buno busunga bwa bulembakane, dipepala dimo (Time) dyalombwele mwanda utala kitango kya malongolodi a bana-bakaji ba mu Bwikike bwa Kunshi ne Kutunduka kwa Azia kyalongelwe mu 1991. Banene’ko amba “tamba pabukata bwa myaka ya 1970, bana-bakaji bapotejibwe kujokoloka ntanda yonso badi midiyo 30.”

Bine, bana kebafwaninwepo kupotejibwa mwanda wa kukamweshibwa malwa na bwitwa. Bana bavule bonakanibwanga kungitu ne kujilulwa nansha ke ku mobo abo na bambutwile nansha na bobabutulwa nabo. Bana ba uno muswelo bashalanga na byaso ku mityima myaka mivule. Bine, byobekele kuponenwa na disusu dikomokomo, bafwaninwe kusengibwa.

Mubandaudi Wakala wa Myanda Itala Disusu

Mulopwe Solomone wātulumukile bininge pamwanda wa bukatampe bwa disusu dya bantu. Wāsonekele’mba: “Kadi ami nealuja ke ntale masusu alongibwa munshi mwa dyuba: ino talapo bidi, mipolo ya badi namino’ba basusulwa, kadi kebadipo ne nsenga; kabidi ku mutamba wa bakususujañana babo kwadi bukomo, ino kudi abo kebadipo na nsenga.”​—Musapudi 4:1.

Uno mulopwe watunangu, wāmwene myaka 3 000 kunyuma bantu basusulwa bakimba na mikeketo nsenga wa kwibasenga, shi wadiko dyalelo le longa unene’po kika? Inoko, Solomone wāyukile’mba i kutupu muntu wakubulwa kubwaninina, ne aye mwine kumo, ukokeja kupāna busengi bufwaninwe ku bantu. Kwādi kusakibwa muntu mukatampe wa kutyumuna bukomo bwa bantu bakasusu. Lelo muntu wa uno muswelo udiko?

Mu Bible, Mitōto 72 wisambilanga padi musengi mukatampe wa bantu bonso. Ino mitōto yāsonekelwe na Mulopwe Davida, shandya Solomone. Bilembwa byayo byapangala bitangwa’mba: “Lwimbo lwa mitōto lwa Solomone.” I kimweke patōka’mba luno lwimbo lwāsonekelwe na Davida, Mulopwe mukulu, lufunkila pa Muntu wādi ufwaninwe kupyana lupona lwandi. Kukwatañana na mitōto, uno Muntu wādi wa kutūkija mityima ya bantu na kufundula disusu lonso. “Mu mafuku andi boloke bakamonanga katōkwe, ne bungibungi bwa ndoe, poso kweji akajimankane. Ukabikalanga bulopwe kushilwila ku dijiba kutūla ne ku dijiba dikwabo, kadi ne . . . ku mfulo ya panopanshi.”​—Mitōto 72:​7, 8.

Mobimwekela, pādi pasoneka Davida uno mukanda, wādi ulangila padi wandi mwana Solomone. Ino Solomone wāmwene’mba kukūla muzo wa muntu mungya bushintuludi budi mu mitōto i kintu kyādi kitabukile pa bukomo bwandi. Wāfikidije bityetye’tu bino binenwa bidi mu mitōto, kadi i ku muzo wa Isalela kete, ke mwanda wa kamweno ka ntanda yonsopo. Bine, ino mitōto ya bupolofeto yānenwe ku bukomo bwa mushipiditu yādi ifunkila padi muntu mukatampe kutabuka Solomone. Lelo uno muntu wādi ani? Ke ungipo, i Yesu Kristu.

Pa kulombola lubutulo lwa Yesu, mwikeulu wānene’mba: “Yehova Leza ukamupako kipōna kya shandi Davida.” (Luka 1:32) Pakwabo kadi, Yesu wētelele aye mwine bu “wakukilako Solomone bukata.” (Luka 11:31) Yesu udi mūlu tamba kusanguka kwandi, ushikete ku lundyo lwa Leza, mu kifuko kimufwaninwe mwafikidija binenwa bya Mitōto 72. Nakampata, i mupebwe bukomo ne lupusa na Leza lwa kutyumuna lupungu lwa bakasusu. (Mitōto 2:​7-9; Danyele 2:44) Nanshi Yesu ye aye wa kufikidija binenwa bya Mitōto 72.

Pano-pano Ponka Disusu Dikapwa

Lelo kino kishintulula namani? Kishintulula’mba pano-pano ponka bwanapabo bwa kunyongolola bantu mu disusu dya miswelo yonso bukamweka binebine. Masusu makomokomo ne disusu bimonwa mu kino kyetu kitatyi byātobelwe na Yesu amba nabyo bibadilwa mu biyukeno bilombola “kuvuika kwa ino ngikadilo ya bintu.” (Mateo 24:3, NW) Umbukata mwabyo, wātobele’mo: “Muzo ukataluka kukatamba muzo mukwabo, ne bulopwe nabo monka.” (Mateo 24:7) Kino kiyukeno kya bupolofeto kyāshilwile kufikidila tamba kwalula kwa divita dibajinji dya ntanda yonso mu 1914. Yesu wābwejeje’ko amba: “Pa mwanda wa bubi bwa kujilula bijila lusa lwa bangi bangi bene lwenda lutalala munda.” (Mateo 24:12) Kujilula-bijila ne kubulwa lusa i bibutule lukongo lubi, lwakasusu. Omwanda, kitatyi kya Yesu Kristu kya kwimanina myanda yonso bu Mulopwe mupya wa pano pantanda kibafwena. (Mateo 24:32-​34) Kino kikashintulula kika ku bantu basusulwa badi na lwitabijo mudi Yesu Kristu, bamwabija bu Musengi wa muzo wa muntu utūdilwe’ko na Leza?

Pa kulondolola ku kino kipangujo, tutangei binenwa bikwabo bidi mu Mitōto 72 bifikidile padi Yesu Kristu: “Ukanyongolola mupando pa kwita; ne balanda ba kubulwa wakwibakwasha. Ukebafwila lusa balanda ne badi makasa, kadi ne myuya ya badi makasa ukeīpandijanga. Ukakūla muya wabo ku bongojani ne bikungulu bya bulobo; kadi mashi abo akēkalanga maleme mu meso andi.” (Mitōto 72:​12-​14) Bine Yesu Kristu, Mulopwe mubikikwe na Leza ukafikidija’kyo, kekukekalapo muntu nansha umo ukamweshibwa malwa na disusu. Ke-pantu aye udi na bukomo bwa kufundula bukondame bwa miswelo yonso.

Padi muntu ukokeja kunena’mba: ‘Lwalo i lushiñanya bitupu, le kyokebifikila pano i kika? Ne i kusengibwa’ka kwine kekumweka dyalelo abo bantu basusuka?’ Bine, kusengibwa kwa bantu basusulwa kudiko. Bishinte bibidi bya kwifudila’ko mu dino dipepala bikalombola muswelo usengwa bantu bavule dyalelo kupityila ku kuloeja kipwano kya pabwipi na Yehova Leza wabine, ne na Yesu Kristu wandi Mwana wasenswe. Kipwano kya uno muswelo kikokeja kwitusenga umbula bwa kino kitatyi kya disusu, kadi kikokeja kutwala muntu ku būmi bwanyeke bwakubulwa disusu. Yesu wānene kudi Leza mu milombelo’mba: “Bakuyūke, abe Leza enka wa binebine, ne Yesu Kidishitu o watumine nankyo bo būmi ne būmi bwine bwa kulādila nyeke na nyeke.”​—Yoano 17:3.