Tulamei Bulumbuluke Mu Ino Ntanda Miyule Byabubi
“Longai bintu byonso kwa kubulwa kwiuninga ne lupata; amba mwikale bakubulwa kutopekwa ne babinebine, ke bāna ba Leza bakubulwa bulema muno mubukata mwa lukongo luno lukondame, ne lwa kuvutakanya.”—FIDIPAI 2:14, 15.
MISOÑANYA ya Yehova keidipo ne mwa kutuninwa mwine. Pādi kepalumba bene Isalela ku kutwela mu Ntanda ya Mulao, mupolofeto Mosesa wēbanene amba: “Ukebonakanya fututu, mwine Hiti, ne mwine Amole, ne mwine Kenani, ne mwine Pedizi, ne mwine Hivi, ne mwine Yebushi, mwakusoñenya Yehova Leza obe.”—Kupituluka 7:2; 20:17.
2 Eyo, Yehova i Leza wa lusa, ino mwanda waka wāletele musoñanya wa kutukija bene Kenani? (Divilu 34:6) Buluji bumo i buno, ‘mwanda wa bene Kenani bakekala kebafundija Isalela byamunyanji byonso byobādi balongela baleza babo; kutyina amba bakalonga bubi padi Yehova Leza.’ (Kupituluka 20:18) Mosesa wānene kadi amba: “I pa mwanda wa bubi bwa ino mizo bo bwebapangilamo Yehova ku meso obe.” (Kupituluka 9:4) Bene Kenani bādi bankuma-bibi ba mu meso fututu. Busekese ne kutōta bilezaleza byo byādi biyukeno bya mutōtelo wabo. (Divilu 23:24; 34:12, 13; Umbadilo 33:52; Kupituluka 7:5) Busula-malwa, busekese bwa bantu ba ngitu imo, ne bwa bantu na banyema byo byādi “bilongwa bya mu ntanda ya Kenani.” (Levi 18:3-25) Bana bakubulwa mwanda bādi belwa bu bitapwa ku baleza babubela. (Kupituluka 18:9-12) Omwanda Yehova wāmwene ino mizo bu kyaka ku ngikadilo ya kungitu, ya mu mwikadilo, ne ya kumushipiditu ya bantu bandi!—Divilu 34:14-16.
3 Bene Kenani bavule bāpandile pākwete Isalela Ntanda ya Mulao, mwanda misoñanya ya Leza keyālēmekelwepo senene. (Batyibi 1:19-21) Papo, lupusa lwa munshimunshi lwa bene Kenani lwādi kelwilombola, kyo kyādi kinenenwa amba: “[Bene Isalela] baelele bitungo [bya Yehova], ne kipwano kyandi kyāpwene ne bashabo, ne bya bu-kamoni byandi byāpene ko badi; penepo kebalonda byabitupubitupu, ne kwalamuka ke babitupubitupu, ne kulonda bamizo bādi bebajokolokele, Yehova webakandile amba: Kemukebeula kulonga pamo bwa abo, ehe.” (2 Balopwe 17:15) Bine, mu bula bwa myaka, bene Isalela bavule bādi balonga bintu bibi—kutōta bilezaleza, busekese bupitepite ne kwela bana bu bitapwa—bino byonso byo byālengeje Leza alete musoñanya wa kutukija bene Kenani.—Batyibi 10:6; 2 Balopwe 17:17; Yelemia 13:27.
4 Ebiya mupolofeto Hosea wāela lubila amba: “Ivwanai kyakanwa kya Yehova; banwe bāna ba Isalela, mwanda Yehova udi ne [kīmu] ne bekadi ba ntanda’ya, ke-kintu kekudipo bu-binebine, nansha kanye, nansha kuyukidija kwa Leza, mu ntanda’ya. Kutupu poso’nka kutyipa, ne kubepabepa, ne kwipaya, ne kwiba, ne kulāla makoji, bingojila bilongwa, ne mashi atenga mashi. Po pa mwanda’o ntanda o ikadidila madilo, ne enselele wikalangamo ukakōka, pamo na banyema ba muntanda ne byoni bya mūlu; eyo, ne mwita wa kalunga-kamema nao ukafundulwa.” (Hosea 4:1-3) Mu 740 K.K.K., bulopwe bwa kiboja bwa kungala kwa Isalela bwāshindwa na bene Ashidia. Kubwipi kwa myaka katwa ne kupita, bulopwe bwa kunshi bwa Yuda bwampikwa kikōkeji nabo bwāshindwa na Babiloni.
5 Ino myanda ilombola patōka kyaka kyotukokeja kuponena’mo shi tuleka byabubi bitutādila. Leza ushikilwe bukondame, omwanda kakebulekapo umbukata mwa bantu bandi. (1 Petelo 1:14-16) I bine, tudi mu ‘ino ngikadilo imbi ya bintu,’ mu ntanda yenda yonekela’ko bukile bukya. (Ngalatea 1:4; 2 Temote 3:13) Nansha byokidi uno muswelo, ino Kinenwa kya Leza kisoñanya bene Kidishitu bonso bendelele na kulonga buninge mwanda wa bekale “bakubulwa kutopekwa ne babinebine, ke bāna ba Leza bakubulwa bulema muno mubukata mwa lukongo luno lukondame, ne lwa kuvutakanya, mo [beñenya] tō bwa bimuni panopantanda.” (Fidipai 2:14, 15) Ino le i muswelo’ka otukokeja kulama bulumbuluke mu ino ntanda miyule byabubi? Lelo bibwanika binebine?
Ntanda ya Bene Loma Miyule Byabubi
6 Bene Kidishitu ba mu myaka katwa imbajinji bādi balwa mwanda wa kulama bulumbuluke, kutyina amba bakaponena mu byabubi bya miswelo ne miswelo byādi bilonga bene Loma. Seneca, filozofe mwine Loma wēsambile pa bantu ba mu kyandi kitatyi’mba: “Bantu bādi balwa na lupusa lukomo lwa bubi. Difuku ne difuku kilokoloko kya kulonga bubi kyādi kikatampe, ino kwishisa kutyetye.” Wādingakenye bene Loma na “luombe lwa banyema ba ntanda.” Nanshi ke kya kutulumukapo pa kuyuka amba, byamazua bya bene Loma byādi enka kubandila ñuma ya babikandangobo balwa na banyema ba ntanda ne makayo a kwitompa makanda mu bintu bikobakane.
7 Kekubulwe padi mutumibwa Polo wādi wela milafwe ku mwiendelejo moneke wa bantu ba mu myaka katwa imbajinji paāsonekele amba: “Po pa mwanda ne mwanda pano webapanine Leza ku byakusakasaka bikobakane, ne bakaji babo bene abālamunako mwakulongelalongela bya bu-muntu ku bingi byakubulwa kulongibwa ku bantu. Ino bāna-balume nabo monka, pa kuleka mulongela bantu bonso ku bakaji bēkomwako abo bene meso byamalwa; bāna-balume na bāna-balume bēlonga byampikwa kwendelamo, batambwila monka abo bene ne mpalo ya kujilula kwabo myolokele monka.” (Loma 1:26, 27) Bene Loma bāikele kubikalwa na byabubi mwanda bēpene mpata mu kulondalonda bilokoloko bya kungitu bya disubi.
8 Nsekununi keilombwelepo patōka ludingo lwāfikile’po buno busekese bwa bantu ba ngitu imo mu bukata bwa bene Loma. Ino na bubine, bāiwile kino kisela ku Bangidiki bēbabadikile, mwanda bo busekese bwādi bulonga bavule umbukata mwabo. Bana-balume batame bādi na kibidiji kya kupakika bana batyetye milangwe myoneke, bebasela bwa twana twa nkonji tutamina mu luombe, benda bebafundija kusakañana. Bine, Satana ne bademona bandi bo bādi balengeja bino byabubi ne ano malwa ādi amweshibwa bana batyetye.—Yoela 3:3; Yude 6, 7.
9 Polo wātumine mukanda ku bukomo bwa mushipiditu kudi bene Kidishitu bene Kodinda amba: “Lelo kemuyūkile’mba, bampikwa koloka kebakapyanapo bulopwe bwa Leza, a? Kemukyongolwai. Ke-bantu babusekese, nansha bakutōta bakishi, nansha bamakoji, nansha badi bwa bāna-bakaji, nansha bakwionakanya abo bene, nansha bangivi, nansha bakilokoloko, nansha bakukolwakolwa, nansha babutukani, nansha bakōngola, kebakapyanapo bulopwe bwa Leza, mhm. E byo mwadi nenu, bamo bamo ba mwenu enka nabya; ino umbaoījibwa, ne kupandulwa umbapandulwamo, ne kubinga umbabinga, monka mu dijina dya Mfumwetu Yesu Kidishitu, ne mu [m]ushipiditu wa Leza wetu.”—1 Kodinda 6:9-11.
10 Uno mukanda wa Polo wa ku bukomo bwa mushipiditu wāpeleje busekese, pa kunena amba “babusekese” “kebakapyanapo bulopwe bwa Leza.” Ino, pa kupwa kutela byabubi bimobimo, Polo wānene amba: “E byo mwadi nenu, bamo bamo ba mwenu enka nabya; ino umbaoījibwa.” Na bukwashi bwa Leza, banonga-bibi bādi babwanya kwikala bakubulwa kiko ku meso andi.
11 Bine, mu myaka katwa imbajinji, bulumbuluke bwa bwine Kidishitu bwādi bwenda busambakana nansha ke mu ntanda miyule byabubi. Betabije bādi ‘bālamuna mityima yabo.’ (Loma 12:2) Bāleka bwabo “bu-muntu bwa kala bwa owa muswelo wa kala,” ‘bāikala ke bapya mu bukomo bwādi buludika ñeni yabo.’ Penepo bāleka byabubi bya ntanda, ‘bāvwala bu-muntu bupya bwāpangilwe mungya kiswamutyima kya Leza umboloke, ne mu bu-ujila bwabinebine.’—Efisesa 4:22-24.
Ntanda Miyule Byabubi Dyalelo
12 Lelo kidi namani mu ano etu mafuku? Ntanda yotudi’mo i miyule byabubi kupita’ko mu mafuku a kunyuma. Nakampata tamba mu 1914, po pene mikadilo milumbuluke yenda yoneka kujokoloka ntanda yonso. (2 Temote 3:1-5) Bavule pano bafutulula milangwe ya bwana bukulu, yādi ifundija bantu bulumbuluke, mikadilo ya bulēmantu, kabango, ne madingi a mikadilo yanibwa, balonda milangwe ya abo bene, omwanda ke “bajimije kala ne mutyima wa bumvu mwine.” (Efisesa 4:19, MB) Dipepala dimo (Newsweek) dyānene amba: “Tudi mu myaka ya mushipiditu wa amba muntu ne muntu alonge mwasakila,” kadi dibweja’ko amba, mikadilo itumba pano “i ya kupēlula milangwe yonso ya kuyuka kushiyañanya kiyampe ne kibi mu myanda itala bintu bisenswe muntu, mu bintu byabila mutyima wandi ne mu butongi bwa bibidiji.”
13 Dyalelo, byamazua bya kiboja bibavula pamo’nka bwa mu myaka katwa imbajinji. Matelevijo, maladiyo, masinema, ne mavideo alombola’nka kulombola bintu bya busekese. Byabubi ke bitwele ne mu makayo a mu makompyuta. Mungya lapolo wa bubandaudi bwalongele iniveleshite imo, bifwatulo bya bantu badi mutaka bilombolwa ku makompyuta pano “bibadilwa mu mulongo wa bintu bipityile (mwa kunenena’tu amba byo bipityile, mubetupu bunwa) kutalwa na bantu bengidija makompyuta mwanda wa kwipwija mukose.” Lelo bino byonso bitakikilañana ku bika? Mulembi wa julunale umo unena’mba: “Shi bisela bya kumwanga mashi, bya bukobakane, bya kwilembakanya na busekese bitādile bibidiji byetu, nankyo tukebidila kumwanga mashi, kulonga bikobakane, ne kwilembakanya na busekese. Bine tukalembakana. Bintu bikobakane bikatalwa kilomo-nyeka mwanda kekudipo yebikabezemuna.”—Enzankanya na 1 Temote 4:1, 2.
14 Bandaula uno lapolo udi mu julunale (The New York Times): “Kushikata bya ntekele nkuvwike kwādi kumonwa bu kintu kya bumvu mu myaka 25 kunyuma, pano ke mushikatyilo wanwa. Kibalwa kya bana-balume ne bana-bakaji batongele kushikata bya ntekele nkuvwike kyavudile kufika pa bantu 80 pa katwa [mu Amerika] pa bukata bwa 1980 ne 1991.” Kino kipupo kekiponenepo’nka mu Amerika wa Kungala kete, mhm. Dipepala dimo (Asiaweek) dinena’mba: “Kufutulula bibidiji kubasambakana mu matanda onso [a Azia]. Bintu byasupaija madingi a bwana bukulu i busekese bwendwa muongo pa ntanda ne lupusa lwa kusaka bintu byalamuke lwenda luvudila’ko.” Malapolo alombola amba, kwitabija makoji, ne busekese bwa kumeso kwa kwitundaila, i bisambakane mu matanda mavule.
15 Bible wātobele amba Satana ukengila mingilo ya kaongo mu ano etu mafuku. (Kusokwelwa 12:12) Omwanda ketufwaninwe kutulumuka pa kumona byabubi byenda bilundila’ko bukile bukya. Kimfwa, kona bana batyetye na busekese bwa ku bukomo i kipupo kiponene pi na pi.a Kitango kya Bumo bwa Mizo Kitala Myanda ya Banuke kileta lapolo’mba “busunga bwa kupoteja bana batyetye ba kulonga nabo busekese bonakanya bana batyetye kisengele mu matanda onso.” Mwaka ne mwaka, “bana batyetye mudiyo 1 ne kupita, kujokoloka ntanda yonso, baselwa ne kupotejibwa mu bīkwe mwendwa nabo busekese, kadi bo bengidijibwa mu mafilime a bana badi mutaka.” Busekese bwa bantu ba ngitu imo nabo bubasambakana ntanda, nakampata, bakata ba kipolitike ne bakulumpe ba bipwilo bo babajinji ku kwibulenga, mwanda bebumwene amba o “mwikadilo wa umbūmi wa pa bula.”
Pelai Byabubi bya Ino Ntanda
16 Batumoni ba Yehova kebadipo mu ludindi lwa boba betabija milangwe mikobakane ya busekese. Tetusa 2:11, 12 unena’mba: “Buntu bwa Leza bubamweka buletanga lupandilo lwa ku bantu bonso, bwa kwitufundija kupela bumpikwa bwine-Leza, ne bya kilokoloko kya panopantanda, ne kwikala bakwilemeka senene, ne bakoloka ne ba bwine-Leza ponka panopantanda.” Tushikilwe bino byabubi byonso, bine twibivwananga munyanji, kimfwa, kulonga busekese kumeso kwa kwitundaila, makoji, ne busekese bwa bantu ba ngitu imo.b (Loma 12:9; Efisesa 5:3-5) Polo wāletele uno musoñanya amba: “Bonso bakutela dijina dya [Yehova] bējibe bubi.”—2 Temote 2:19.
17 Bene Kidishitu babine bepukanga mumweno wa ino ntanda wa kumona byabubi bu mitembwe. Kimfwa, bantu bavule dyalelo bamonanga bunkolwankolwa bu pa kuzawidila. Ino bantu ba Yehova i balame madingi adi mu Efisesa 5:18, a amba: “Kemukakolwai vinyu, e mudi luma, poso mwikute enka mushipiditu.” Nansha shi mwine Kidishitu wasake kutoma, utoma pa ntomeno.—Nkindi 23:29-32.
18 Twepukanga ne milangwe ya bantu bamobamo ba ino ntanda bamonanga kukalabela, kubanzukila, ne kutuka bene-pabo ne bana mutonko bu bintu byendele’mo, ke-pantu twi bengidi ba Yehova. Ba mulume ne mukaji bene Kidishitu badi na kitungo kya kusaka kulondalonda bulumbuluke, bengidilanga pamo mwanda wa kwingidija madingi a Polo wānene amba: “Kadi mufundulei ko mudi bululu bonso, ne bukalabale, ne kufuna bulobo, ne lupotopoto, ne lubabo, ne kiji kyonsololo kumo; mwikale ne kanye bānwe bene na bene, ne mutyima wa kukōka, mwikale kwilekela bānwe bene, monka mwemulekele aye Leza mudi Kidishitu.”—Efisesa 4:31, 32.
19 Budimbidimbi, manyengenyenge, bubela, busunga bwa kupetela bantu pa mitwe, ne bwivi, nabyo bibavula dyalelo. Kishinte kyalupwilwe mu dipepala dimo dya busunga (CFO) kinena’mba: “Bubandaudi bwalongelwe ku bengidi 4 000 . . . bwalombwele amba, bantu 31 pa katwa umbukata mwabo badi ‘balongakana mpata’ ku twaji umbula bwa mwaka wapityile’u.” Kuno kulongakana kunenwa i kubepa bubela, kwalamuna madoshe, kusakañana ku bukomo, ne bwivi. Shi tusaka kwikala batōka mu mwikadilo wetu ku meso a Yehova, tufwaninwe kwepuka mwiendelejo wa uno muswelo ne kwikala bakubulwa budimbidimbi mu byonso byotulonga bitala lupeto.—Mika 6:10, 11.
20 Tala bidi byafikile muntu umo, wadi ufwatakanya amba shi wamone busunga bumusokwela lupeto luvule kipukwi, nankyo ukekala na kitatyi kivule kya kwingidila Leza. Wakakongola lupeto ku bakwabo lwa kusunga nalo, webadidika amba ukebalubwila’lo na musubu mukatampe. Busunga bwandi pa kusupaila, waela mulafwe wa mwa kubwaninya musubu wa lupeto, watunya, penepo waiba ne lobamwapwijije lwine. Uno muntu wapangilwe pa kipwilo kya bwine Kidishitu mwanda wa bilongwa byandi ne mwikadilo wandi wa kuleka kwisāsa. Bine, kidyumu kya Bible kinene kyabine, amba: “Nanshi boba batele mityima’mba, tusakwikala bampeta, nabya abaponena mu kutompibwa, abapi mu dikinga, ne mu bya kilokoloko kya bulembakane, ne kya byakwiletelela, bino bidi namino bitūkija bantu [ku] koneka, ne umbufudile. Ke-kuntu kusanswa kwa lupeto kyo kitako kya bubi bonso miswelo ne miswelo; mo mudi kongwelwa bamobamo ku lwitabijo pa kupyasakena monka, abapu kwitapatapa ku misongo ya ntanda ne ntanda” i kyabine!—1 Temote 6:9, 10.
21 Pavule bene ntanda ba bukomo ne lupusa i babulwe bulumbuluke, bakulumpe kebābepelepo, amba ‘Botupa bitenta i onka mudilo utēma.’ (Musapudi 8:9) Mu matanda amoamo, majika-kanwa ne kutyiba milomo kwa miswelo mikwabo po pa kadīlo ka bazūji, bampulushi, ne bakata ba kipolitike. Inoko, boba bendeja kipwilo kya bwine Kidishitu bafwaninwe kwikala bantu ba bulumbuluke, bampikwa kwikibikadila bufumu, mhm. (Luka 22:25, 26) Bakulumpe, ne bengidi ba mingilo bene, kebengidilangapo “bupeta bwa mu byabumvubumvu.” Bafwaninwe kwijiba myanda yonso ikokeja kusendeka nansha kona butyubi bwabo pamwanda wa bupeta bwa muntu kampanda.—1 Petelo 5:2; Divilu 23:8; Nkindi 17:23; 1 Temote 5:21.
22 Bine, bene Kidishitu banekenyanga senene makambakano a dyalelo a kulama bulumbuluke mu ino yetu ntanda miyule byabubi. Ino bulumbuluke bushintulula bivule, ke’nkapo kwepuka bukondame kete, mhm. Kishinte kilonda’ko kikesambila pa bisakibwa bikabwanya boba batamija bulumbuluke.
[Kunshi kwa dyani]
a Tala myanda iselele kishinte “Protégez vos enfants!,” kyalupwilwe mu Réveillez-vous! wa 8 kweji 10, 1993.
b Boba bādi bepēne mu busekese bwa bantu ba ngitu imo mu kitatyi kya kunyuma, bālamukanga mu mwikadilo wabo, pamo’nka na mwāalamukile bamobamo mu myaka katwa imbajinji. (1 Kodinda 6:11) Madingi abwanya kwibakwasha atanwa mu Amkeni! wa 22 kweji 3, 1995, paje 21-23.
Myanda ya Kupituluka’mo
◻ Mwanda waka Yehova wāletele musoñanya wa kutukija bene Kenani?
◻ Le i byabubi’ka byādi bivudile mu myaka katwa imbajinji, ne i muswelo’ka wādi wiendeja bene Kidishitu mu ngikadilo ya uno muswelo?
◻ I bukamoni’ka bulombola amba, kushilwila mu 1914, ntanda yendanga ijimija mwikadilo mulumbuluke?
◻ Le i byabubi’ka bivule bifwaninwe kwepuka bantu ba Yehova?
[Bishinte bya Kwifunda]
1, 2. Mwanda waka Leza wāletele musoñanya wa kutukija bene Kenani?
3. Lelo i kika kyālupukile’ko pālekele bene Isalela kulēmeka misoñanya ya Leza itala pa bekadi ba mu Kenani?
4, 5. (a) Lelo i kika kyāfikile Isalela ne Yuda, malopwe ambulwa kikōkeji? (b) I musoñanya’ka uletelwe mu Fidipai 2:14, 15, ne i bipangujo’ka bifwaninwe kwiipangula’po?
6. I kika kinenenwa amba bene Kidishitu ba mu myaka katwa imbajinji bādi balwa byabinebine mwanda wa kulama bulumbuluke bwabo?
7. I byabubi’ka byātelelwe na Polo byādi bilonga bantu bavule mu myaka katwa imbajinji K.K.?
8. Lelo bana batyetye bādi bengidijibwa muswelo’ka mu Bangidiki ne mu bene Loma?
9, 10. (a) Lelo 1 Kodinda 6:9, 10 i mupeleje namani byabubi bya miswelo mishileshile? (b) Le bantu bamobamo ba mu kipwilo kya mu Kodinda bādi dibajinji na mwiendelejo wa muswelo’ka, ino bāikala kwalamuka muswelo’ka?
11. Lelo bene Kidishitu ba mu myaka katwa imbajinji bādi beendeja muswelo’ka mu yoya ngikadilo imbi ya mu abo mafuku?
12. Le i kwalamuka’ka kwa bintu kwasambakana pano pantanda tamba 1914?
13. (a) Lelo byamazua bivule dyalelo bitumbija byabubi muswelo’ka? (b) I lupusa’ka lubi lukokeja kwikala na byamazua bibi pa muntu ne muntu?
14, 15. I bukamoni’ka bulombola amba mwikadilo wa bantu mu myanda itala busekese ke moneke byamwiko kujokoloka ntanda yonso?
16. Le i mwimanino’ka udi na Batumoni ba Yehova mu myanda itala busekese?
17. Lelo bene Kidishitu babine bamonanga bunkolwankolwa muswelo’ka?
18. Le misoñanya ya mu Bible iludikanga bengidi ba Yehova mu kipwano kyabo na bantu ba mu kyabo kisaka muswelo’ka?
19. Lelo byabubi i bisambakane muswelo’ka mu myanda ya byabusunga?
20. Mwanda waka bene Kidishitu bafwaninwe kwiepeja “kusanswa kwa lupeto”?
21. Le i mwikadilo’ka udi na bantu bavule badi na lupusa mu ino ntanda, ino i muswelo’ka ufwaninwe kwiendeja boba badi na biselwa mu kipwilo kya bwine Kidishitu?
22. Lelo kishinte kilonda’ko kikesambila pa bika?
[Kifwatulo pa paje 9]
Bene Kidishitu ba mu myaka katwa imbajinji badi na bulumbuluke, nansha byobādi mu ntanda miyule byabubi
[Kifwatulo pa paje 10]
Byabubi i bitwele ne mu makayo a mu makompyuta, kino kipanga bankasampe ne bakwabo mukenga wa kubandila bifwatulo bya bantu badi mutaka
[Kifwatulo pa paje 12]
Bene Kidishitu bafwaninwe kulama bulumbuluke, na kuleka kwiula bilongwa byabudimbidimbi bilonga bakwabo