Bene Kidishitu Ne Ntanda Ya Bantu

“Ikalai kunangila mu ñeni [tunangu, “NW”] kudi boba badi panja.”​—KOLOSE 4:⁠5.

MU MILOMBELO ya Yesu kudi Shandi wa mūlu, wēsambile padi balondi bandi amba: “Ntanda iyebashikwe mwanda abo ke ba ntandapo, pamo’nka bwa ami monkikadile wa ntanda.” Kupwa wābweja’ko amba: “Kyonakulombe, ke kwibatalulapo mu ntanda, ehe, ino i kwibalama mwanda wa yewa umbi.” (Yoano 17:​14, 15, NW) Bene Kidishitu kebādipo ba kusonsoloka ntanda​—kimfwa, na kwitolwela kufula mu mobo a bisungu, mhm. Ino Kidishitu ‘webatumine mu ntanda’ bu batumoni bandi ba kwenda kusapula kufika “ne kulampe kwine kumfulo kwa ntanda.” (Yoano 17:​18; Bilongwa 1:⁠8) Inoko, wālombele Leza ebalame mwanda Satana, ‘mulopwe wa ino ntanda,’ ukebalangwila mushikwa wa bantu pa mwanda wa dijina dya Kidishitu.​—Yoano 12:31; Mateo 24:​9.

² Mu Bible, kishima “ntanda” (mu Kingidiki, koʹsmos) kifunkila divule pa ludindi lwa bantu bakubulwa boloke, “badi munshi mwa lupusa lwa Mubi.” (1 Yoano 5:​19, MB) Ino bene Kidishitu abo i betabije misoñanya ya Yehova, balonda lubila lwa kusapula myanda miyampe ya Bulopwe bwa Leza mu ino ntanda, o mwanda dimodimo kipwano kyabo na ino ntanda kikalanga kipwe bunwa. (2 Temote 3:12; 1 Yoano 3:​1, 13) Inoko, kishima koʹsmos i kingidijibwe kadi mu Bisonekwa mwanda wa kufunkila pa kisaka kya bantu bonsololo. Ino yo ayo ntanda mine yēsambīle’po Yesu amba: “Leza wāswele ntanda mpata, o mwanda wāpēne wandi Mwana wa bunka, amba boba bonso baloeja lwitabijo mudi aye kebakonakanibwapo, ehe, ino bakekala na būmi bwanyeke. Mwanda Leza kātuminepo wandi Mwana mu ntanda kwimukija ntanda, mhm, ino [wāmutumine] mwanda wa ntanda ipandijibwe kupityila kudi aye.” (Yoano 3:​16, 17, NW; 2 Kodinda 5:19; 1 Yoano 4:​14) O mwanda, nansha Yehova byashikilwe bintu bilombola mwikadile ngikadilo imbi ya Satana, ino wālombwele buswe bwandi ku muzo wa muntu pa kutuma wandi Mwana pano pantanda mwanda wa kupandija bonso bakafikila pa “kwalamuka pa mutyima.” (2 Petelo 3:9; Nkindi 6:​16-19) Uno mumweno mujalale umwene Yehova ino ntanda o onka ufwaninwe kuludika ne batōtyi bandi.

Kimfwa kya Yesu

³ Yesu, kitatyi kityetye kumeso kwa lufu lwandi, wālombwele Pontyusa Pilato amba: “Bulopwe bwami ke bwa ino ntandapo.” (Yoano 18:​36, NW) Kukwatañana na bino binenwa bidi kūlu’bi, Yesu wāpelele lupusa lwa kubikala pa malopwe onso a ino ntanda lwāmupele Satana, wāpela kadi ne kubikikwa bu mulopwe na Bayuda. (Luka 4:​5-8; Yoano 6:​14, 15) Inoko Yesu wālombwele buswe bukatampe bwaādi uswele ntanda ya bantu. Kimfwa kimo kilombola buno buswe kyāsekunwinwe na mutumibwa Mateo, amba: “Pa kumona bibumbo bya bantu, kadi webakwatyilwa lusa, mwanda basusukile ne kususuka, ne kusansana badingakana pamo na mikōko yampikwa mukumbi.” Ponka pa buswe bwandi, wādi wenda usapwila bantu mu bibundi byabo, bikatampe ne bityetye. Wēnda wibafundija ne kwibondapa misongo. (Mateo 9:36) Kadi wādi utenekwa bininge pa kumona bufudile bwa boba bādi bāya kwadi amba ebafundije. Tutanga’mba: “Yesu pa kwita bāna-bandi-babwanga pa bwipi k[a]ēbanena’mba: Kibumbo kino kya bantu, nebakwatyilwa lusa nakampata mwanda abalāla nami mafuku ke asatu ne kudya mpika; nkibasakile kwibaleka bende ne nzala yabo, mwanda wa kunena’mba, bakapungila mu dishinda.” (Mateo 15:32) Bine, i kwibalangila kulombola buswe bwabinebine!

⁴ Bayuda bādi bashikilwe bene Samadia bininge, ino Yesu aye wēsambile kitatyi kilampe na mwana-mukaji mwine Samadia, kadi wāenda mu kibundi kya mu Samadia, wālāla’mo mafuku abidi matuntulu upāna bukamoni bukatampe. (Yoano 4:​5-42) Nansha byāmutumine Leza ku “mikōko mijimine ya bwine Isalela,” ino mu byaba bimobimo Yesu wādi witabija bantu bampikwa kwikala Bayuda, pa kumona bintu byobādi balonga bilombola amba badi na lwitabijo. (Mateo 8:​5-13; 15:​21-​28) Eyo, Yesu wālombwele amba bibwanika, muntu wampikwa ‘kwikala wa ntanda,’ ino aye’ko ulombola buswe ku ntanda ya bantu, ke bantu bene kadi. Lelo tukwatyilwanga lusa bantu botushikete nabo, botwingila nabo, nansha botusunga nabo? Lelo twibalangilanga biyampe​—ke’nkapo mu bintu bya kumushipiditu, mhm, ino i ne mu bintu bikwabo shi tudi na bukomo bwa kwibakwasha? Yesu wādi ukwashañana, bukwashi bwandi bwāshitwile dishinda dya kufundija bantu myanda ya Bulopwe. Eyo, ketukokejapo kulonga bingelengele, pamo na byādi bilonga Yesu. Ino pavule, bantu banenanga amba kulongela muntu biyampe kulupulanga bingelengele, kadi kubwanya ne kwituvūla nkaka wa mfwatakani ya bitupu wituvwikile bantu.

Mwikadilo wa Polo na Bantu “ba Panja”

⁵ Mu mikanda mivule yādi ituma mutumibwa Polo, i mutele’mo bantu “ba panja” nansha “badi panja,” kushintulula ko kunena amba, boba bambulwa kwikala bene Kidishitu, bekale Bayuda nansha Bajentaila. (1 Kodinda 5:12; 1 Tesalonika 4:12; 1 Temote 3:⁠7) Lelo Polo wādi nabo namani? Wāikele ‘bintu byonso ku bantu ba miswelo yonso, amba kepabulwe padi apandije’ko nansha bamo.’ (1 Kodinda 9:​20-22) Wādi shi wafika mu kibundi namino, ubadikila bidi kukafikija busapudi bwandi ku Bayuda bādi bakusankene mwine’mwa. Lelo muneneno wandi wādi wa namani? Wādi uleta na bunwa kadi bya bulēmantu bukamoni bwa Bible bulombola na bubine amba Meshiasa wāile, wāfwa lufu lwa bu kitapwa, ku mfulo wāsangulwa.​—Bilongwa 13:​5, 14-16, 43; 17:​1-3, 10.

⁶ Uno o muswelo wāubakile Polo pa mwadijo wa buyuki bwa Mukanda wa Bijila ne bapolofeto bwādi kala na Bayuda, mwa kwibafundijija myanda itala padi Meshiasa ne pa Bulopwe bwa Leza. O mwanda wāikele kukwasha bamobamo bāikala ke betabije. (Bilongwa 14:1; 17:⁠4) Nansha Polo byaādi upangwapangwa na baludiki ba Bayuda, ino wālombwele kisanso ku banababo Bayuda pa kwibasonekela’mba: “Banwe bāna betu! kyo nsakidila ku mutyima wami, ne lulombelo lwami kudi Leza, i pa boba [Bayuda] bonka’mba, bapande. Ke-ne-muntu nebētabija bu-kamoni byo badi ne bukankamane bwa kusaka Leza, ino kebwendelepo mu ñeni [buyuki bwabinebine, NW], mhm.”​—Loma 10:​1, 2.

Ukwasha Betabije Bampikwa Kwikala Bayuda

⁷ Boba betwa bu bētutyile mu mutōtelo wa Bayuda bādi bakubulwa kwikala Bayuda, abo’ko bāikele ke batōtyi batwejibwe kwisao ba mu mutōtelo wa Bayuda. Inoko kwādi ne Bayuda bētutyile mu uno mutōtelo mu Loma, mu Antyioka wa Shidea, mu Efiopya, ne mu Antyioka mu Pisidya​—eyo, monso mwādi musalankene Bayuda. (Bilongwa 2:​8-10; 6:5; 8:​27; 13:​14, 43; enzankanya na Mateo 23:15.) Boba bētutyile mu mutōtelo wa Bayuda kebādipo na mitatulo pamo bwa baludiki ba Bayuda, mwanda kebādipo beanya na kibengo bu bantu ba ku musuku wa Abalahama. (Mateo 3:9; Yoano 8:33) Ino bādi bayukile kwityepeja, o mwanda bālekele bilezaleza bya Bajentaila, bāalukila kudi Yehova, nandi wēbapa buyuki bumutala ne bijila byandi kampanda. Bāitabija lukulupilo lwa Bayuda lwa kutengela kwiya kwa Meshiasa. Bavule umbukata mwabo bādi batengele kwalamuka mu bintu bivule bāitabije busapudi bwa mutumibwa Polo, mwanda mu kukimba kwabo kwa buyuki bwabinebine, bādi kala betabije kuleka milongelo yabo ya kala. (Bilongwa 13:​42, 43) Yewa yense wētutyile mu mutōtelo wa Bayuda wādi utōta baleza ba Bajentaila, wādi’tu shi watwela mu bwine Kidishitu namino, kubapu, wavwala ñonga yabinebine kaenda usapula bukamoni ku Bajentaila bakwabo bādi bakitōta bene baleza’ba.

⁸ Kutalula’mo boba bētutyile mu mutōtelo wa bwine Yuda bādi batwejibwa kwisao, kwādi bantu bakwabo bampikwa kwikala Bayuda bākokelwe na mutōtelo wa Bayuda. Umbajinji mu bano wāikele ke mwine Kidishitu i Konilusa, mwanda nansha byakādipo mu mutōtelo wa Bayuda, ino wādi muntu “mutūkanye ne kutyina Leza.” (Bilongwa 10:⁠2) Polofesele F. F. Bruce usonekele mu dibuku dyandi mwashintulula mukanda wa Bilongwa’mba: “Bajentaila ba uno muswelo batelwanga pavule bu bantu ‘bakaminwe Leza’; nansha kino kishima byokimweka bu ke akyopo kinē’po, inoko kyo akyo kifwaninwe kwingidija’po. Bajentaila bavule ba mu oa mafuku kebādipo belongolole senene mwa kwikadila bantu betabile binebine mu mutōtelo wa Bayuda (mwanda wa kutwejibwa kwisao kwādi kwibakukaja), inoko kudi kintu kyādi kibakokela’mo, i mutōtelo wa Leza umo kete wādi utōtwa mu mashinakoka a Bayuda, ne misoñanya ya mushikatyilo wa umbūmi wa Bayuda. Bamobamo umbukata mwabo bādi benda bakatanwa ku kupwila mu shinakoka, o mwanda bādi ke bayuke milombelo ne bufundiji bwa Bisonekwa, byobādi bevwana bitangwa mu bwalamuni bwa Kingidiki.”

⁹ Mutumibwa Polo wādi wenda utana bantu bavule bādi bakaminwe Leza kitatyi kyaādi wenda usapula mu mashinakoka ādi mu Asha Minele ne mu Ngidiki. Mu Antyioka mu ntanda ya Pisidya namo, Polo wānene boba bādi bebungile mu shinakoka amba “bānwe bene Isalela, ne bānwe bakwakamwa Leza.” (Bilongwa 13:​16, 17, 26) Luka i musoneke amba pāpwile Polo kusapula mu bula bwa mafuku asatu a Sabado mu shinakoka ya mu Tesalonika, “[Bayuda] bamo bamo bakwabo baitabije [ke bene Kidishitu], ke benda na baPolo ne Shilasa pamo pamo, ino bangi nabo baNgidiki batūkanye, kibumbo kikatampe, ne bāna-bakajipo bavule bēne ba buleme.” (Bilongwa 17:⁠4) Kepabulwe padi Bangidiki bamobamo bādi bantu bakaminwe Leza bakubulwa kutwejibwa kwisao. Ino kudi bukamoni bulombola’mba Bajentaila bavule ba uno muswelo bādi bashikete mu mikenza imo na Bayuda.

Usapula Umbukata mwa “Bakubulwa Kwitabija”

¹⁰ Mu Bisonekwa bya Kingidiki bya bwine Kidishitu, kishima “bakubulwa kwitabija” kifunkila pa bantu bonso ba panja pa kipwilo kya bwine Kidishitu. Pavule kifunkilanga pa bajentaila. (Loma 15:31; 1 Kodinda 14:​22, 23; 2 Kodinda 4:4; 6:​14) Mu Atene, bantu bavule bakubulwa kwitabija bādi bafunde filozofi ya Bangidiki, ino kuyuka’bo Bisonekwa mpika. Lelo bino byāpungije Polo aleke kulombola bukamoni kobadi? Mhm, kebyāmupūngijepo, ayo mine yo yādi yandi ntwelelo pa kushilwila mīsambo. Wālombwele milangwe idi mu Bible na bwino, pakubulwa kutela pityipityi Bisonekwa bya Kihebelu, kebyādi biyukilwe na bene Atene. Wālombola na bunwa kwiifwana kudi pa bukata bwa bubinebine bwa Bible ne milangwe imoimo yālupwilwe na balembi bene Soika. Kupwa wēbalombola lufundijo lwa’mba kudi Leza umo kete wabine, ufwaninwe kutōtwa na muzo onso wa muntu, Leza ukatyiba mambo umboloke kupityila kudi muntu wāfwile kadi wāsangulwa. Enka namino Polo wāsapula na bunwa myanda itala padi Kidishitu ku bene Atene. Lelo kwātambile bika? Nansha bavule byobādi bamufutulula ponka na ponka, bakwabo ne kunena’po kintu mpika, ino “bamo bamo bāna-balume bamulamata ne kwitabija baitabija. Ino mu boba bonso mwadi Dionisusa, mwine Aleopakusa, ne mwana-mukaji wa dijina dya bu-Damadi, ne bangi bakwabopo nabo.”​—Bilongwa 17:​18, 21-34.

¹¹ Mu Kodinda mwādi mukenza mukatampe wa Bayuda, ebiya Polo wāshilwila mwingilo wandi monka’mwa, wākasapula mu shinakoka. Ino Bayuda pa kumupatanya, Polo wāenda ku Bajentaila. (Bilongwa 18:​1-6) Boba kebādipo bantu, i dintu! Kibundi kya Kodinda kyādi kitunkuma, kya mwisobe, kya busunga, kadi kitumbe ntanda ne ntanda, kutamba ku Ngidiki konso’kwa kutūla ne ku Loma, pa mwanda wa bukobakane bwakyo. I amo, o mwanda kishima “kwikala mwine Kodinda,” kyādi kishintulula kwikobakanya. Ino kupwa kwa Bayuda kupela busapudi bwa Polo, Kidishitu wāmumwekela kāmunena’mba: “Kokikwatwa moyo, wisambidile bitupu . . . , ke-ne-muntu ami ngidi ne bantu bavule bēne monka mu kino kibundi kino.” (Bilongwa 18:​9, 10) Enka nabya, Polo wābunda kipwilo mu Kodinda, nansha bamo byobādi pa kala na milongelo ya bwine “Kodinda.”​—1 Kodinda 6:​9-11.

Kutompa Kupandija “Bantu Bonso” Dyalelo

¹² Dyalelo, pamo bwa mu myaka katwa imbajinji, “buntu bwa Leza . . . buletanga lupandilo lwa ku bantu bonso.” (Tetusa 2:11) Mwaba usapulwa’mo myanda miyampe wenda usambakana mu makontina onso ne mu bisanga bivule bya kalunga ka mema. Kadi, na bubine, netu twikokanga na “bantu b[a miswelo y]onso” botutananga, pamo’nka bwa boba bādi’ko mu mafuku a Polo. Kimfwa, banabetu bamobamo basapulanga mu matanda mushimikilwe bipwilo bya Ki-kidishitu tamba myaka tutwa tuvule. Ba mu bino bipwilo i bakutwe na nkulupilo ya kishīla ya mitōtelo pamo’nka na mwādi mukutyilwe Bayuda ba mu myaka katwa imbajinji. Ino tudi na nsangaji ya kukimba boba ba ngikadilo miyampe ya mutyima ne kwendelela na kūbaka pa mwadijo wa buyuki bwa Bible bobadi nabo, nansha butyepele namani. Ke biyampepo kwisamba nabo na kapēlepēle, na kwibela mwenji, nansha shi babo bakulumpe ba mutōtelo betulwa ne kwitupangapanga. Ino tuyukei amba bamo umbukata mwabo bakokeja kwikala na “bukankamane bwa kusaka Leza” nansha byobabudilwe buyuki bwabinebine. Tulombolanga buswe kudi bantu, pamo bwa Yesu ne Polo, mwanda twabilanga mpata nabo bapande.​—Loma 10:⁠2.

¹³ Pendwanga mu busapudi, bavule umbukata mwetu batananga bantu kebayukile biyampe mwikadile bulongolodi bwa mutōtelo wetu. Ino, kepabulwe padi i bantu bakaminwe Leza, betabije mudi Leza mu muswelo kampanda kadi batompa kwikala na būmi bulumbuluke. Byotudi mu luno lukongo lukondame kadi luyule kubulwa bwine Leza, mwene tufwaninwe kusangala pa kutana bantu badi kala na lukulupilo kampanda mudi Leza? Tubulwe bine kwibasasaketa mwanda wa kwibaludikila ku mutōtelo wakubulwa budimbidimbi ne bubela?​—Fidipai 2:⁠15.

¹⁴ Mu kyelekejo kyāletele Yesu kya bukonde, wātobele’mo amba kukekala mwaba mukatampe mpata wa kwingila’mo mwingilo wa busapudi. (Mateo 13:​47-49) Kiteba kya Mulami kya 1 kweji 6, 1992, kishintulula kino kyelekejo pa paje 20 amba: ‘Mu bula bwa tutwa twa myaka, bantu ba mu Bipwilo bya Ki-kidishitu bāshilwile kwalamuna Kinenwa kya Leza mu ndimi mikwabo, kwikilupula mu mabuku mavule ne kwikyabanya. Bine bāingile mwingilo wa mvubu mikatampe mu kino kipindi. Mwenda mafuku, bipwilo byāshimikile bitango bya bwalamuni bwa Mukanda Ukola. Bino bitango byāalamwine Mukanda Ukola mu ndimi mivule īsambwa kufikija ne kulampe kwine ku mfulo kwa ntanda. Kadi Bipwilo byātumine bamuñanga bamishonele ba myanda ya Leza ne badimu; ino bālupwīle bene Kidishitu ba ku kanwa bitupu. Ye mu uno muswelo mwakongakanibwe mwita muvule wakubulwa mvubu, bantu bakubulwa kwitabijibwa na Leza. Inoko, bantu bavule bakubulwa bene Kidishitu bāshilwile kutanga Bible ne kukwatañana na bwine Kidishitu bwa muswelo kampanda, nansha byobwādi bwine Kidishitu bwa disubi.’

¹⁵ Mwingilo wa kutweja bantu mu Bipwilo bya Ki-kidishitu wāikele kwibetaba mpata mu Amerika wa Kunshi, mu Afrika, ne mu bisanga bimobimo bya pa kalunga ka mema. Dyalelo, i bantu bavule batūkanye bashikete mu ino myaba, o mwanda, shi twikale kwibalangila biyampe bilombola buswe kobadi, pamo na mwādi mwikadile Polo na boba bētutyile mu mutōtelo wa Bayuda, bine tukebakwasha mpata balume nobe ne bakaji nobe. Mu boba basakilwa bukwashi bwetu, mubadilwa ne midiyo ya bantu bakokeja kutelwa bu “basangela” Batumoni ba Yehova. Basepelelanga nyeke kwitumona kitatyi kyotwibapempulanga. Bamo ke befunde netu Bible, batanwa netu ku kupwila kwa pa kipwilo, nakampata ku Kivulukilo kya lufu lwa Kidishitu kiloñwanga mwaka ne mwaka. Mwene bantu ba uno muswelo i budimi bukatampe busengele kala, kushele’tu enka kwenda kukasapula’mo myanda miyampe ya Bulopwe?

¹⁶ Kadi, lelo tufwaninwe kumona namani boba batamba mu bisela bya panja pa Bipwilo bya Ki-kidishitu​—botutananga mu matanda abo nansha balumbi bekele kuvilukila mu ino yetu ntanda? Lelo tukalonga kika ku bantu midiyo ne midiyo batambile mu yabo mitōtelo, bapela’mba Leza kadi’kopo, ne bakwabo bashale’tu bu babibembe, ku kwitabija amba Leza udi’ko kebenda, ku kupela amba kadi’kopo kebenda? Kadi, le boba batebeka matwi ku filozofi ya ino myaka ne ku milangilo iponene kipupo mu bipwilo bitunkuma dyalelo, ilupulwa mu bitabo bya kiboyeboye byobapota ku mangajini a bitabo’ba nabo le? Lelo mu bano bonso mudipo nansha umo otufwaninwe kupengakana, uyukilwe bu kafwaninwe bukūdi? I mutupu’ye, shi bine twiule mutumibwa Polo.

¹⁷ Pādi pasapula Polo mu Atene, kāponenepo mu dikinga dya kwipatanya pa myanda ya filozofi na bemvwaniki bandi. Ino, wādi ukwatañanya milangwe yandi na bantu baādi utana, ulombola bubinebine bwa mu Bible mu muswelo upēla kwivwanija, kadi muluji. Ne batwe netu mo monka, kikimbwa ke kwikalapo bapotolodi ba mitōtelo nansha ba mafilozofi a bantu botusapwila. Ino tufwaninwe kusendulula mīsambo yetu mwanda wa bukamoni bwetu bwikale bufwaninwe, namino, tukekala ‘bintu byonso ku bantu ba miswelo yonso.’ (1 Kodinda 9:22) Polo wālembele bene Kidishitu ba mu Kolose, amba: ‘Endelelai na kunangila mu tunangu kudi boba ba panja; ne kwikūdila kitatyi kilumbuluke. Mīsambo yenu īkale nyeke ne buntu, myelwe’mo mwepo, amba muyūke mwa kulondolwela muntu ne muntu.’​—Kolose 4:​5, 6.

¹⁸ Netu tulondei mu lwayo lwa Yesu ne lwa mutumibwa Polo, tulombolei buswe ku bantu ba miswelo yonso. Bine tulongei buninge bwetu bonso, tusapwile bakwetu myanda miyampe ya Bulopwe. Ino ku mutamba mukwabo, ketukivulaminwai kino, Yesu wānenene pa bandi bana-babwanga’mba: “Abo ke ba ntandapo.” (Yoano 17:​16, NW) Buluji bwa uno mwanda kotudi bukesambilwa’po mu kishinte kilonda’ko.

Kupituluka’mo

◻ Lombola mumweno mujalale wādi umona Yesu ino ntanda.

◻ I muswelo’ka wāsapwile mutumibwa Polo ku Bayuda ne ku boba bētutyile mu mutōtelo wa Bayuda?

◻ Lelo Polo wēsambile muswelo’ka na bantu bakaminwe Leza ne bakubulwa kwitabija?

◻ I muswelo’ka otukokeja kwikala ‘bu bintu byonso ku bantu ba miswelo yonso’ mu mwingilo wetu wa busapudi?

[Bipangujo bya Kifundwa]

1. I kika kyānene Yesu pangala pa balondi bandi ne ino ntanda?

2. (a) Lelo Bible wingidijanga kishima “ntanda” na buluji’ka? (b) Le i mumweno’ka mujalale udi na Yehova pangala pa ino ntanda?

3, 4. (a) Lelo Yesu wāikele na mwimanino’ka pa mwanda utala bubikavu? (b) Le Yesu wādi umwene ino ntanda ya bantu muswelo’ka?

5, 6. Lelo mutumibwa Polo wādi na mwikadilo wa muswelo’ka na Bayuda “ba panja”?

7. Lelo boba bētutyile mu mutōtelo wa Bayuda bavule bāikele kwitaba muswelo’ka ku myanda miyampe yāsapwile Polo?

8, 9. (a) Kutalula’mo boba bētutyile mu mutōtelo wa Bayuda, lelo i kabumbo’ka kakwabo ka Bajentaila kākokelwe na mutōtelo wa Bayuda? (b) Bantu bakaminwe Leza bavule bakubulwa kutwejibwa kwisao bāitabije myanda miyampe muswelo’ka?

10. Lelo Polo wāsapwile muswelo’ka ku Bajentaila bādi bakubulwa kuyuka Bisonekwa, ne kwālupukile bika?

11. Lelo kibundi kya Kodinda kyādi kibundi kya muswelo’ka, ne i bika byalupukile ku mwingilo wa busapudi wa Polo mwine’mwa?

12, 13. (a) Lelo mwaba wetu dyalelo udingakene muswelo’ka na wa mu mafuku a Polo? (b) Lelo twikalanga na milangwe’ka mu myaba ishimikilwe’mo Bipwilo bya Ki-kidishitu tamba kala, nansha mudi bantu bavule kebayukile biyampe mwikadile bulongolodi bwa mutōtelo wetu?

14, 15. I muswelo’ka waikele kusengelwa budimi bukatampe, kishele’tu i enka kusapula’mo myanda miyampe?

16, 17. (a) Lelo i bantu ba miswelo’ka botufwenanga na myanda miyampe? (b) I muswelo’ka otwiulanga Polo na kusapwila bantu ba miswelo ne miswelo?

18. Lelo i kiselwa’ka kyotudi nakyo, ne i kika kyoketufwaninwepo kuvulaminwa?

[Kifwatulo pa paje 23]

Bene Kidishitu balongelanga bekalwa nabo biyampe, bakokeja pavule kwivūla nkaka wa mfwatakani ya bitupu wibavwikile bantu