Yehova I Leza Wa Bipwano
“Nkasamba kipwano kipya ne njibo ya Isalela ne na njibo ya Yuda.”—YELEMIA 31:31.
MU BUFUKU bwa 14 Nisane 33 K.K., Yesu wāvulukile Pashika na batumibwa bandi 12. Bine wākwatakenye uno mukenga, wāshintulwila bandi bana-babwanga baādi nabo pabwipi myanda mivule ya mvubu, mwanda wādi uyukile amba bino bidibwa byo byandi byamfulo kudīla nabo pamo, ne amba usa kufwa panopano ku makasa a balwana nandi.—Yoano 13:1–17:26.
2 Po ponka pāshimikile Yesu kivulukilo kimo kete kya mu mutōtelo kinenwe bene Kidishitu kuvuluka mwaka ne mwaka—Kivulukilo kya lufu lwandi, kyālongelwe Yudasa Isakadiota ke mupwe kala kulupulwa’mo. Bilembwa binena’mba: ‘Abo papo bakidya, Yesu watekuna mukate, kupwa kwiwesela ne kupāna’o kudi bana-babwanga, wanena’mba: Yatai mudye. uno i umbidi wami. Ebiya watekuna kitomeno nakyo, wafwija’ko, webapa’kyo, amba: Mwishīlei banwe bonso, ke-kintu kino kyelekeja “mashi ami a kipwano,” asa kumwangwa pa mwanda wa bavule bene, mwanda wa kulekelwa bubi.’ (Mateo 26:26-28) Balondi ba Yesu bādi ba kuvuluka lufu lwandi pampikwa bisela bivulevule, ino na bulēmantu. Kadi Yesu wākwatañenye kino kipwano na lufu lwandi. Mu mānga idi mu Luka, i kitelwe bu “kipwano kipya.”—Luka 22:20, MB.
3 Lelo kipwano kipya i kika? Shi kudi kipwano kipya, lelo ko kunena’mba kudi ne kipwano kikulu? Le kudi kadi ne bipwano bikwabo bikwatañene nakyo? Bino i bipangujo bya kamweno kakatampe, mwanda Yesu wānene amba mashi a kipwano akamwangwa ‘mwanda wa kulekelwa bubi.’ Batwe bonso tusakanga na mipepeketo kulekelwa kwa uno muswelo.—Loma 3:23.
Kipwano na Abalahama
4 Shi tusaka kwivwanija kipwano kipya, tujokelei bidi kunyuma. Myaka kubwipi kwa 2 000 kumeso kwa Yesu kushilula mwingilo wandi pano pantanda, Tela ne kisaka kyandi—kubadila’mo ne Abalama (wāikele ke Abalahama) ne Salai (wāikele ke Sala) mukaja Abalama—bāvilukile mu Ulu wa bene Kaladea, kibundi kya ntumbo, bāenda ku Halana kungala kwa Mesopotemya. Bāshikata’ko kufika ne pāfwile Tela. Kupwa, Abalahama na myaka 75, wātabuka Munonga wa Ufalete monka mwamusoñaninye Yehova, wāenda ku ntanda ya Kenani mu bwikike bwa kunshi ne kupona, kukashikata mu mapema, wenda uvilukaviluka, wadi popa kadi popa. (Ngalwilo 11:31–12:1, 4, 5; Bilongwa 7:2-5) Muno mwādi mu mwaka wa 1943 K.K.K. Pākidi Abalahama mu Halana, Yehova wāmunene amba: “Nkakwalamunanga kodi muzo mukatakata, ne kwesela nkakwesela dyese, ne kutumbija dijina dyobe ke dikatampe; kadi wikale wakwesela dyese. Nami nkebesela dyese boba bakakwesela dyese, kadi wakukufinga mafingo nkamufinga mafingo, kabidi mudi abe mo muke[esela] dyese mafu onso a pano pa ntanda.” Mwenda mafuku, Abalahama ke mupwe kwabukila mu Kenani, Yehova wābweja’ko amba: “Nkapananga ntanda ino’i ku lukunwa lobe.”—Ngalwilo 12:2, 3, 7.
5 Mulao wālailwe Abalahama i mukwatañane na mulao mukwabo wa mu milao ya Yehova. Kyabine, kukwatañana kwa uno mulao na kufikidila kwa bupolofeto bubajinjibajinji kusonekwa, ko kulengeje Abalahama ekale mwana-mulume utelwa mu mānga ya muzo wa muntu. Pāpwile Adama ne Eva kuluba mu budimi bwa Edena, Yehova wēbatyibīle nsambu abo bonso bubidi, kadi ponka’pa wānena Satana, wāongwele Eva, amba: “Nkatūla mushikwa pa bukata bwa abe ne mwana-mukaji ne pa bukata bwa lukunwa lobe ne lukunwa lwandi. Ukakusonsakanya mu mutwe, nobe ukamusonsakanya mu kapondo.” (Ngalwilo 3:15, NW) Kipwano kya Yehova na Abalahama kyālombwele amba Lukunwa lukonakanya mingilo ya Satana lukalupuka ku musuku wa uno mukulutuba.
6 Mulao wa Yehova byowādi ukwatañene na lukunwa, Abalahama wādi unenwe kwikala na mwana wa kukalupukila’ko luno Lukunwa. Ino aye ne Sala bādi ke banunu, kadi bampikwa mwana. Ku mfulo, Yehova wēbesela, wēbasula lubutulo mu kingelengele, ebiya Sala wābutwila Abalahama mwana, Isake, enka namino, mulao wa Lukunwa wālunguluka. (Ngalwilo 17:15-17; 21:1-7) Myaka pa kupita’po, Yehova wātompa lwitabijo lwa Abalahama—kufika ne pa kumutompa shi uswile kupāna Isake wandi mwana wasenswe bu kitapwa—wāpituluka mu mulao wandi kudi Abalahama amba: “Kwesela nkakweselanga dyese, kadi mukuvudija nkakuvudi[ji]ja lukunwa lobe bwa ñenyenye ya mūlu, kadi ne bwa musenga udi ku mulomo wa kalunga-kamema; ne lukunwa lobe lukayata bu-kishi kyalo kibelo kya balwana nalo. Kadi mu lukunwa lobe e mo ike[esela]nga dyese mizo yonso ya panopanshi, mwanda ubankōkela diwi dyami.” (Ngalwilo 22:15-18) Uno mulao wādi wenda ulunguluka witwanga pavule bu kipwano kya Abalahama; kadi ne kipwano kipya kyālongelwe mwenda mafuku i kikwatañane nao mpata.
7 Mwenda mafuku, Isake wābutula bana bana-balume ba mapasa, ba Esau ne Yakoba. Yehova wātonga Yakoba amba ye ukekala nkambulula wa Lukunwa Lwālailwe. (Ngalwilo 28:10-15; Loma 9:10-13) Yakoba wābutula bana 12. Papo lukunwa lwa Abalahama lwāshilula kwivudija. Bana ba Yakoba pa kutama, bavule bādi kebadi kala na bisaka byabo, kipupo kya nzala kyēbavilwila mu Edipito mwēbatangidile kala Yosefa mwanā Yakoba kukebalongolwela pa mfuko, uno i Leza wātengele’po kuboko. (Ngalwilo 45:5-13; 46:26, 27) Kupwa kwa myaka mityetye, kipupo kya nzala kyāpwa mu Kenani. Ino akyo kisaka kya Yakoba kasha kishikata mu Edipito—dibajinji bu beni, ku mfulo ke bapika. Pobādi kebalumba ku 1513 K.K.K., myaka 430 tamba kasha Abalahama wābuka Ufalete, Mosesa wālupula ba ku musuku wa Yakoba mu Edipito ke banapabo. (Divilu 1:8-14; 12:40, 41; Ngalatea 3:16, 17) Pano Yehova wāta mutyima byabinebine ku kipwano kyandi na Abalahama.—Divilu 2:24; 6:2-5.
“Kipwano Kikulu”
8 Yakoba ne bana bandi pobāvilukīle mu Edipito, eyo bādi kisaka kikatampe shakyo, ino ntundu yabo pa kutamba’yo mu Edipito, yādi ke katūtu ka bisaka ne bisaka bya bantu. (Divilu 1:5-7; 12:37, 38) Yehova pa kyaba kya kwibafikijīja mu Kenani, wēbatwala bidi kunshi kwa kinekaneka kya lūlu lwa Holeba (lwitwa ne bu Shinai) mu Alabya. Kwine’ko wāsamba nabo kipwano. Kino kipwano kyāityilwe bu “kipwano kikulu” pa kwenzankanya na “kipwano kipya.” (2 Kodinda 3:14, MB) Kupityila ku kipwano kikulu, Yehova wāteakenye kufikidila kwa kyelekejo kwa kipwano kyandi na Abalahama.
9 Yehova wāshintulwidile Isalela mfulo ya kino kipwano amba: “Shi mukōkele dyami diwi binebine ne kulama kipwano kyami, nankyo mukangikadila kileme kyami amiwa mwine mubukata mwa bantu bonsololo; mwanda panopantanda ponso i pami. Kadi banwe mukangikadilanga bulopwe bwa [babitobo], muzo wa bu-ujila.” (Divilu 19:5, 6) Yehova wālaile amba lukunwa lwa Abalahama (1) lukekala muzo mukatampe, (2) lukapebwa bushindañani pa balwana nalo, (3) lukapyana ntanda ya Kenani, ne (4) amba ku alo ko kukeselwa mizo madyese. Pano kadi wāsokola’mba shi bekale kukōkela ku misoñanya yandi, bakapyana ano madyese a kwikala bantu bandi bapandulwe’mo, babundile Isalela, “bulopwe bwa [babitobo], muzo wa bu-ujila.” Lelo bene Isalela bāitabije kutwela mu kino kipwano? Bonso bālondolwele kiundaunda’mba: “Kyonso kyanena Yehova tukalonga’kyo.”—Divilu 19:8.
10 Enka namino, Yehova wālongolola bene Isalela ke muzo. Wēbapa bijila bya kulonda mu mutōtelo ne mu būmi bwa bu bana ba kibundi. Wēbapa ne kipema (kyāikele ke tempelo mu Yelusalema) ne kisaka kya butobo kya kumwingidila mingilo ikola mu kipema. Kulama kipwano kyādi kishintulula kukōkela ku bijila bya Yehova, ne nakampata kumutōta kasuku kandi. Lubila lubajinji mu Mbila Dikumi yādi ibundile kitako kya byobya bijila, lwādi lunena’mba: “Amiwa ne Yehova Leza obe wakulupwile mu ntanda ya Edipito mu njibo ya bupika. Kokekala ne baleza bakwabo pondi.”—Divilu 20:2, 3.
Madyese Kupityila ku Kipwano kya Bijila
11 Lelo milao ya kipwano kya Bijila yāfikidile kudi Isalela? Le Isalela wāikele ke “muzo wa bu-ujila”? Bene Isalela bādi babipya-mambo, mwanda nabo i ba ku musuku wa Adama. (Loma 5:12) Pobādi bakilonda Bijila, bādi bela bitapwa bya kulekelwa bubi bwabo. Pa bino bitapwa byobādi bela mwaka ne mwaka mu Difuku dya Kipwanyo, Yehova wēbanene’mba: “Mu dino difuku dino’di kipwanyo kikemulongelwa kwimusubula; ku bubi bwenu bonsololo mukasubulwapo ku meso a Yehova.” (Levi 16:30) Myaka yonso yādi ikala Isalela na kikōkeji, wādi muzo wa bu-ujila binebine, musubwilwe kwingidila Yehova. Ino kuno kusubulwa kwādi kwimanine pa kikōkeji kyabo ku Bijila ne pa kwela bitapwa kitatyi kyonso.
12 Lelo Isalela wāikele ke ‘bulopwe bwa babitobo’? Bine tamba ku ngalwilo, bwādi bulopwe ne Mulopwe wabo wa mūlu, Yehova. (Isaya 33:22) Kadi monka, kipwano kya Bijila kyādi ne na misoñanya ya mwa kubikela bulopwe bwa bantu, mwanda mwenda mafuku Yehova wādi wa kwimaninwa mu Yelusalema na balopwe babikale. (Kupituluka 17:14-18) Ino lelo Isalela wādi bulopwe bwa babitobo? Eyo, wādi na kisaka kya babitobo bādi bengila mingilo ikola mu kipema. Pakwabo kadi, muzo onso mu kikonge wādi wingila pamo bwa kitobo wimanine mizo mikwabo. Muswelo’ka? Kipema (kupwa, ke tempelo) kyo kyādi kité kya mutōtelo utōka ku bene Isalela ne ku bakubulwa kwikala bene Isalela bene. Kadi uno o muzo umo kete wāsokwedilwe’ko bubinebine ku bantu. (2 Bilongwa 6:32, 33; Loma 3:1, 2) Bene Isalela bakikōkeji bonso bādi “batumoni” ba Yehova, ke’nkapo babitobo bene Levi kete, mhm. Isalela wādi “mwingidi” wa Yehova, mubundilwe ‘kulombola lutendelo lwandi.’ (Isaya 43:10, 21) Beni bavule betyepeje bāmwene bukomo bwa Yehova bwa kulwila bantu bandi, bākokwa na mutōtelo utōka. Nabo bāikala bāketutyile. (Yoshua 2:9-13) Ino enka kisaka kimo kete kyo kyādi kingila bu babitobo bashingwe-māni.
Bāketutyile mu Isalela
13 I mwimanino’ka wādi na bano bāketutyile’mo? Pāsambile Yehova kipwano kyandi, wāsambile’kyo enka na Isalela kete; ino boba ba mu “kibumbo kikata kine kisobakanemo,” nansha byobātenwe’po, kebāpelwepo kano kalungi ka bwana. (Divilu 12:38; 19:3, 7, 8) Babo bana babubedi nabo monka, kebābadilwepo pāpikwilwe lupeto lwa bukūdi bwa bana babubedi. (Umbadilo 3:44-51) Myaka makumi pa kupita’po, pa kwabanya ntanda ya Kenani ku bisaka bya Isalela napo kadi monka na monka, kekudipo kakintu nansha katye kātelēlwe betabije bakubulwa kwikala bene Isalela. (Ngalwilo 12:7; Yoshua 13:1-14) Mwanda waka? Mwanda kipwano kya Bijila kekyāsambilwepo na boba bāketutyile’mo. Ino bana-balume bāketutyile’mo bādi batwejibwa kwisao mwanda wa kukōkela ku Bijila. Bādi balama bitungo bya bijila ne kumwena biyampe mu mpangiko yabyo. Kino kishintulula’mba, ne bāketutyile’mo, ne bene Isalela, bādi abo bonso munshi mwa kipwano kya Bijila.—Divilu 12:48, 49; Umbadilo 15:14-16; Loma 3:19.
14 Kifwa, shi wāketutyile’mo umo wāipaya muntu na mu kalengwa, wādi unyemena mu kibundi kya kinyemeno, pamo’nka bwa mwine Isalela. (Umbadilo 35:15, 22-25; Yoshua 20:9) Mu Difuku dya Kipwanyo kitapwa kyādi kyelelwa “kipwilo kyonsololo kya Isalela.” Bāketutyile’mo byobādi kipindi kya kipwilo, bino byeleko byādi bibatala ne abo, ne kadi mambo abo ādi apūtwa na kitapwa. (Levi 16:7-10, 15, 17, 29; Kupituluka 23:7, 8) O mwanda, mu dya Pentekosa mu 33 K.K., pāingidijibwe ‘lufungulo lubajinji lwa bulopwe’ ku Bayuda, ne bāketutyile’mo nabo bāmwenine’mo biyampe, mwanda bādi belungile na Isalela mu kulonda Bijila. Kifwa “Nikola, mwine Antyioka waīle kwituta,” wāikele ke mwine Kidishitu, umo wa mu “bāna-balume basamba-babidi balumbuluke” bātongelwe bu ba kwabanya bya bukwashi mu kipwilo kya Yelusalema.—Mateo 16:19; Bilongwa 2:5-10; 6:3-6; 8:26-39.
Yehova Waesela Lukunwa lwa Abalahama
15 Yehova wāesele lukunwa lwa Abalahama lwādi lubundile muzo wādi munshi mwa Bijila, mwendele mulao wandi kudi uno mukulutuba. Mu 1473 K.K.K., Yoshua, mpingakani wa Mosesa, wātweja Isalela mu Kenani. Kwabanibwa kwa ntanda mu bisaka kwāfikidija mulao wālaile Yehova amba nkapānanga ntanda ku lukunwa lwa Abalahama. Myaka yonso yādi ikala Isalela na kikōkeji, Yehova wādi ufikidija mulao wandi wa kumupa bushindañani pa balwana nandi. Kino kyāmwekele nakampata mu umbikalo wa Mulopwe Davida. Ne mu mafuku a Solomone mwanā Davida, mutamba wabusatu wa mulao wālailwe Abalahama wāfikidile. “Yuda ne Isalela badi ba ntanda ne ntanda, bwa musenga udi pa kalunga-kamema bungi’o kudya ne kutoma ne kusepelela.”—1 Balopwe 4:20.
16 Shi ke pano, i muswelo’ka wādi wakwiesela mizo madyese kupityila kudi Isalela, lukunwa lwa Abalahama? Monka mokyanenenwa kala, Isalela wādi muzo wa pa bula wa Yehova, ntunguluji wandi umbukata mwa mizo. Kumeso kwa Isalela kutwela mu Kenani, Mosesa wānene amba: “Sepelelai myanwe mizo pamo na bantu bandi.” (Kupituluka 32:43) I beni bavule bāikele kwitaba ku luno lwito. “Kibumbo kikata kine kisobakanemo” kyālondele Isalela pa kutamba’ye mu Edipito, kyēmwenene mu ntanda mutuputupu bintu bivule bilombola bukomo bwa Yehova, kyāivwana ne lwito lwa Mosesa lwa kusepelela. (Divilu 12:37, 38) Mwenda mafuku, Luta mwine Moabu wāsongwa na Boaza mwine Isalela, wāikala ke nkambulula wa Meshiasa. (Luta 4:13-22) Yehonadaba mwine Kena ne lutundu lwandi ne Ebede-meleke mwine Efiopya bēyukenye abo bene pa kulamata’bo pototo ku misoñanya myoloke kitatyi kyābudilwe bene Isalela wa kungitu kikōkeji. (2 Balopwe 10:15-17; Yelemia 35:1-19; 38:7-13) Mu Umbikalo wa bene Peleshia, beni bavule bāikele bāketutyile’mo, kadi bālwila Isalela ku balwana nabo.—Eseta 8:17, kunshi kwa dyani.
Kubasakilwa Kipwano Kipya
17 Mungya mulao, muzo mupandulwe’mo wa Leza wādi unenwe kwikala na kikōkeji, mwa kupēlwa kufikidila kutuntulu kwa mulao wa Leza. Ino kewākōkelepo. Eyo kwādi shako bene Isalela bādi na lwitabijo lutelwa. (Bahebelu 11:32–12:1) Inoko misunsa mivule, uno muzo wādi uvundamukila ku bilezaleza bya bajentaila, ukimba kamweno ka kungitu. (Yelemia 34:8-16; 44:15-18) Bantu bādi bengidija bibi Bijila, pakwabo bapumpunya’byo. (Nehemia 5:1-5; Isaya 59:2-8; Malaki 1:12-14) Solomone pa kufwa, Isalela wēlala pa malopwe abidi, bobu kungala, abu kunshi. Kitatyi kyēlombwele bulopwe bwa kungala bu ntomboki wa mu meso fututu, Yehova wānene amba: “Ke-wi-muntu abe ubapele kuyukidija, ami nami nkakupela abe, amba kukangikadilapo bu [kitobo], nansha patyetye pene.” (Hosea 4:6) Bulopwe bwa kunshi nabo monka na monka, bwāpelwe mfuto mikomo mwanda kebwālaminepo kipwano. (Yelemia 5:29-31) Bayuda bāpelele Yesu bu Meshiasa pelēe, Yehova nandi wēbela. (Bilongwa 3:13-15; Loma 9:31–10:4) Ku mfulo, Yehova wākwata’po mpango mipya, mwanda kintu kyaādi usaka i kufikidila konso kutuntulu kwa kipwano kyandi na Abalahama.—Loma 3:20.
18 Ino mpango mipya kyo kipwano kipya. Yehova wānene’kyo kala’mba: “Talapo bidi, mafuku āyako’a nkasamba kipwano kipya ne njibo ya Isalela ne na njibo ya Yuda; i Yehova unena; . . . kine kino’ki kyo kipwano kyo nkasamba ne njibo ya Isalela, ao mafuku pa kupwa; i Yehova unena, amba: nkatūla mukanda-wabijila wami munda mwabo, kabidi nkalemba’o umutyima wabo; penepo nkekalanga Leza wabo, nabo bakekalanga bami bantu.”—Yelemia 31:31-33.
19 Kino kyo akyo kipwano kipya kyānenene’po Yesu mu 14 Nisane 33 K.K. Pa kyokya kyaba, wāsokwedile mwanda patōka, amba kipwano kyālailwe kyādi kya kusamba bandi bana-babwanga na Yehova, aye Yesu ye nsenga. (1 Kodinda 11:25; 1 Temote 2:5; Bahebelu 12:24) Kupityila ku kino kipwano kipya, mulao wa Yehova kudi Abalahama wādi wa kwikala na kufikidila kukatampe kwa ntumbo ne kwanyeke, monka motusa kwikimwena mu kishinte kilonda’po.
[Bipangujo]
1, 2. (a) I kivulukilo’ka kyāshimikile Yesu mu bufuku bwa 14 Nisane, 33 K.K.? (b) I kipwano’ka kyākwatañenye Yesu na lufu lwandi?
3. I bipangujo’ka bitala pa kipwano kipya byaipangulwa?
4. Mulao wa kala witukwasha twivwanije kipwano kipya i mulao’ka?
5. Mulao wa Yehova kudi Abalahama i mukwatañane na bupolofeto’ka bwa kala?
6. (a) Mulao wa Yehova kudi Abalahama wādi wa kufikidila kupityila kudi ani? (b) Kipwano kya Abalahama i kipwano’ka?
7. Lukunwa lwa Abalahama lwāshilwile kwivudija namani, ne i bika byāfikije ba ku luno lukunwa bakashikate bu beni mu Edipito?
8. Yehova wāsambile kika na lutundu lwa Yakoba ku Shinai, ne kino kikwatañene namani na kipwano kyandi na Abalahama?
9. (a) I bintu’ka biná byālaile Yehova amba ukafikidija’byo kupityila ku kipwano kyandi na Abalahama? (b) Le i madyese’ka makwabo āshitwidilwe bene Isalela kibelo pa kipwano kyabo na Yehova, ne ano madyese ādi a kwibeselwa poso’nka abalonga kika?
10. Yehova wālongolwele bene Isalela namani ke muzo, ne wādi usaka kika kobadi?
11, 12. Milao ya kipwano kikulu yāfikidile kudi Isalela mu miswelo’ka?
13, 14. (a) I kika kinenenwa’mba boba bāketutyile’mo kebādipo mu kipwano kya Bijila? (b) Le boba bāketutyile’mo bāikele munshi mwa kipwano kya Bijila namani?
15, 16. Lelo mulao wa Yehova kudi Abalahama wāfikidile mu kipwano kya Bijila muswelo’ka?
17. (a) Mwanda waka Yehova wāelele bulopwe bwa Isalela bwa kungala ne bwa kunshi? (b) I bika byāfikije Bayuda ku kwelwa lonsololo?
18, 19. Lelo i mpango’ka mipya yākwete Yehova mwanda wa kipwano kyandi na Abalahama kikale kufikidila kyonso kituntulu?
[Kifwatulo pa paje 19]
Yehova wāletele kufikidila kwa kilomboji kwa kipwano kya Abalahama, kupityila ku kipwano kya Bijila
Lelo Ukokeja Kushintulula?
◻ I bika byālaile Yehova mu kipwano kyaāsambile na Abalahama?
◻ Yehova wālongele namani mwanda wa kipwano kyandi na Abalahama kikale kufikidila kudi Isalela wa kungitu?
◻ Boba bāketutyile’mo bāmwenine biyampe mu kipwano kikulu muswelo’ka?
◻ Mwanda waka kwādi kusakilwa kipwano kipya?