Yelusalema​—“Kibundi Kya Mulopwe Mukatampe”

“Kemukityipa, . . . nansha’mba: Ne ku Yelusalema! ke-kintu nakyo i kibundi kya mulopwe mukatampe.”​—MATEO 5:​34, 35.

YELUSALEMA​—i dijina dilangijanga bantu ba mitōtelo mishileshile milangwe mivule. Bine, i kutupu muntu widilwe kino kibundi kya kala, mwanda nyeke kitembaulwanga mu majulunale. Ino kya bulanda, malapolo mavule alombola’mba Yelusalema kekelepo na ndoe.

² Uno mulangwe ukokeja kwikala mukomo kwitabija ku batangi ba Bible bamobamo. Mu myaka ya kala, Yelusalema wādi witwa mu kīpi bu Saleme, ko kunena’mba “ndoe.” (Ngalwilo 14:18; Mitōto 76:2; Bahebelu 7:​1, 2) Dimodimo usa kwiipangula’mba, ‘Mwanda waka mu ino myaka kibundi kidi na dino dijina kibudilwe ino ndoe?’

³ Pa kulondolola ku kino kipangujo, kitusakila kwalukila bininge mu mānga, penepa ketuyuka mwādi mwikadile Yelusalema wa mu myaka ya kala. Ino bamo bakokeja kunena’mba, ‘Ketudipo na kyaba kya kufunda yayo mānga ya kala.’ Inoko buyuki bwabinebine butala pa Yelusalema wa kala budi na mvubu kotudi batwe bonso. Bible ulombola kinenenwa namino, amba: “Ke-bintu byonsololo byasonekelwe kala byasonekelwe mwanda wa kwitufundija’mba, pa kutūkija mutyima, ne pa kusengibwa na bisonekwa, twikale ne kukulupila.” (Loma 15:4) Bine, kuyuka bintu binena Bible pa Yelusalema kukokeja kwitusenga​—ne kwitupa lukulupilo lwa ndoe pano pantanda ponso, ke’nkapo pa kibundi’kyo kete, ehe.

Kifuko kya “Lupona lwa Yehova”

⁴ Mu myaka ya tutwa 11 K.K.K., Yelusalema wāendele ntumbo ntanda yonso amba ye mwipata mwa muzo ushikete na ndoe ne mutyima-ntenke. Yehova Leza wāshingile nkasampe Davida māni ekale mulopwe pa uno muzo wa kala​—ke Isalela kadi. Davida ne ba ku musuku wandi wa bulopwe pa kwikala’bo na kibikelo kyabo mu Yelusalema, ko kushilula bāshilula kushikata pa “lupona lwa bulopwe bwa Yehova,” lwitwa ne bu “lupona lwa Yehova.”​—1 Bilongwa 28:5; 29:23.

⁵ Davida muntu wādi wakaminwe Leza​—mwine Isalela wa mu kisaka kya Yuda​—wānyongolwele Yelusalema ku makasa a bene Yebushi, batōtyi ba bilezaleza. Mu mine myaka’ya, kibundi kya Yelusalema kyādi kikadikile’nka pa lūlu lwitwa bu Ziona, o mwanda ne kibundi kine kyāikele kwitwa’nka bu Ziona. Mwenda myaka Davida wāseleja dikumbo dya kipwano kyāsambile Leza na Isalela, wāenda nadyo ku Yelusalema kobēdyūbakīle dipema. Mu myaka ya kala, Leza wādi wisamba na mupolofeto wandi Mosesa mu dikumbi dyādi pangala pa Dikumbo dikola. (Divilu 25:​1, 21, 22; Levi 16:2; 1 Bilongwa 15:​1-3) Dyodya Dikumbo dyādi dyelekeja kwikala’po kwa Leza, mwanda Yehova ye wādi Mulopwe mwine wa Isalela. Mu ino miswelo yonso ibidi, i kyendele’mo kunena’mba, Yehova Leza ye wādi ubikele mu kibundi kya Yelusalema.

⁶ Yehova wālaile Davida amba bulopwe bwādi bubikala njibo yandi, bwādi bwelekejibwa na Ziona, Yelusalema, kebwādipo bwa kupwa. Kushintulula ko kunena’mba, umo wa ku musuku wa Davida wādi wa kupyana bulopwe ne kubikala nyeke bu Mushingwe-māni wa Leza​—Meshiasa, Kidishitu.a (Mitōto 132:11-​14; Luka 1:​31-​33) Bible ulombola kadi amba uno mpyana walonso wa “lupona lwa Yehova” wādi wa kukabikala mizo yonsololo, ke’nkapo Yelusalema.​—Mitōto 2:​6-8; Danyele 7:​13, 14.

⁷ Bukomo bonso bwa kubikula Mulopwe Davida, mushingwe-māni wa Leza, bwādi i kukambakana bitupu. Ino aye’ko wātādila matanda alwana onso, ne Ntanda ya Mulao wātandabula’yo kufika’nka ne ku mfulo kwa mikalo yātongele Leza. Papo Davida wāloeja mutōtelo utōka. O mwanda ñimbo ya mitōto mivule ya Davida itendelanga Yehova amba ye Mulopwe mwine ubikele mu Ziona.​—2 Samwele 8:​1-​15; Mitōto 9:​1, 11; 24:​1, 3, 7-​10; 65:​1, 2; 68:​1, 24, 29; 110:​1, 2; 122:⁠1-4.

⁸ Mu umbikalo wa Solomone mwanā Davida, mutōtelo wa Yehova wātandabukīle’ko dikwabo. Solomone wābaija Yelusalema kungala, kwela’mo ne lūlu lwa Modia (pobakilwe dyalelo Lūbo lwa [pa] Mwala, lwitwa mu bulungu bu Dôme du Rocher). Wāeselwa dyese, wāūbaka ne tempelo ya ntumbo itendela Yehova pa uno mutenta. Dikumbo dya kipwano dyātūlwa mu Kikola Nakampata kya tempelo.​—1 Balopwe 6:​1-​38.

⁹ Ba muzo wa Isalela bādi bekala nyeke mu ndoe ponso pobādi bakwatakanya na mutyima onso mutōtelo wa Yehova, wādi na kité mu Yelusalema. Bisonekwa bilombolanga mobādi bekadile senene shē, amba: “Yuda ne Isalela badi ba ntanda ne ntanda, bwa musenga udi pa kalunga-kamema bungi’o kudya ne kutoma ne kusepelela. . . . Ino kadi [Solomone waikele] kutalaja konso konso ku mitamba. Kadi Yuda ne Isalela baikala talala nyā, muntu enselele munshi mwa muñanza wandi ne munshi mwa kikuyu kyandi.”​—1 Balopwe 4:​20, 24, 25.

¹⁰ Bintu bya pa kala bisokolwa’mo bibingijanga ino mānga ya umbikalo wa ntundubuko wa Solomone. Polofesele Yohanan Aharoni unena mu dibuku dyandi dimo (The Archaeology of the Land of Israel) amba: “Bupeta bwādi bupungulwilwa mu kipango kya mulopwe kutamba ku mitamba yonso, ne busunga bwātubulukile . . . bwāletele kwendelela kumeso kumweke kadi kwa kampeja-bukidi mu busendwe bo-bonso bwa bintu bya kungitu. . . . Kwendelela kumeso mu bipungwa . . . kekumwekapo enka mu bintu bya bukundwe kete, mhm, ino nakampata i ne mu bibumbwa. . . . Umbumbilo ne musokelo wabyo wānengele kupita ne pa byolwe mpemba.”

¹¹ Mo monka mwāsonekele ne Jerry M. Landay, amba: “Mu myaka makumi asatu yābikele Solomone, busendwe bwa bipungwa mu Isalela bwāendelele kumeso mpata kupita mu myaka tutwa tubidi yābadikile. Twi basokole mu maputu a Solomone bibumba byāshele ku byūbakwa bya ntumbo, bibundi bikatampe bya mpembwe mipuñame, mikenza mivulevule ya bimobo bishimikwe bushimikeshimike, byūbakwe nselelele, ne mwa kushikata mwa dyangi, byonso bino bilombola kwendelela kukatampe kwa bobaki ne myūbakilo yabo. Kadi tusokwele’mo ne bintu bikwabo byāsheleshele ku bya busunga byādi bipungwa kulampe, bino i biyukeno bilombola buseba ne busunga bukatampe bwādi busungwa ntanda yonso.”​—The House of David.

Kutamba ku Ndoe Kutūla ku Musala

¹² Ndoe ne ntundubuko yādi mu Yelusalema, kibundi mwādi kipandulwamo kya Yehova, byo bintu byādi bifwaninwe kulombelelwa. Davida wāsonekele amba: “Lombelelai Yelusalema amone ndoe; bakukenene bakamonanga katōkwe kalumbuluke. Ndoe īkale umbukata mwa masakwa obe, ne katōkwe nako monka mu mobo obe. Pa mwanda wa bāna betu ne pa mwanda wa bapwani nami, nanena pano na’mba: Ndoe īkale monka mobe.” (Mitōto 122:​6-8) Solomone wāeselwe madyese, wāūbaka tempelo ya ntumbo mu kyokya kibundi kya ndoe, ino ku mfulo wāsonga bakaji bajentaila bangibangi. Mu bununu bwandi, bāmongola na mutōtelo wa bilezaleza bya mu oa mafuku. Buno bupondo bwāboleje muzo onsololo, bwājimija ndoe yabine ya bekadi ne ya kibundi kine kumo.​—1 Balopwe 11:​1-8; 14:21-​24.

¹³ Ku ngalwilo kwa umbikalo wa Lehaboma mwanā Solomone, bisaka dikumi byātomboka, byābunda bulopwe bwa kungala bwa Isalela. Pangala pa mutōtelo wabo wa bilezaleza, Leza wāleka buno bulopwe, bwāshindwa na bene Ashidia. (1 Balopwe 12:16-​30) Bulopwe bwa kunshi bwa bisaka bibidi bwa Yuda bwāendelele kwikala na kité mu Yelusalema. Ino mwenda mafuku nabo bwāvundamina ku mutōtelo utōka, ebiya Leza wāleka kibundi kya bya bulongelonge kyonakanibwe na bene Babiloni mu 607 K.K.K. Bayuda bāselelwe bu misungi bāyela umbupika mu Babiloni myaka 70 mituntulu. Kupwa, Leza na kanye kandi, wēbalwija ku Yelusalema amba bakajokeje mutōtelo wabine.​—2 Bilongwa 36:15-​21.

¹⁴ Myaka 70 ya musala poyāpwile, bātana masala a mōbo atūtyilwe keadi mu bitumpa bya biyombo. Mpembwe ya Yelusalema ke mibunduke, ponso pādi bibelo bātana’po’nka bipunzu ne biteba byādi biikwete. Ino Bayuda bākankamana. Bāubaka mandabahu ponka pādi tempelo ya kala, bāshilula kwelela’po Yehova bitapwa difuku ne difuku.

¹⁵ Ino yādi nsolweji bitupu, mwanda Yelusalema mujokejibwe kādipo kadi wa kwikala bu mwipata mwa bulopwe bubikalwe na umo wa ku musuku wa Mulopwe Davida mushikate pa lupona. Bayuda bādi kebaludikwa na mbikavu mutongwe na bashindañani bākwete Babiloni, milambu bākalambula’yo kudi bamfumwabo bene Peleshia. (Nehemia 9:​34-​37) Nansha Yelusalema byaāikele “[k]unyantwanyantwa,” ino wākidi kibundi kyobādi batōkelwe pa mutyima kudi Yehova Leza pano panshi ponso. (Luka 21:24) Kino kité kya mutōtelo utōka, kyādi kadi kyelekeja lupusa ludi na Leza lwa kulombola bubikadi bwandi pa ntanda yonso kupityila kudi umo wa ku musuku wa Mulopwe Davida.

Mfika na Balondakani Batōtyi Babubela

¹⁶ Bayuda bāpwile’tu kujokela mu Yelusalema bakitambatamba umbupika, bāshimika kyalwilo kya tempelo impya. Ino balondakani nabo batōtyi babubela bātuma mukanda wa mabela kudi Alatazelekishishi, Mulopwe wa Peleshia, amba Bayuda kuno abatomboka. Alatazelekishishi nandi wākankaja mwingilo wa lūbako mu Yelusalema. Langa’po bidi, shi nobe wādi mu kibundi mu mene mafuku’a, longa kwābudilwepo kwiipangula bimbikita byādi bisa kufikila kibundi. Pa kwikala’byo nabya, Bayuda bāleka’byo kwendelela na lūbako lwa tempelo, bēpāna mu kulondalonda bintu byabo bya kungitu.​—Ezela 4:​11-​24; Hakai 1:​2-6.

¹⁷ Pāpityile’tu kubwipi kwa myaka 17 tamba pobājokele, Leza wātuma bapolofeto, ba Hakai ne Zekadia, bakalemunune mulangilo wa bantu bandi. Bayuda bēsāsa, bēkwata’ko na kūbakulula tempelo. Mu kine kitatyi’kyo, Dadiusa wābikala ke mulopwe wa Peleshia. Wābandaula musoñanya wa Mulopwe Kilusa, amba tempelo ya Yelusalema inenwe kukobakululwa. Dadiusa wātuma mukanda kudi balondakani na Bayuda amba bekale ‘kusonsolokela kulampe kwine na Yelusalema’ ne kwibakwasha’ko na bya mulambu wa Mulopwe mwa kuvuila mwingilo wa lūbako.​—Ezela 6:​1-​13.

¹⁸ Bayuda bāvuya tempelo mu mwaka wa 22 wa kujoka kwabo. Eyo, pano usa kumona mwanda waka kino kinkumenkume kyādi kintu kya kuvulukwa na nsangaji mikatampe. Kipindi kilampe kya Yelusalema ne nsakwa yakyo byādi bikilēle masala. Akyo kibundi kyātebwa mutyima biyampe shē “mu mafuku a Nehemia mbikavu, ne a Ezela [kitobo] mulembi.” (Nehemia 12:26, 27) Kufika ku mfulo kwa myaka tutwa tutano K.K.K., Yelusalema wāpwa kūbakululwa pamo bwa kibundi kikatampe kya mu yoya ntanda ya kala.

Meshiasa Wamweka!

¹⁹ Pano tutumbukilei ku tutwa twa myaka kumeso, tufike ku kinkumenkume kya mvubu mikatampe ntanda yonsololo: kubutulwa kwa Yesu Kidishitu. Mwikeulu wa Yehova Leza wālombwele mujike inandya Yesu amba: “Yehova Leza ukamupako kipōna kya shandi Davida kadi . . . bwandi bulopwe bukabulwa mfulo.” (Luka 1:​32, 33) Mwenda myaka, Yesu wāfundija Bufundiji bwandi bwa ku Lūlu bushele ntumbo. Mu buno bufundiji, wāpāna’mo bukankamane ne madingi atala pa myanda mivulevule. Kifwa, wāsoñenye bemvwaniki bandi kuvuija mpiko yabo yobapikile kudi Leza, kutyina’mba bakatyipa mityipo ya butyipetyipe. Yesu kānena’mba: “Kemwaivwene byo kyadi kinenwa kadi ku ba pa kalā’mba: Kokatyipa kya mabela, nanshi nankyo ukōbila monka mwendele mityipo yobe kudi Yehova. Ino ami nami nemunena’mba: Kemukityipa, nansha patyetye, nansha’mba: Ne mūlu! ke-muntu i mu kipona kya Leza. Nansha’mba: Ne pano pantanda! ke-pantu i pa kitulo-kya-maulu andi; nansha’mba: Ne ku Yelusalema! ke-kintu nakyo i kibundi kya mulopwe mukatampe.” (Mateo 5:​33-​35) I kimweke patōka’mba Yesu wāitabije kyepelo kya pa bula kya Yelusalema​—kyādi na kino kibundi tamba tutwa twa myaka. Eyo, kyādi “kibundi kya mulopwe mukatampe,” Yehova Leza.

²⁰ Yesu, kubwipi na ku mfulo kwa būmi bwandi, wēlombwele aye mwine ku bekadi ba mu Yelusalema bu Mulopwe mushingwe-māni mufwaninwe. Pa kwitaba ku kino kinkumenkume kya nsangaji, bantu bavule bāelele tubobo amba: “Wadyese i aye wakwiya mu dijina dya Yehova! Dyese dya bulopwe bwiya mu dijina dya mukulutuba wetu Davida.”​—Mako 11:​1-​10; Yoano 12:12-​15.

²¹ Mu mafuku abala-anga, bibumbo byāleka bendeji ba mutōtelo ba mu Yelusalema, bēbyalamuna, byāvundamina Yesu. Yesu wēbasapwila’mba kibundi kya Yelusalema ne muzo onso mutuntulu bikajimija kyepelo kyabyo ku meso a Leza. (Mateo 21:23, 33-​45; 22:​1-7) Wānena’mba: “Yō! Yō! Yō! abe Yelusalema! abe Yelusalema! abe wakubija bapolofeto, na kwipaya ne kwasa mabwe bo bakutuminanga kōdi; yō! yō! dingi dine dyo nadi nsaka na’mba nkubungakenye pamo bāna bobe, bwa nzolo wa bāna wibabungakenya mu mapapa, nanshi bānwe byobya kemuswele’byo. Monaipo bidi, njibo yenu byo yemushīlwa masala.” (Mateo 23:​37, 38) Ku masobo a Pashika mu 33 K.K., bakinkwa na Yesu bāmwipaija na mankufi panja pa Yelusalema. Ino Yehova wāsangula Mushingwe-māni wandi, wāmupa ne būmi bwa ntumbo bu mushipiditu keufu momwa mu Ziona wa mūlu, kufikidila kwa bintu byotutengele batwe bonso kukamwena’mo biyampe.​—Bilongwa 2:​32-​36.

²² Tamba’nka penepa, bupolofeto buvule kebwafikidile butala pa Ziona, Yelusalema, bwivwanikwanga bu bufunkila pa mpango ya mūlu nansha pa balondi bashingwe-māni ba Yesu. (Mitōto 2:​6-8; 110:​1-4; Isaya 2:​2-4; 65:17, 18; Zekadia 12:3; 14:12, 16, 17) Myanda mivule īsambila pa “Yelusalema,” witwa ne bu “Ziona,” yāikele kusonekwa Yesu ke mupwe kufwa idi na buluji bwa kyelekejo, keifunkilangapo pa kibundi kya pano panshi nansha pa kifuko kyakyo. (Ngalatea 4:​26; Bahebelu 12:22; 1 Petelo 2:6; Kusokwelwa 3:​12; 14:1; 21:​2, 10) Bukamoni bwamfulo bulombola’mba Yelusalema kākidipo “kibundi kya mulopwe mukatampe” bwāmwekele mu 70 K.K. pēkyonakenye bibumbo bya bene Loma, monka mokyālailwe na Danyele ne na Yesu Kidishitu. (Danyele 9:​26; Luka 19:41-​44) Ne balembi ba Bible, ne Yesu, kekukidipo kadi unene amba Yelusalema wa pano panshi ukajokejibwa dikwabo bu kipandulwe’mo kya Yehova Leza pamo na mwaādi wikadile pa kala.​—Ngalatea 4:​25; Bahebelu 13:14.

Nsolweji ya Ndoe Yanyeke

²³ Kupituluka kotwapituluka mu mānga ya kala ya Yelusalema wa pano panshi kulombola’mba i kutupu ubwanya kutuna, dijina dya kino kibundi dyādi dikifike’po​—dya bu “Kituntwa [nansha Kyalwilo] kya Ndoe Pabidi”⁠—mu umbikalo wa ndoe wa Mulopwe Solomone. Ayo’ko yādi’tu nsolweji ya ndoe ne ntundubuko isa kusepelela panopano boba baswele Leza bakekala pa ino ntanda ikalamunwa ke paladisa.​—Luka 23:43.

²⁴ Lwimbo lwa Mitōto lwa 72 lulombolanga ngikadilo yāikele mu umbikalo wa Mulopwe Solomone. Ino luno lwimbo lulumbuluke i bupolofeto bwa byabuyabuya bikesokwela bantu munshi mwa bulopwe bwa mūlu bwa Meshiasa, Yesu Kidishitu. Pa mwanda utala Yesu, mulembi wa mitōto wāimbile amba: “Mu mafuku andi boloke bakamonanga katōkwe, ne bungibungi bwa ndoe, poso kweji akajimankane. . . . Mwanda aye ukanyongolola mupando pa kwita; ne balanda ba kubulwa wakwibakwasha. Ukebafwila lusa balanda ne badi makasa, kadi ne myuya ya badi makasa ukeīpandijanga. Ukakūla muya wabo ku bongojani ne bikungulu bya bulobo; kadi mashi abo akēkalanga maleme mu meso andi. Kukēkalanga bungibungi bwa mebele panopantanda peulu pa ngulu.”​—Mitōto 72:​7, 8, 12-​14, 16.

²⁵ Bine, bino binenwa i busengi ne lukulupilo ku bantu baswele Leza badi mu Yelusalema nansha konso konso, pi na pi, pano pantanda! Ukokeja kwikala mu boba bakasepelela ndoe ya ntanda ne ntanda munshi mwa Bulopwe bwa Meshiasa wa Leza. Nanshi kuyuka mānga ya kala ya Yelusalema kukokeja kwitwivwanija mpango ya Leza ku muzo wa muntu. Bishinte bilonda’ko bikemanina pa binkumenkume byālongekele mu myaka ya makumi asamba-abidi ne makumi mwanda kupwa kwa Bayuda kujoka mu bu misungi mobāselelwe mu Babiloni. Kino kisa kusenga boba babila mutōtelo wabo witabijibwe na Yehova Leza, Mulopwe Mukatakata.

[Kunshi kwa dyani]

[Bipangujo]

1, 2. I mwanda’ka mukomo kwivwanwa na bamobamo utala pa Yelusalema?

3. I kwepi kotukokeja kutana myanda ikulupilwa itala pa Yelusalema?

4, 5. Kwipāna kwa Davida mu kukwasha Yelusalema kwāingile namani mwingilo mukatampe mu kufikidija kwa mpango ya Leza?

6. Le i bika byālaile Yehova pangala pa Davida ne Yelusalema?

7. I muswelo’ka wāshinsakenye Mulopwe Davida mutōtelo utōka?

8, 9. Mutōtelo wabine wātandabukile namani mu Yelusalema munshi mwa umbikalo wa Mulopwe Solomone?

10, 11. Busokodi bwa bintu bya pa kala bubingija namani kyokya kinena Bible pa mwanda utala Yelusalema pābikele Solomone?

12, 13. I muswelo’ka wālekele mutōtelo wabine kwendelela kwikala’ko mu Yelusalema?

14, 15. Yelusalema wāalwije namani mwingilo wandi mukatampe pa kupwa kujoka mu Babiloni, ino kwādi kwalamuka’ka?

16. Mwanda waka Bayuda bājokele mu Babiloni bālekele mwingilo wa kūbakulula Yelusalema?

17, 18. Le i kupityila ku bāni kwāmwene Yehova amba Yelusalema usa kūbakululwa?

19. Meshiasa wāitabije namani kyepelo kya pa bula kya Yelusalema?

20, 21. I kwalamuka’ka kukatampe kwāmwekele mu mikadilo ya bantu bavule bādi bekele mu Yelusalema?

22. Kunyuma kwa lufu lwa Yesu, myanda mivule yādi isambila pa Yelusalema yādi keidi na mwingidijo’ka?

23. Mwanda waka tufwaninwe kwendelela na kuta mutyima pa Yelusalema?

24. I ñeni’ka yotukokeja kuboila pa ngikadilo yāikele’ko pābikele Solomone?

25. Mwanda waka tufwaninwe kwabila kuyuka bivule bitala pa Yelusalema?

[Kifwatulo pa paje 6]

Kibundi kya Davida kyādi pa mutenta wa kunshi, ino Solomone wābaije kibundi dya kungala, wāubaka ne tempelo

Le Ukivulukile?

◻ Yelusalema wāikele ke kifuko kya “lupona lwa Yehova” muswelo’ka?

◻ I mwingilo’ka mukatampe wāingile Solomone mu kwendeja kumeso mutōtelo wabine?

◻ Tuyukile namani mwālekele Yelusalema kwikala bu kité kya mutōtelo wa Yehova?

◻ Mwanda waka tutele mutyima ku kuyuka bivule bitala pa Yelusalema?