Lelo Mingilo Yobe Ikakomena Mudilo?

“Nanshi muntu ne muntu atale biyampe ne muswelo waubaka [pa kyalwilo].”​—1 KODINDA 3:​10, MB.

BA MULUME ne mukaji bene Kidishitu babandila wabo mwana wabutulwa. Musapudi wa Bulopwe wamone kilungi kya mpala kya mwifundi wa Bible kilombola kwabila ne kusepelela musapu. Mukulumpe mwine Kidishitu ufundija ku lukala wamone mu bemvwaniki muntu mupya usepelele musapu ukimba bisonekwa na kyaka mu wandi Bible. Bano bengidi ba Yehova bakikōkeji badi na mityima miyule kikulupiji. Kekudipo kintu kipityile pano kyobabwanya kulonga’po, inoko mundamunda beipangula’mba, ‘Lelo aye uno ukafikila pa kusanswa Yehova ne kumwingidila​—ne kwikala nyeke wakikōkeji?’ Bine, kufikila pa kino kekwiilangapo ako kwine. Kulomba mingilo.

² Mutumibwa Polo, mufundiji wabwino, wālombwele mvubu ya mwingilo wa kufundija ne kulonga bana-babwanga, amba: “I ponka pano po kimufwaninwe mwikale bafundiji.” (Bahebelu 5:​12) Bene Kidishitu bātuminwe bino binenwa bādi kebaendelele kumeso bininge, shi tutale kitatyi kyāpityile’po na pobāitabijije. Bādi bakisakilwa kuvulujibwa myanda ya pa kitako ya bubinebine, mwanda bādi bakomenwa kufundija bakwabo. Dyalelo batwe bonso tuloñanga biyampe pa kwibandaula kitatyi ne kitatyi manwa etu a bufundiji ne kutala muswelo otukokeja kwielela’ko. Būmi bwa bantu budi mu kyaka. Le i bika byotukokeja kulonga?

³ Ivwana, mu kyelekejo kyāletele Polo, wādingakenye’mo mwingilo wa kulonga bana-babwanga na mwingilo wa lūbako. Wāshilula’mba: “Tudi bakwingila mīngilo pamo na Leza; mwi budimi bwa Leza; mwi kishimikwe kya Leza.” (1 Kodinda 3:​9) Nanshi netu twingilanga nandi mwingilo wa kūbaka bantu; tukwashanga ku kwibōbaka ke bana-babwanga ba Kidishitu. Twingilanga uno mwingilo bu bakwingila pamo na Yewa “wakushimika bintu byonso.” (Bahebelu 3:4) Bine, i madyese’po kashāa! Tutalei nanshi madingi a Polo a ku bukomo bwa mushipiditu aāpele bene Kodinda moakokejeja kwitukwasha twikale basendwe mu mwingilo wetu. Tukemanina nakampata pa bwetu ‘bwino bwa kufundija.’​—2 Temote 4:⁠2.

Kwala Kyalwilo Kyabinebine

⁴ Pa kusaka’mba njibo ikale mikomo, ilāla myaka mivule, palomba kwala kyalwilo kiyampe. O mwanda Polo wāsonekele amba: “Monka mwendele buntu bwa Leza bo napebwa n[a]ālwile kyalwilo, pamo ponka bwa mushimiki mukatampe wa ñeni.” (1 Kodinda 3:​10) Yesu Kidishitu nandi monka na monka, wāingidije kyelekejo kya uno muswelo paānenene pa njibo yāpandile ku kipumpu mwanda wa mushimiki wayo wātongele kyalwilo kikomo. (Luka 6:​47-​49) Yesu wādi uyukile bintu byonso bitala pa mvubu ya byalwilo. Mwanda pāshimikile Yehova byalwilo bya nshi, nandi wādi’po.a (Nkindi 8:​29-​31) Ne bemvwaniki ba Yesu nabo bādi bayukile senene mvubu ya byalwilo bilumbuluke. Mwanda i enka mobo ādi na byalwilo bikomo kete o ādi ashala memane pādi pāya malobe a mema ne bintenshi mu Paleshitina. Lelo Polo wādi wisambila pa kyalwilo’ka?

⁵ Polo wāsonekele amba: “Ke-kuntu kutupu, nansha umo, uyūkile kwalula kyalwilo kingi, ehe, poso kyonka ky[a]ālwilwe kala, ke Yesu Kidishitu kadi.” (1 Kodinda 3:​11) Uno ke musunsapo umbajinji wadingakanibwa Yesu na kyalwilo. Isaya 28:16 wālaile’kyo kala, amba: “Po pa mwanda’o Mfumwetu Leza wanena’mba: Talaipo bidi, nāla mu Ziona ke kyalwilo kya dibwe, dibwe ditompwe, dibwe dya difinko dya bulēme’tu, kyalwilo kyabinebine.” Yehova wākwete mpango tamba kalāa amba wandi Mwana ye ukekala kyalwilo kya kipwilo kya bwine Kidishitu.​—Mitōto 118:22; Efisesa 2:​19-​22; 1 Petelo 2:​4-6.

⁶ Le i kyalwilo’ka kya mwine Kidishitu umo ne umo? Monka mwānenene Polo, kekudipo kyalwilo kingi ku mwine Kidishitu wabine, poso’nka Yesu Kidishitu​—kyalwilo kyadilwe mu Kinenwa kya Leza. Na bubine Polo wāadile kino kyalwilo. Nansha filozofi byoyādi ipelwe bulēme mu Kodinda, aye kākimbilepo kutulumuja bantu na tunangu twa bwine ntanda, mhm. Ino Polo wādi usapula ‘Kidishitu mwipaibwe ku mutyi,’ wāpelelwe na mizo amba i “bulembakane” bukatampe. (1 Kodinda 1:​23) Polo wāfundije amba Yesu ye mwine uselele bivule mu mpango ya Yehova.​—2 Kodinda 1:​20; Kolose 2:​2, 3.

⁷ Polo wāyukije amba wāfundije kino pamo “bwa mushimiki mukatampe wa ñeni.” Bino binenwa kebyādipo bya kwianya. Bilombola’tu amba wādi mwiyuke amba i mupebwe kyabuntu kya kutendelwa na Yehova​—kyabuntu kya kulongolola mingilo ne kwiiludika. (1 Kodinda 12:⁠28) I dyese, dyalelo batwe ketupelwepo byabuntu bya kulonga bingelengele pamo bwa byāpelwe bene Kidishitu ba mu myaka katwa imbajinji. Kadi ketwilangilangapo batwe bene bu bafundiji bapelwe byabuntu. Ino na bubine, twi bafundiji badi na byabuntu. Tala: Yehova i mwitupe mushipiditu sandu wa kwitukwasha. (Enzankanya na Luka 12:11, 12.) Kadi tudi na buswe padi Yehova ne tudi na buyuki bwa bufundiji bwa pa kitako bwa Kinenwa kyandi. Bino byonso i byabuntu bya kutendelwa byotwingidijanga pa kufundija bakwetu. Nanshi tusumininwei byabinebine, twale nabyo kyalwilo kishimatyije.

⁸ Potwalanga Kidishitu bu kyalwilo, ketumulombolangapo bu mwana wa lukeke ulēle mu kidīlo wampikwa bukomo, nansha bu umo wa mu Busatu Busantu wenzankene na Yehova, mhm. Milangwe ya namino yambulwa kukwatañana na Bisonekwa i kyalwilo kingi kya bene Kidishitu ba dijina bitupu. Ino batwe, tufundijanga amba Yesu ye wādi muntu mukatakata wa kasha ne kashele, wāelele būmi bwandi bubwaninine pa mwanda wa batwe, ne amba dyalelo ye Mulopwe utongelwe na Yehova ubikele momwa mūlu. (Loma 5:8; Kusokwelwa 11:15) Tukimbanga kadi kukwasha bantu botwifunda nabo bekale kulonda mu lwayo lwa Yesu ne kwiula ngikadilo yandi. (1 Petelo 2:​21) Tusaka bekale kukunkwa ku mityima na bupyasakane bwa Yesu mu mingilo, na kanye kandi ku boba betyepeja ne batyimpilwa panshi, na lusa lwandi ku babipya-mambo bapondakanibwe na mutyima wa njia, na kininga kyandi kyambulwa kutelententa mu matompo. Binebine, Yesu i kyalwilo kilumbuluke. Penepo kupwa kyalwilo ke bika?

Kūbaka na bya Lūbako Biluji

⁹ Polo wāsonekele amba: “Shi muntu ushimika pa kyalwilo kya nsahabu, nansha ndalama, nansha mabwe a buleme, nansha kya mutyi, nansha biyombo, nansha kya bityakuku, nankyo mīngilo ya bantu bonso, wa yandi, wa yandi, īkasokokela patōka, ke-dintu dyodya difuku dikasokolanga’yo, ke-mintu i misokolwe na mudilo; kadi ne mudilo ukatompa mīngilo ya bantu bonso, wa yandi, wa yandi, shi wa muswelo ka, shi wa muswelo ka.” (1 Kodinda 3:​12, 13) Lelo Polo wādi usaka kunena bika? Ivwana bidi mwādi mwikadile myanda. Polo wādi mushimiki mubajinji wa kyalwilo. Mu ñendo yandi ya bumishonele, wādi wenda mu kibundi ne kibundi, usapwila bantu bavule bādi kebaivwene kasha myanda ya Kidishitu. (Loma 15:20) Bantu bāitabija bubinebine bwaādi wibafundija, ne bipwilo byāshimikwa. Polo wādi utele mutyima mpata ku bano bantu bakikōkeji. (2 Kodinda 11:28, 29) Inoko mwingilo wandi wādi umulomba kwendakana. O mwanda, kupwa kwa kwala kyalwilo mu bula bwa myeji 18 mu Kodinda, wātalukile kaenda usapula mu bibundi bikwabo. Ino kadi wādi utele mutyima bininge ku muswelo wādi wendeleja bakwabo mwingilo waāingile’mo.​—Bilongwa 18:​8-​11; 1 Kodinda 3:⁠6.

¹⁰ Bimweka amba bantu bamo bāūbakile pa kyalwilo kyāadile Polo mu Kodinda bāingile mwingilo mufwe. Pa kusaka kulombola myanda patōka, Polo wāshiyañenye bya lūbako bya miswelo ibidi: bimo bya nsahabu, ndalama, ne mabwe malēme; bikwabo bya mityi, biyombo, ne bityakuku. Njibo ikokeja kushimikwa na bya lūbako biyampe, bīja, kebipi mudilo, pakwabo muntu ukokeja kwiyumba, waūbaka’yo na bityakuku, kebije kuviya, bitēma mudilo. Mu Kodinda, kibundi kikatampe, mwādi mobo a ino miswelo yonso ibidi. Mwādi matempelo mapuñame, mōbakwe na mabwe a minono yelelwa lupeto, kepabulwe padi ādi mapentwe shē, molwe kipindi na nsahabu ne ndalama.b Bino bishimikwa bīja byādi padi bisomoke umbukata mwa tumobo twa bimbototo, tumutampwa na nkoni, ne tubitanda twa bilú twādi tupotejibwa’mo byabusunga, tutengwe na makomba a mityi, tufimpwe na nsono.

¹¹ Lelo ano mobo ādi a kwikala namani pa kusoka mudilo? Malondololo a mu mafuku a Polo ye onka alondololwa ne dyalelo. Bine, kibundi kya Kodinda kyākwetwe mu 146 K.K.K. na Mummius, Mudyavita mwine Loma, wēkisoka ne mudilo. Byubākwa byonso bya mityi, biyombo ne bityakuku byātēma fututu. Le mobo makomo a mabwe, molwe ndalama ne nsahabu nao? Eyo, ao āpandile. Kepabulwe padi befundi ba Polo bādi mu Kodinda bādi bapita difuku ne difuku kubwipi na ano mobo​—a mabwe makatakata āpandile ku kimpengele kyākombele mōbo makwabo ambulwa bukomo ādi alondakene nao. Bine, Polo wāletele kifwa kyūmi pa uno mwanda! Ponso potufundija, tufwaninwe kuvuluka’mba twi bashimiki. Tufwaninwe kūbaka na bya lūbako bilumbuluke, bīja nyeke. Nabya ne mwingilo wetu ukekala waendaenda. Le abyo bine bya lūbako bīja bino i bika, ne mwanda waka i kipite buya kūbaka nabyo?

Mingilo Yobe Ikakomena Mudilo?

¹² Byabine, Polo wāmwene amba bene Kidishitu bamobamo ba mu Kodinda kebādipo bōbakwe senene. Kibi kine kyādi’po i kibi’ka? Eyo, myanda yādi imanine’po mīsambo ilombolanga’mba kipwilo kyāsanjilwe na mushipiditu wa kwilalulula, kutendela bantu, utūla bumo bwa kipwilo mu kyaka. Bamo bādi banena’mba, “Ne wa Polo,” bakwabo amba, “Ne wa Apolosa.” Bakwabo nabo bekulupije twabo tunangu. Ke bya kutulumukapo pa kumona bino bipa byālupukile’ko: milangilo ya bungitu, kubulwa kupya kumushipiditu, ‘mukao ne lupotopoto’ lonka. (1 Kodinda 1:​12; 3:​1-4, 18) Bino byonso bilombolanga mwādi mwikadile bufundiji mu kipwilo ne mu busapudi. Ku mfulo, mwingilo wabo wa kulonga bana-babwanga wāzoza, pamo na muzozelanga lūbako lwa mobo obakwa na bya lūbako bidi pamo bwa bya matumbi. Bine kewādipo wa kupanda ku “mudilo.” Ao mwine i mudilo’ka wādi wisambila’po Polo?

¹³ Kudi mudilo otupyanga batwe bonso mu būmi​—wa kutompibwa kwa lwitabijo lwetu. (Yoano 15:20; Yakoba 1:​2, 3) Bene Kidishitu bene Kodinda bādi basakilwa kuyuka, monka mokitusakila ne batwe dyalelo, amba muntu yense otufundija bubinebine kakabulwepo kutompibwa. Shi tufundije biyayate, ne bikalupuka’ko nabyo bikekala’nka bibishi. Ye monka mwānenene ne Polo, amba: “Shi mīngilo ya muntu yāshimikile yopoke, nabya ukamonanga mpalo. Kadi shi mīngilo ya muntu īteme, nankyo wakabudidilwa, ino aye mwineko ukapandanga, nanshi napo i pamo na kopoka mu mudilo.”c​—1 Kodinda 3:​14, 15.

¹⁴ Bino bishima i bifike’po byabinebine! Kwingila na bukomo mwanda wa kukwasha muntu ekale mwanā-bwanga, ino ku mfulo waponejibwa na matompo nansha na kupangwapangwa, waleka ne dishinda dine dya bubinebine, i kintu kisansa mutyima. Polo i mwitabije kino panena’mba mu uno muswelo tukabudidilwa. Kubudidilwa kwa uno muswelo kusansanga mutyima, kutūla ne lupandilo lwetu lwaikala “pamo na kopoka mu mudilo”​—pamo bwa muntu watemenwa bintu byonso mu mudilo, ino aye mwine wapandila muyoa pala. Le batwe tukokeja kutyepeja namani kyaka kya kubudidilwa? I na kūbaka na bya lūbako bīja! Shi tufundija befundi, tutenga mityima yabo, twibasombela ku kukwata na mutyika ngikadilo milēme ya bwine Kidishitu, kifwa tunangu, kusansanya, kwakamwa Yehova, ne lwitabijo lwabine, nankyo tubebōbaka na bya lūbako bīja, kebipi mudilo. (Mitōto 19:​9, 10; Nkindi 3:​13-​15; 1 Petelo 1:​6, 7) Boba bekala na ino ngikadilo bakendelelanga na kulonga kiswamutyima kya Leza; mwanda lukulupilo lwabine i lwabo, lwa kukekala na būmi bwa kulādila nyeke. (1 Yoano 2:​17) Shi ke pano, i muswelo’ka otukokeja kwingidija kyelekejo kya Polo? Ivwana bifwa bimobimo.

¹⁵ Kitatyi kyotufundija befundi ba Bible, ketufwaninwepo kutangidija bantu kumeso, Yehova Leza kunyuma. Kitungo kyetu ke kwibafundijapo betumone bu nsulo mine kulupuka tunangu. Kyotusaka i banyemene kudi Yehova, ku Kinenwa kyandi, ne ku bulongolodi bwandi kwa kumwena buludiki. Pa kino, ketufwaninwepo enka kwibalondolola ku bipangujo byabo mungya mumweno wetu. Ino tufwaninwe kwibafundija kutana malondololo mu Bible ne mu mabuku alupula “umpika wabinebine ne wamanwa.” (Mateo 24:​45-​47, NW) Pa buno buluji po ponka potutelanga mutyima ne ku kwepuka kwilamina bantu botwifundanga nabo Bible. Pa kyaba kya kufītyilwa banabetu bakwabo bebasangela, tufwaninwe kukankamika befundi netu bekale ‘kubaija’ kisanso kyabo, beyuke ne kwisangela na banabetu bavule mu kipwilo.​—2 Kodinda 6:​12, 13.

¹⁶ Bakulumpe bene Kidishitu nabo badi na mwingilo wa mvubu mikatampe wa kūbaka bana-babwanga. Pobafundijanga ku meso a kipwilo, kintu kyobakimbanga i kūbaka na bya lūbako kebipi mudilo. Eyo, bwino bwabo bwa kufundija, bintu byokebadi bamone, ne bumuntu bwabo bibwanya kwishila mpata, ino kebamonangapo kuno kwishila bu kibelo pa kukokela bantu ku wabo mutamba ke babo balondi. (Enzankanya na Bilongwa 20:​29, 30.) Ketuyukilepo kintu kine kyālengeje bene Kodinda banene’mba, “Ne wa Polo,” nansha amba, “Ne wa Apolosa.” Inoko motuyukile, ino milangwe ya kwilalulula keyātambilepo ku bano bakulumpe bakikōkeji. Polo kāsepelelepo bino binenwa bya lushiñanya; wēbipelele na lupaka. (1 Kodinda 3:​5-7) Ne dyalelo nadyo mo monka, bakulumpe i beyuke amba i bakumbi’tu ba “luombe lwa Leza.” (1 Petelo 5:⁠2) Ke lwa muntupo ungi, shi ani shi ani. O mwanda bakulumpe i bana-balume basumininwe, bapangila kulampe mushipiditu o-onso wa muntu kampanda ukimba kutādila luombe nansha kitango kya bakulumpe. I amo, ponso patononwanga bakulumpe na mutyima wa kwityepeja wa kwingidila kipwilo, kutenga mityima, ne kukwasha mikōko ingidile Yehova na mutyima wayo onso, i bine kebabulwangapo kwiyūbaka na bya lūbako kebipi mudilo.

¹⁷ Ne bambutwile bene Kidishitu nabo batalwanga bininge na uno mwanda. Bine basakanga mpata babo bana bakamone būmi bwanyeke! O mwanda bepēne bininge mu “kukomeneja” misoñanya idi mu Kinenwa kya Leza mu mityima ya babo bana. (Kupituluka 6:​6, 7) Bakimba babo bana bayuke amba bubinebine i dishinda dya būmi diyampe, dya mpalo kadi dya nsangaji, ke mulongopo wa bijila ne myanda ilamwa bitupu. (1 Temote 1:​11) Pa kusaka kūbaka babo bana bu bana-babwanga bakikōkeji ba Kidishitu, bambutwile ba buswe bekankilanga kwingidija bingidilwa kebipi mudilo. Bengila na babo bana na kitūkijetyima, bebakwasha bafundule ngikadilo ishikilwe Yehova, ino batamije yoya yaswele.​—Ngalatea 5:​22, 23.

Mwinē Kiselwa I Ani?

¹⁸ Ivwana kipangujo kikatampe kiipangulwa pa ino mīsambo. Shi muntu otwadi tulongela bukomo bwa kumukwasha wapondoka mu bubinebine, lelo kishintulula amba batwe bafundiji twakomenwe kufundija​—twaūbaka na bya lūbako bizoze? Pakwabo ke amopo. Binenwa bya Polo bituvuluja’mba tudi na kiselwa kikatampe mu mwingilo wa kūbaka bana-babwanga. Tufwaninwe kulonga bukomo bwetu bonso tūbake senene. Ino Kinenwa kya Leza kekitulombwelepo amba kiselwa kyonso kidi enka pa mapuji etu, ne amba tufwaninwe kwitopeka shi boba botusaka kukwasha abapondoka mu bubinebine. Kudi bintu bikwabo bītentekelanga pa mwingilo wetu wa bu bashimiki. Kifwa, ivwana binena Polo pangala pa mufundiji wingile mwingilo wa lūbako mufwefwefwe amba: “Wakabudidilwa, ino aye mwineko ukapandanga.” (1 Kodinda 3:​15) Shi uno muntu wakamone lupandilo​—ino bumuntu bwa bwine Kidishitu bwaādi uputumina kūbaka mu mwifundi ‘bubatēma’ mu mudilo wa matompo​—le bikalambikwa ani? Na bubine Yehova ukatwika kiselwa dibajinji pa mutwe wa mwifundi mwanda wa butyibi bwandi bwatyibile bwa kwikala nansha bwa kuleka kwikala na kikōkeji.

¹⁹ Kiselwa kya muntu umo ne umo i mwanda wa mvubu mikatampe. I mwanda utala muntu yense umbukata mwetu. Shi ke pano, i kika kitufundija Bible pa uno mwanda? Kishinte kyetu kilonda’ko kikesambila pa uno mwanda.

[Kunshi kwa dyani]

[Bipangujo]

1. I lukulupilo’ka lwikalanga na bene Kidishitu bakikōkeji pa boba basa kwikala bana-babwanga?

2. Mutumibwa Polo wāvulwije muswelo’ka bene Kidishitu Bahebelu mvubu ya mwingilo wa bufundiji, ne kino kitutonona twibandaule kwibandaula kwa muswelo’ka?

3. (a) Mutumibwa Polo wādingakenye mwingilo wa kulonga mwanā-bwanga mwine Kidishitu na bika? (b) Byotudi bōbaki bene Kidishitu, i madyese’ka makatampe otudi nao?

4. (a) Polo wāingile mwingilo’ka mu mwingilo wa kūbaka wa bwine Kidishitu? (b) I kika kinenenwa’mba Yesu ne bemvwaniki bandi bādi bayukile mvubu ya kushimika byalwilo bilumbuluke?

5. Kyalwilo kya kipwilo kya bwine Kidishitu i ani, ne i muswelo’ka okyālailwe kala?

6. I muswelo’ka wāadile Polo kyalwilo mu bene Kidishitu ba mu Kodinda?

7. I ñeni’ka yotukokeja kuboila ku kwitela kwētelele Polo bu “mushimiki mukatampe wa ñeni”?

8. Lelo i muswelo’ka otwalanga Kidishitu bu kyalwilo mu boba basa kwikala bana-babwanga?

9. Nansha Polo byaādi mushimiki mubajinji wa kyalwilo, i bika byaādi ukambakena ku boba bāitabije bubinebine bwaēbafundije?

10, 11. (a) I muswelo’ka wāshiyañenye Polo miswelo pala pala ya bya lūbako? (b) I bya lūbako bya miswelo’ka byādi’ko mu Kodinda wa kala? (c) I miswelo’ka ya bingidilwa bya lūbako kebipi mudilo, ne i bufundiji’ka bubwanya kuboila’ko bene Kidishitu balonga bana-babwanga?

12. Bene Kidishitu bamobamo ba mu Kodinda bāzozeje mwingilo wa lūbako mu miswelo’ka?

13. Mudilo wa mu kyelekejo kya Polo welekeja bika, ne bene Kidishitu bonso bafwaninwe kuyuka bika?

14. (a) Bene Kidishitu balonga bana-babwanga bakokeja ‘kubudidilwa’ muswelo’ka, ino babwanya kupanda namani pamo bwa bopoke mu mudilo? (b) I muswelo’ka otukokeja kutyepeja kyaka kya kubudidilwa?

15. Le i muswelo’ka otukokeja kwepuka kūbaka bantu botwifunda nabo Bible lūbako luzoze?

16. Bakulumpe bakokeja kūbaka namani na bya lūbako kebipi mudilo?

17. I muswelo’ka uloñanga bambutwile bene Kidishitu bukomo bwa kūbaka na bya lūbako kebipi mudilo?

18. Shi mwanā-bwanga wāpele kulonda bufundiji bwa lupandilo, mwanda waka pamo ke kilubopo kya yewa ulonga buninge bwa kumufundija ne kumūbaka?

19. I bika byotukabandaula mu kishinte kilonda’ko?

[Kifwatulo pa paje 23]

Mu bibundi bivule bya pa kala, mobo mashimikwe na mabwe keapi mudilo ādi mesobe mu oa a bukomo butyetye

Usa Kulondolola Namani?

◻ Le “kyalwilo” kya mwine Kidishitu wabine i kyalwilo’ka, ne kyalwanga namani?

◻ I ñeni’ka yotukokeja kuboila ku miswelo pala pala ya bingidilwa bya lūbako?

◻ “Mudilo” welekejanga bika, ne i muswelo’ka obikokeja ‘kubudidija’ muntu?

◻ Bafundiji ba Bible, bakulumpe, ne bambutwile bakokeja kūbaka muswelo’ka na bya lūbako kebipi mudilo?