Le Sianse Idi na Lupusa pa Būmi Bobe Namani?

Kukwatañana na dibuku dimo dishintulula bishima, sianse i “bwifundi bwa bupangi ne bwa mwikadile diulu ne ntanda bimweka na meso, bwine bwimanine pa bubandaudi, bujinguludi ne pa bipimo.” Kulonga bino byonso i mwingilo mukomo, divule dine uvutakanya ñeni. Befundi ba sianse balwanga na kujingulula ne kubandaula bintu mu bula bwa mayenga, myeji, padi enka ne mu bula bwa myaka. Kyaba kimo bakomenwanga kutana kya kulonga, inoko mu myanda mivule baletelanga bantu byabuyabuya. Tubandaulei’ko bino bimfwa bityetye.

Sosiete imo ya mu Bulaya ityañanga mapalashitike makomo ne tusāso twa peulu mwanda wa kulupula kingidilwa kikwasha bantu bepuke misongo itamba ku kutoma mema moneke. Bingidilwa pamo bwa kino i bilupulwe mwanda wa kwingidijibwa mu kitatyi kya bimpengele bya kipangila, pamo na kintenshi kyalongekele mu Haiti mu 2010.

Mūlu’mu, lezo ya masatelite i mibunde kintu kitwa bu Mashini Alombola Dishinda (GPS). Ano mashini alupwilwe mwanda wa kwingidijibwa na basola, akwashanga bashofele ba myotoka, ba amviyo, ba byombo, enka ne biluwe bya ntanda ne bañenda pa kusokola kwa kwenda. Tufwija’ko befundi ba sianse pa kupunga kano kamashini, kene kakukwasha uyuke kosaka kwenda.

Lelo wingidijanga telefone, olodinatele nansha Entelenete? Lelo wi mumone amba bukomo bobe bwa ngitu i bulumbululwe nansha kwikala biyampe pa mwanda wa kiñanga kyendelele kumeso? Lelo kodi mwende lwa amviyo? Shi i amo, nankyo umwenanga mu bintu bimo sianse byoilongele bantu. Sianse idi na lupusa pa bobe būmi mu miswelo mivule miyampe.

MIKALO YA SIANSE YA DYALELO

Pa kusaka kwendeleja kumeso myanda ya sianse, befundi ba sianse ba dyalelo baloñanga bukimbi bwa mushike mu bupangi. Befundi ba fizike ya nyukilia babandaulanga muswelo wingila atome, papo befundi ba imbuo nabo mu bula bwa myaka midiyala ne midiyala, bakimbanga kwivwanija kutambile diulu ne ntanda. Pobatompa kukimba koku ne koku, enka ne mu bintu kebimweka na meso ne kebibwanyapo kutengwa, befundi bamo ba sianse bamonanga amba shi Leza wa mu Bible wadi’ko, longa ke bamusokole.

Befundi bamo ba sianse batumbe ne befundi ba tunangu twa ntanda bendanga kula. Bendelelanga na mulangwe witwa na mwifundi wa sianse Amir Aczel bu “milangwe ya sianse ipatanya kwikala’ko kwa Leza.” Kimfwa, befundi ba fizike batumbe mu ino ntanda bafwatakanyanga amba, “kubulwa kwa bukamoni bulombola mwingilo wa mvubu wingila Leza mu madiulu ne pano pa ntanda, kuleta bubinga bwa kutatana kwikala’ko kwa leza.” Bakwabo nabo banenanga pangala pa mwingilo wa Leza wa mu Bible amba i “majende” ne amba i “mukomo kushintulula.”a

Inoko, tufwaninwe kwiipangula amba: Lelo sianse i misokole senene myanda itala bupangi ne kufikila pa kushintulula’yo ne pa mfulo? Kilondololwa i mhm. Sianse ke myendelele bininge, inoko befundi ba sianse bavule bayukile amba kukidi bintu bivule byampikwa kuyukibwa, kadi padi kebikayukibwapo. Steven Weinberg mwifundi wa sianse mwine watambwile mpalo pa kwivwanija kwandi kwa bupangi, wanene amba: “Ketukevwanijapo nansha dimo bintu byonso ne pa mfulo.” Polofesele Martin Rees, Mwifundi wa Imbuo wa mu Beletanye, walembele amba: “Kudi bintu bivule bantu byokebakevwanijapo nansha dimo.” Bubine i buno amba, bintu bivule mu bupangi, kushilwila pa kaseke katyetyetyetye kutūla ne ku umbuo mukatampe wa diulu ne ntanda, kebyaivwanijibwe na sianse ya dyalelo. Tala bino bimfwa:

• 

  Befundi ba bioloji kebaivwanije senene mutaminanga tuseke twa būmi. Muswelo tuseke otudyanga bukomo, motulupwilanga bumeni bwa ngitu ne otwikele kwiabanya i bipangujo kebyalondolwelwe senene na sianse.

• 

  Bukomo bwa kipangila bukokela bintu panshi budi na lupusa potudi mu sekonde ne sekonde difuku dyonso. Kadi i kingelengele kikomenwe kwivwanija befundi ba fizike. Kebevwanijangapo ne pa mfulo muswelo buno bukomo bwa kipangila obukukokelanga panshi kitatyi kyotumbuka nansha muswelo obulamine kweji mu kipokolo kijokolokele ntanda.

• 

  Befundi ba diulu ne ntanda balañanga amba kintu kya bintu 95 pa katwa bya mu diulu ne ntanda kebimonwengapo nansha kukwatwa na bingidilwa bya sianse. I babanye bino bintu byampikwa kumweka mu bipindi bibidi, myanda yampikwa kumweka ne bukomo bwampikwa kumweka. Muswelo upangilwe bino bintu kewayukene.

Kudi bintu bikwabo byampikwa kuyukana bikambakanya befundi ba sianse. Mwanda waka kino i kya mvubu? Mufundi umo wa sianse mutumbe unena amba: “Bintu byoketuyukilepo i bingi kupita bintu byotuyukile. Mona’mba sianse ifwaninwe kukulengeja utendele ne usake kuyukila’ko bivule pa kyaba kya kwikala na ñeni mīpi.”

Nanshi shi wiipangulanga amba sianse i mipingakene Bible ne ikwashanga kukulupila mudi Leza, nankyo bandaula uno mwanda: Shi befundi batumbe ba sianse badi na bingidilwa bya bukomo bayukile’ko’tu bintu bityetye mu bupangi, le i kyendele’mo kupela bukidibukidi myanda ikomenwe kwivwanija sianse? Na dya ku mfulo kwa kishinte kisambila pa mānga ne kwendelela kwa bwifundi bwa imbuo, dibuku (Encyclopedia Britannica) dinena amba: “Mu bula bwa ino myaka yonso 4 000 ya bwifundi bwa imbuo, diulu ne ntanda kediyukenepo kutabuka na modyādi dimwenwa na bene Babiloni.”

Batumoni ba Yehova balēmekanga bwanapabo bwa muntu ne muntu bwa kukwata butyibi pa uno mwanda. Tuloñanga bukomo bwa kulonda bulombodi bwa mu Bible bwa amba: “Mutyima wenu unekena uyukane ku bantu bonso.” (Fidipai 4:5) Na uno mutyima, tukwita ubandaule muswelo sianse ne Bible obikwatañene ne mobiobela.