Watchtower KIBĪKO PA ENTELENETE
Watchtower
KIBĪKO PA ENTELENETE
Kiluba
Ā
  • Ā
  • ā
  • Ē
  • ē
  • Ī
  • ī
  • Ō
  • ō
  • Ū
  • ū
  • Á
  • á
  • É
  • é
  • Ó
  • ó
  • Ñ
  • ñ
  • BIBLE
  • BILUPWILWE
  • KUPWILA
  • wp17 No. 6 p. 12-14
  • Mabible—Mwanda Waka I Mavule?

Pano i patupu video

Yō, bibakoma kupūtula video.

  • Mabible—Mwanda Waka I Mavule?
  • Kiteba kya Mulami Kisapula Bulopwe bwa Yehova (Kya Bantu Bonso)—2017
  • Tumitwe twa Myanda
  • Myanda Iifwene Nayo
  • BIBLE UMBAJINJIBAJINJI
  • BWALAMUNI BWA KINGIDIKI BWA SEPTANTE
  • BWALAMUNI BWA VULGATE BWA MU KILATENI
  • KUVULA KWA MALAMUNI MAPYA A BIBLE
  • Yehova I Leza Wisambanga na Bantu
    Kiteba kya Mulami Kisapula Bulopwe bwa Yehova—2015
  • Lelo bine Bible Imutambe kudi Leza?
    Ukokeja Kwikala ne Būmi Bwanyeke mu Paladisa Pano Pantanda
  • Le Bible I Bika?
    Bipangujo bya mu Bible Bilondolwelwe
  • “Kinenwa kya Yehova Leza Wetu Kikekalanga Nyeke ne Nyeke”
    Kiteba kya Mulami Kisapula Bulopwe bwa Yehova (Kya Kwifunda)—2017
Kiteba kya Mulami Kisapula Bulopwe bwa Yehova (Kya Bantu Bonso)—2017
wp17 No. 6 p. 12-14
Bilembwa palapala bya Bible, bitampe, ne bya mu bingidilwa bya nshinga

Mabible​—Mwanda Waka I Mavule?

Mwanda waka dyalelo kudi malamuni mavule a Bible? Le umonanga malamuni mapya bu akukwashanga upēlelwe kwivwana Bible’ni nansha akulengejanga ukomenwe kumwivwana? Kubandaula nsulo yao kukakukwasha wiatonge na tunangu.

Dibajinji bidi, le i bāni bālembele Bible umbajinjibajinji, ne kitatyi’ka?

BIBLE UMBAJINJIBAJINJI

Bible i mwabanibwe mu bipindi bibidi. Kipindi kibajinji kidi na mikanda 39 idi’mo “binenwa bikola bya Leza.” (Loma 3:2) Leza wāpele bantu ba kikōkeji mushipiditu balembe ino mikanda mu bula bwa kitatyi kilampe, kintu kya myaka 1 100 kutamba mu 1513 kutūla mu 443 Yesu Kaile. Mikanda mivule yālembelwe mu Kihebelu, o mwanda kino kipindi kitwanga bu Bisonekwa bya Kihebelu, biyukene ne bu Kipwanino Kikulu.

Kipindi kya bubidi kidi na mikanda 27, nakyo i “kinenwa kya Leza.” (1 Tesalonika 2:13) Leza wāpele bana ba bwanga ba kikōkeji ba Yesu Kidishitu mushipiditu balembe ino mikanda mu bula bwa kintu kya myaka isenselela ku 60, tamba mu 41 kutūla mu 98 Yesu Ke Mwiye. Bālembele ino mikanda mu Kingidiki, o mwanda kino kipindi kitwanga bu Bisonekwa bya Kingidiki bya Bwine Kidishitu, kiyukene ne bu Kipwanino Kipya.

Ino mikanda yonso 66 milembwe ku bukomo bwa mushipiditu yo ibundile Bible yense mutuntulu​—musapu wa Leza ku bantu. Ino mwanda waka i kulupulwe malamuni mavule a Bible? Tala buno bubinga busatu bukatampe.

  • Kukwasha bantu batange Bible mu ludimi lobabutwidilwe’mo.

  • Kutalula bilubo byālongele batentudi mwanda wa kukwatañanya Bible na bilembwa bibajinjibajinji.

  • Kupingakanya muneneno wa kala na wa dyalelo.

Tala ino myanda moyākwashishe mu malamuni abidi mabajinji.

BWALAMUNI BWA KINGIDIKI BWA SEPTANTE

Kintu kya myaka 300 kumeso kwa Yesu kubutulwa, befundi Bayuda bāshilwile kwalamuna Bisonekwa bya Kihebelu mu ludimi lukwabo​—ke Kingidiki kadi. Buno bwalamuni bwāyukene bu bwalamuni bwa Kingidiki bwa Septante. Mwanda waka bwālupwilwe? I mwanda wa kukwasha Bayuda bavule bādi kebesambe bininge Kingidiki kupita Kihebelu balamate nyeke ku “bilembwa bijila.”​—2 Temote 3:15.

Kadi bwalamuni bwa Septante bwākweshe bantu bavule bampikwa kwikala Bayuda bādi besamba Kingidiki bayuke byobya bifundija Bible. Muswelo’ka? Polofesele Wilbert Francis Howard unena’mba, “Tamba pa bukata bwa myaka katwa kabajinji, wāikele ke Bible wa Kipwilo kya Bwine Kidishitu, mwine wādi wenda na bamishonele mu mashinankonka monso ‘babingija na bilembwa’mba Yesu ye Meshiasa.’” (Bilongwa 17:3, 4; 20:20) Kukwatañana na Frederick Fyvie Bruce, mwifundi umo wa Bible, buno bo bubinga bumo bidi bwālengeje Bayuda bavule “bashikwe Bible wa Septante.”

Bana ba bwanga ba Yesu bātambwile bityebitye mikanda ya Bisonekwa bya Kingidiki bya Bwine Kidishitu, ebiya beityanga pamo na bwalamuni bwa Septante bwa Bisonekwa bya Kihebelu, penepa wāikala ke Bible mutuntulu otudi nandi dyalelo’u.

BWALAMUNI BWA VULGATE BWA MU KILATENI

Pa kupwa kwa kintu kya myaka 300 na pābwene Bible ense mutuntulu, Jerome mwifundi umo wa Bible, wālupula bwalamuni bwa Bible mu Kilateni, bwine bwāyukene mwenda mafuku bu Bwalamuni bwa Vulgate. Byokwādi ke kulupulwe kala malamuni makwabo a mu Kilateni, penepa mwanda waka kwādi kusakilwa bwalamuni bupya? Dibuku The International Standard Bible Encyclopedia dinena’mba, Jerome wādi usaka kulemununa “mwalamwino wa bubela, bilubo bikatampe, ne bishima bibwejibwe’mo nansha bitalwilwe’mo ku kusaka.”

Jerome wālemunwine bino bilubo bivule. Inoko mwenda mafuku, bendeji ba bipwilo bālongele kilubo kikatampe mpata! Bānenene amba bwalamuni bwa Vulgate bwa mu Kilateni bo bwalamuni bumo kete bwa Bible bwitabijibwe, ne kwendelela kulonga namino mu myaka tutwa na tutwa! Pa kyaba kya kukwasha bantu bampikwa kufunda bevwanije Bible, inoko bwalamuni bwa Vulgate bwālengeje Bible ekale mukomo kwivwana mwanda bantu bavule kebādipo bayukile Kilateni.

KUVULA KWA MALAMUNI MAPYA A BIBLE

Kitatyi pa kupita’po, bantu bāendelele na kulupula malamuni makwabo a Bible​—pamo bwa bwalamuni butumbe bwa mu Kine Shidea bwa Peshitta, bwālupwilwe mu myaka katwa ka butano Yesu Ke Mwiye. Ino pa kufika mu myaka ya katwa 14 kwālongelwe bukomo bwa kulupwila bantu bavule bampikwa kufunda Bisonekwa mu lwabo ludimi.

Mu Angeletele, ku mfulo kwa myaka ya katwa 14, John Wycliffe wāshilula kulupula Bible wa mu Angele, mwine wādi ubwanya kwivwanwa ne na bantu ba kubulwa kufunda bene. Kinondanonda na pano, Johannes Gutenberg wāpunga kitampilo kine kyākweshe befundi ba Bible bapēlelwe kulupula ne kwabanya malamuni mapya a Bible mu ndimi mivule ya mu Bulaya.

Palupwilwe malamuni mavule mu Angele, basantaudi bāsakile kwikale malamuni meshile mu ludimi lumo lonka. Mu myaka katwa 18, John Lewis, mukulu umo wa kipwilo wa mu Angeletele wālembele amba: “Muneneno wa kala ke mukomo kwivwana, o mwanda bilomba kujadika malamuni a kala mwanda wa ekale na muneneno wisamba bantu, kadi wivwanwa na bantu bavule dyalelo.”

Dyalelo, befundi ba Bible badi na mukenga muyampe mpata wa kujadika malamuni a kala. Mwanda i bayuke biyampe ndimi yālembelwe’mo Bible wa kala kadi badi na bilembwa bya kala bya Bible byasokwelwe panopano. Bino bibakwashanga balamune senene bilembwa bibajinjibajinji bya Bible.

Nanshi kwikala na malamuni mapya a Bible i kwa kamweno. Inoko na bubine, tufwaninwe kutadija malamuni amoamo.a Shi balamuni i batononwe binebine na buswe bobaswele Leza pa kulupula bwalamuni bwa Bible bupya, nabya tubwanya kumwena mu mwingilo wabo.

Pa kutanga Bible mu lobe ludimi pa Entelenete nansha mu kingidilwa kyobe kya busendwe, twela pa www.jw.org. Twela mu BILUPWILWE > BIBLE.

a Tala kishinte “I Muswelo’ka Obwanya Kutonga Bwalamuni Buyampe bwa Bible?” mu Kiteba kya Mulami kya 1 Kweji 5, 2008, mu Falanse.

Dijina Dijila Dya Leza Mu Bible

Dijina dya Leza mu kipindi kya bwalamuni bwa Septante kya mu mafuku a Yesu

Dijina dya Leza mu kipindi kya bwalamuni bwa Septante kya mu mafuku a Yesu

Bisonekwa Bijila​—Bushintuludi bwa Ntanda Mipya i bwingidije dijina dijila dya Leza dya bu Yehova mu Bisonekwa bya Kihebelu ne mu Bisonekwa bya Kingidiki bya Bwine Kidishitu. Mabible mavule a dyalelo keengidije’dyopo. I mapingakanye’dyo na “Mfumwetu.” Balamuni bamo banenanga’mba bubinga bumo bobalongela namino, i mwanda dijina dya Leza dya bunka, difunkila pa masomo aná a Kihebelu (YHWH), keditanwangapo mu bwalamuni bwa Kingidiki bwa Septante bwa Bisonekwa bya Kihebelu. Lelo i bya bine?

Pa bukata bwa myaka katwa 20, bipindi bimo bya kala bya bwalamuni bwa Septante bya mu mafuku a Yesu byasokwelwe. Bino bipindi bidi na dijina dijila dya Leza dilembwe mu Kihebelu. Bimweka’mba mwenda mafuku, batentudi bātalwile dijina dya Leza ne kwidipingakanya ponso podyādi ditanwa na Kyʹri·os​—kishima kya Kingidiki kishintulula’mba “Mfumwetu.” Bushintuludi bwa Ntanda Mipya i bujokeje dijina dya Leza ponso podyādi.

LELO BIBLE WĀONENWE?

Muvungo wa Isaya wa pa Dijiba Difwe

Muvungo wa Isaya wa pa Dijiba Difwe ke mulāle myaka 2000. I mwitane na mukanda udi mu Bible dyalelo

Na bubine batentudi ba Bible, bāmutentwile na bilubo. Inoko bino bilubo kebyāonenepo musapu wa mu Bible. “Kebāshintyilepo mfundijo ya kyalwilo ya bene Kidishitu.”​—Our Bible and the Ancient Manuscripts.

Batentudi Bayuda bālongele tubilubo tutyetutye. “Basonekeji Bayuda ba mu kitatyi kya bene Kidishitu babajinji bādi batentula misunsa mivule Bible wa Kihebelu na katentekeji.”​—Second Thoughts on the Dead Sea Scrolls.

Kimfwa, muvungo wa Isaya watenwe mu Mivungo ya pa Dijiba Difwe wādi ke mulāle myaka 1 000 kumeso kwa bilembwa byadi’ko. Lelo i mudingakane namani na bilembwa byotudi nabyo dyalelo? “Divule, mwadi mubwejibwe bishima bikwabo nansha kutalula’mo bimo.” —The Book. A History of the Bible.

Bilubo​—pamo bwa kushintakanya masomo, bishima, nansha misemwa​—byālongelwe na batentudi bādi na kalengwa, dyalelo bisokolwanga ne kwibisendulula. “I kutupu kitabo kikwabo mu bitabo bya kala kujokoloka ntanda yonso kilembelwe senene pamo bwa Kipwanino Kipya.”​—The Books and the Parchments.

“Boba betabije babwanya kukulupila ne pa mfulo amba musapu wa Bible keushintyilepo nansha byātentwilwe bilembwa ku makasa ne kwibitampulula misunsa mivule.”​—The Book. A History of the Bible.

Shi ke pano, lelo Bible wāonenwe? Nansha dimo!

    Mabuku a mu Kiluba (1993-2025)
    Tamba
    Twela
    • Kiluba
    • Tumina
    • Byosaka
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Bijila bya Mwingidijijo
    • Bitala Myanda Mifyame
    • Mwa Kujadikila Myanda Mifyame
    • JW.ORG
    • Twela
    Tumina