Lukulupilo—Le na Bubine Lukwashanga?

DANIEL paadi na myaka dikumi kete, wadi ulwa na misongo ya dyaya papo ke padi mwaka mutuntulu. Badokitele ne balunda nandi bajimije lukulupilo pādi. Ino Daniel aye wadi ulamine’lo. Wadi ukulupile amba usa kutama, ne amba difuku dimo ukekala mukimbi kadi ukakwasha ku kusokola bwanga bundapa maya. Wadi utengēle kwiya kwa dokitele wadi ukengelele kundapa muswelo wa dyandi dyaya ne kino kyamukomeje mu bidyoma. Ino difuku pa kubwana, uno dokitele waleka kwiya mwanda kūlu kwadi kubi. Enka papo Daniel wazoza mu bidyoma. O musunsa umbajinji otwamumwene muzoze mutyima. Wafwile mafuku matyetye’tu pa kupita’po.

Uno mwanda wa Daniel wasekunwinwe na mwingidi umo wa ku lupitalo wadi wifunda lukulupilo ne kubulwa lukulupilo mobikadile na lupusa pa bukomo bwa ngitu. Padi nenu kemudi bevwane myanda ya uno muswelo. Kimfwa mununu, ukokeja kwikala udi kubwipi na kufwa, inoko utengēle na kipyupyu kutanwa ku kinkumenkume kyaadi wilaije mafuku mavule, kimfwa kwenda lwendo lwa kukapempula ba kisaka nansha’tu kuvuluka nabo difuku kampanda dikatampe. Shi byaadi utengēle bibalongeka, kakijepo wafwa. Le mu uno mwanda kyadi kimukweshe i kika? Le lukulupilo ludi na bukomo kampanda na mulangila bamo?

Bamuñanga bavule balanga’mba mumweno muyampe, lukulupilo ne malango a pa bintu biyampe bituntwilanga ku bukomo bwa ngitu bwa muntu. Inoko ke bonsopo betabije ino milangwe. Bakimbi bamo banenanga’mba milangwe ya uno muswelo i ya bantu bitupu bampikwa kuyuka sianse. Abo amba tumisanshi tutyetutye to tudi na luno lupusa pa bukomo bwa muntu.

Kutatana mvubu ya lukulupilo uno muswelo kekushilwilepo dyalelo. Myaka tununu kunyuma, Aristote, filozofe mwine Ngidiki pobāmwipangwile ashintulule lukulupilo i bika, wānenene amba: “I kulota abe utala.” Kadi panopano ponka, Benjamin Franklin, mwingidi wa Leta mwine Amerika wanenene’po amba: “Yewa wikadile lukulupilo ukafwa mu kijila-nzala.”

Pene’pa twitabije’po byepi? Le lukulupilo i kwabila kwa bitupu, bu muswelo kwampanda wa kusengwa na kilotwa bitupu? Nansha le kudi’ko bubinga kampanda bwa kumona lukulupilo mu muswelo mupite uno—bwa kwilumona pamo bu kintu kyotusakilwa batwe bonso, kintu kitukwasha pa kwikala bakomo ne na nsangaji, kintu kya bine ne kimwenwa’mo binebine?

Mwanda Waka Tusakilwa Lukulupilo?

LELO bintu byadi bya kwikala namani kudi Daniel, nkasampe wadi ubela dyaya watelwanga mu kishinte kibadikile shi waendelele na kulama lukulupilo? Le wadi wa kukomena musongo’wa? Le, longa ukidi mūmi dyalelo? Nansha ke muntu usenswe bininge lukulupilo padi kadipo wa kulondolola bukidibukidi amba, en-en, ku bino bipangujo. Ne po padi mwanda pano. Lukulupilo kelufwaninwe kwanibwa kupita kipimo. Alo ke shalupwapo, wa kupwija myanda yonso.

Mu bwipangudi bwa ku bisanji bya CBS News, Dokitele Nathan Cherney wadyumwine bantu ku kyaka kidi mu kwanya lukulupilo bipite kipimo ku bantu babela bininge, amba: “Kwadi balume badi batopeka bakaji babo babela pa kuleka kwitabija bukomo bwa lukulupilo ne kulangulukila pa bintu biyampe.” Uno Dokitele ubweja’ko amba: “Ino milangwe yonso yatwele bantu ku kwanza kufwatakanya bya kufwatakanya’mba ubela’wa udi na bukomo bwa kukomena misongo, ne shi kabwenyepo kwiikomena, nabya i aye’tu mwine wadi kalwilepo’tu senene na misongo’ya. Milangwe ya uno muswelo i mifwe.”

Bubine i buno amba, yewa ulwa na misongo ya mpanda-mfwa wikalanga mu bulwi bupungija. Kutentekela pa misongo imulēmena, kintu kya mfulo kisakanga kulonga baswe bandi i kumutopeka. Le tunene namani? Le lukulupilo keludipo na mvubu?

Kijila! Kimfwa, uno dokitele umo yenka weelēle mu kukimba bundapi bwa pa bula​—pa kyaba kya kuta mutyima ku kundapa misongo nansha ku kulepeja būmi, watele mutyima ku kulengeja ubela’wa eivwane biyampe kitatyi kyonso kyalwa na misongo. Uno dokitele ne bakwabo bakulupile amba buno bundapi butwala muntu ku kwikala na nsangaji mu ñeni budi na mvubu mpata enka ne ku boba babelele bininge. Kudi bukamoni buvule bulombola’mba lukulupilo lukwashanga mu uno muswelo ne mu miswelo mivule mikwabo.

Kamweno ka Lukulupilo

Dokitele Gifford-Jones, mukwashi ku julunale imo ya kiñanga nandi unena’mba: “Lukulupilo i bwanga bukomokomo.” Wabandawile bwifundi palapala bwalongelwe mwanda wa kujingulula kamweno kadi mu kukwatakanya mu malango boba babela misongo ya mpanda-mfwa. Dibajinji bidi, bamwene amba kukwasha namino ubela kulengejanga eivwane biyampe mu ñeni ne kumona bintu mu muswelo muyampe. Bwifundi bwalongelwe mu 1989 bwalombwele amba boba badi bakwatakanibwa namino badi beja na būmi, inoko bwifundi bwa panopano abo bwanenene’po mu muswelo utyepeka bityetye. Bubandaudi bwaitabije mulangwe wa amba babela bakwatakanibwa mu malango, mususukilo wabo wikalanga’ko na mutyetye, kebavudilepo kuponena mu kutyumukwa mutyima.

Bwifundi bukwabo bwadingakenye lupusa ludi na mumweno muyampe ne mumweno mubi pa bantu babela dityima. Balongele bukomo bwa kwipangula bana-balume 1 300 ne kupita mwanda wa kuyuka muswelo obamona būmi, shi bebumonanga mu muswelo muyampe, nansha mu muswelo mubi. Myaka dikumi pa kupita’po, byamweka’mba bantu 12 pa katwa umbukata mwabo baikele na biyukeno bya misongo ya dityima. Kadi bavule pa bano i boba badi bamona būmi mu muswelo mubi. Laura Kubzansky, polofesele mukwashi mu myanda itala bukomo bwa ngitu ne ngikadila ya bantu wa ku Masomo a Kiñanga a Harvard, unena’mba: “Mu kikonge, bukamoni bubingija mulangwe wa amba kwikala na mumweno muyampe wa bintu kuletanga bukomo mu ngitu, bukamoni’bwa bwadi’tu bwa ku kanwa bitupu; ino pano o musunsa umbajinji otwemwena bukamoni kebupatanibwapo mu kiñanga bubingija uno mwanda ku bantu babela misongo ya mukunka.”

Bwifundi bwalombwele amba boba benena’mba i babele bejanga pa kukoma shi abebapasula kupita’ko boba bemonanga’mba i bakomo. Banenene’nka ne kunena’mba kumona bintu mu muswelo muyampe kulepejanga’ko būmi. Bwifundi bumo bwasokwele lupusa ludi na mumweno mubi nansha muyampe wa bununu pa banunu bene. Abo pa kutumina banunu misapu ilombola’mba bununu i kiyukeno kya ñeni ne bwino, byamweka’mba banunu’ba bashilwile kutakuka na kininga ne bukomo. Kunena na bubine, bintu byalumbulukile’ko pa kupwa kwa kwiibidija mu bidyoma mu bula bwa mayenga 12!

Mwanda waka lukulupilo ne mumweno muyampe wa bintu i bya kamweno ne ku ngitu? Bimweka bu befundi ba sianse ne badokitele kebakolele bininge mu bongolo ne mu ngitu ya muntu pa kusaka’mba batane kilondololwa kya lonso. Nansha nankyo, bashayuka mu uno mwanda babwanya kuleta milangwe imo mivwanike. Kimfwa, polofesele umo wa tujilojilo twa ku bongolo unena’mba: “Kwikala na nsangaji ne na lukulupilo i kuyampe. Kutyepejanga’ko mutyima kuzumbazumba, kadi shi udi mu ino ngikadilo, ukamona ne ngitu yaikala mikomo’ko bidi. Kusangala kwa mutyima ne lukulupilo byo bifwaninwe kwikala nabyo yewa ense usaka kwikala mukomo mu ngitu.”

Uno mulangwe ukokeja kumweka bu mupya ku bañanga, befundi ba bongolo, ne ku befundi ba sianse, inoko ku boba befunda Bible ke kyenipo. Kubapite kintu kya myaka 3 000, Solomone, mulopwe wa tunangu wālembele ku bukomo bwa mushipiditu amba: “Mutyima wa nsangaji i bwanga buyampe, ino mushipiditu muvingakane utyepejanga bukomo bwa muntu.” (Nkindi 17:22) Mubamone bujalale budi mu uno vese? Kanenenepo amba mutyima wa nsangaji undapanga misongo yonso, aa, ino wanena’tu amba “i bwanga buyampe.”

Na bubine, muntu ubwanya kwiipangula’mba, shi lukulupilo i bwanga, mwene badokitele badi ba kulembela’bo bantu? Eyo inoko, lukulupilo ludi na byabuyabuya bipite bwino bwa kiñanga.

Mumweno Mubi ne Mumweno Muyampe Bidi na Lupusa pa Būmi Bobe

Bakimbi basokwele amba boba badi na mumweno muyampe wa bintu bamwenanga’mo byabuyabuya bivule. Bengilanga biyampe ku masomo, ku kaji, enka ne mu makayo a kwitāka mwine. Talai kimfwa buno bwifundi bwalongelwe pa kisumpi kya bakayi bana-bakaji. Boba badi bebafundija bebalombwele bwino bonso bwa mwa kunekenenya makayo. Ku mfulo, kikulupiji kyadi na bano bana-bakaji kyaikele na bukomo kupita ne bwino bwine bwa badi bebafundija, kyamwekele patōkelela’mba basa kunekenya. Mwanda waka lukulupilo lwaikele na lupusa lukatampe namino?

Ebiya pa kubandaula mumweno mubi nao, wasokola bintu bivule. Mu myaka ya 1960, bubandaudi bwasokwele myanda itulumukwa itala mwikadilo wa banyema, mine yatwele befundi ku kubunda mwifundilo obaityile bu “mwifundilo wa mpungiji.” Bamwene amba ne bantu nabo babwanya kutanwa na uno mwikadilo. Kimfwa, batompele bantu na kwibatūla mu kifuko kya lunwa lubilubi, bebanena’mba bakokeja kwimika luno lunwa na kufinya mabutó malondakane. Bano bantu babwanya kwimika lunwa’lwa.

Banena monka kibumbo kikwabo kya bantu muswelo umo, ino pano kebaimikilepo lunwa. Monka mobwanya kwibifwatakenya, bantu bavule mu kino kisumpi kya bubidi baikele kuzoza. Bamona’mba nansha shi balonge bika, kekudipo kisa kushinta. Ino nansha ke mu kino kisumpi kya bubidi mwine, boba badi na mumweno muyampe kebajimijepo lukulupilo mu milangwe yabo.

Dokitele Martin Seligman, mwine wakweshe ku kutūla’ko mpangiko ya bubandaudi bubajinji’bwa wepēne mu kwifunda mwikadile mumweno muyampe ne mumweno mubi wa bintu. Wabandawile mwikadilanga mulangilo wa boba bemona bu kebadipo na bukomo. Wavuile na kunena’mba, mumweno mubi ujikakanyanga bukomo bwa kwielela’ko bwa bantu, pakwabo enka ne kwibatwala ku kubulwa kulonga kintu. Seligman unena mu kīpi pa milangwe mibi ne lupusa lwayo amba: “Myaka makumi abidi ne itano ya bwifundi ibankulupija’mba shi twikale na kibidiji kya kwitwika batwe bene malwa ne kulanga’mba kyonso kyotulonga kekikendekapo, na mulongelanga’byo boba badi na mumweno mubi wa bintu, nabya tubasonge malwa.”

Enka motunenene ne kūlu’ku, ino mvuyo yandi ibwanya kumonwa na bamo dyalelo mu myeni, inoko ke myenipo ku befundi ba Bible. Talai luno lukindi: “Shi utyumukwe mutyima mu difuku dya tusua, bukomo bobe bukatyepa.” (Nkindi 24:10) I amo, Bible ulombola patōka’mba, kutyumukwa mutyima ne milangwe yako mibi, bizozejanga bukomo bwa kulonga kintu. Pene’pa, i bika byofwaninwe kulonga pa kulwa na mumweno mubi ino utamije’ko mumweno muyampe ne kwikala na lukulupilo mu būmi bobe?

[Kifwatulo]

Lukulupilo lubwanya kukukwasha bininge

Ukokeja Kunekenya Mumweno Mubi

LELO umonanga namani bintu byokomenwe? Bashayuka bavule pano banena’mba kilondololwa kya kino kipangujo kyo kilombola shi wi wa mumweno mubi nansha muyampe. Batwe bonso tutanwanga na bikoleja mu būmi, bamo na bivule kupita bakwabo. Ino mwanda waka le, bamo pa kupwa kutanwa na bikoleja bejokejanga bukidibukidi, kebatompa monka kwendelela, inoko bakwabo abo batyobola maboko enka ne pobatanwa na tubikoleja tutyetutye?

Kimfwa, langa shi ukimbanga kaji. Ubaenda’ko mwanda wa kulondolola ku bipangujo ino kebakwangejepo. Le ukeivwana namani pa uno mwanda? Le ukebisela ku mutyima bu mwanda keukapupo kowinena’mba, ‘Kekukidipo ukangitabija. Nkikasokolapo kaji nansha dimo.’ Kadi kibi mpata, le ukaleka uno mwanda umo one muswelo omona būmi bobe bonso ne kunena’mba: ‘Ne wa bituputupu. Nkidipo na mvubu?’ Nansha bikale namani, milangilo ya uno muswelo yo ayo itambanga ku mumweno mubi.

Kulwa na Mumweno Mubi

Le ukalwa nao namani? Ditabula dibajinji dya mvubu mpata i dya kwifunda kujingulula milangwe mibi. Ditabula dilonda’ko ke kulwa nayo. Kimba bubinga bwa bine byalengeja. Kimfwa, le na bubine kebakwangejepo mwanda’tu kebakusenswepo? Nansha le abulwe padi uno mukulu wa kaji ukimbanga muntu uyukile kintu kikwabo kishile na kyoyukile?

Pene’pa ingidija bubinga bowasokola, utemene nabo panshi mumweno mubi utamba ku mīdimuko’tu. Le kupela kobapela kukutweja pa kaji kulombola’mba wi mufwe mu būmi bobe bonso; ubulwe’po kutala bintu bikwabo bya kulonga mu būmi​—kimfwa kwitungila bitungo bya ku mushipiditu, kulumbulula kipwano kyobe na kisaka ne na balunda​—bintu byonekenye’mo kala mu ludingo kampanda? Mona milangwe mibi yolanga’ya bu mifwatakanyo bitupu. Le nansha ke abe mwine, ubayuka namani amba kukikatanapo kaji nansha dimo? Tala bikwabo byobwanya kulonga pa kufundwila milangwe mibi kulampe.

Milangwe Miyampe, Imanine pa Bitungo

Mu myaka ya panopano, bakimbi baikele kubunda nshintulwilo ya lukulupilo, nshintulwilo isangaja, inoko mikadikile. I banene amba lukulupilo i milangwe ya amba muntu usa kufikila pa bitungo byandi. Ino monka musa kwikilombwela kishinte kilonda’ko, lukulupilo lushintulula bivule kupita bino’bi, shako ino nshintulwilo nayo imweka bu ya kamweno mu myanda mivule. Shi muntu wate mutyima pa kino kipindi kya nshintulwilo ya lukulupilo ubwanya kwikala na milangwe miyampe, imanine pa bitungo.

Pa kukulupila’mba tusa kufikila pa bitungo byetu, bilomba kwitungila’byo bidi ebiya ne kulonga bukomo bwa kwibifikidija. Shi umona amba kuloñangapo namino, nabya i biyampe ulangulukile na katentekeji pa bitungo byosaka kufikila’po’bya. Dibajinji bidi le udi’ko kala na kimo? I bipēla kupombwa mu bibidiji bya bukile-bukya ne mu byotulongaloñanga kala mu būmi, twailwa kwimana ne kulangulukila pa bine byotusaka mu būmi, bya mvubu kotudi. Pa uno musoñanya wa kwitūdila’ko bintu bipotoloke bya kubadikija mu būmi, tuvulukei amba Bible nandi wānenene’po tamba kala’mba: “Mujingulule bintu bya mvubu mikatampe.”​—Bene Fidipai 1:10.

Shi tubapu kutūla bya kubadikija kumeso, papo biketupēlela kwitungila bitungo bya mvubu mu myanda palapala, kimfwa bitala būmi bwetu bwa ku mushipiditu, būmi bwa kisaka, ne myanda ya twaji. Ku ngalwilo, ke biyampepo kwitungila bitungo bivulevule, ino i biyampe kwitungila bidi kimo kyotuyukile amba tubwanya kufikila’po. Shi kitungo i kikomo bininge kibwanya kwitutyumuna mutyima, twazoza. O mwanda nanshi, kitungo kilomba mafuku, i biyampe kwikyabanya mu tubitungo ketulombepo mafuku pa kubwanya’to.

Lukindi lumo lwa kala lunena’mba, “Kidya ngaji i mutyima.” Mu luno lukindi mudi bubine kampanda. Shi tubapu kwitungila bitungo bya mvubu, kyashala ke mutyima​—mutyima ne kusumininwa​—mwanda wa kufikila’po. Tukaningija kuno kusumininwa kwetu na kujingulula mvubu ya bitungo byetu ne mpalo idi’mo shi tubebifikidija. Shako, tukokeja kutana bijika, shi bibaikala’ko, twibimonei’tu bu bishiki ino ke bu lubumbupo.

Tufwaninwe kadi ne kuvuluka miswelo mipotoloke ya kufikila pa bitungo byetu. Mulembi umo witwa bu Snyder, mwine wefundile bininge pa mvubu ya lukulupilo, udingila’mba i biyampe kutūla’ko miswelo mivule ya kufikila pa kitungo kimo. Nabya, shi muswelo umbajinji ubakoma, twaenda ku wa bubidi, ubakoma, twaenda ku wa busatu, enka nankyo.

Snyder udingila monka’mba i biyampe kwifunda mwa kwabukila kutamba ku kitungo kimo kwenda ku kikwabo. Shi tubakalakanibwa ku kitungo kyetu, kulangalanga’kyo kuketutyumuna’tu’nka mutyima. Ino shi twikipingakanye na kitungo kikwabo kipotoloke, nabya tubaikala na kintu kikwabo kyotukulupile.

Mu Bible mudi kimfwa kya mvubu pa uno mwanda. Mulopwe Davida wādi uloeledilwe mulangwe wa kūbakila Yehova Leza wandi, tempelo. Inoko Leza wāsapwila Davida’mba mwana wandi Solomone ye ukamubakila’yo. Pa kyaba kya kujinga mpala ne kutatala pa uno mwanda, Davida wāshintyile’tu bitungo byandi. Wāpāna bukomo bwandi mu kungwija lupeto ne kuteakanya bingidilwa bikasakilwa wandi mwana pa kuvuya luno lūbako lukatampe.​—1 Balopwe 8:17-19; 1 Bilongwa bya Mafuku 29:3-7.

Nansha shi tubabwanya kutamija ludingo kampanda lwa lukulupilo motudi na kulwa na milangwe mibi ne na kutamija’ko miyampe, imanine pa bitungo, bikokejika padi tukishale monka ba kubulwa lukulupilo. Namani le? Kubulwa lukulupilo kumo kotutanwanga nako mu ino ntanda kutambanga ku myanda yoketukokejapo kwendeja. Potuvuluka myanda ilēmenene bantu dyalelo​—bulanda, mavita, bukondame, byaka kebipu bya misongo ne lufu​—le tubwanya namani kulama mumweno muyampe?

[Kifwatulo]

Shi kebakwangejepo pano, le ko kunena’mba kukikamonepo kaji nansha dimo?

[Kifwatulo]

Mulopwe Davida wādi na mumweno mujalale pa bitungo.

Le Ukatana Kwepi Lukulupilo lwa Bine?

NSÁ yobe ibaleka’byo kwingila kadi imweka bu ibaladika. Pokokimbe kwiilongolola, ubatanwa na butongi buvule bwa kutonga. Basendwe kebakwite koku ne koku, betela bu bayukile’byo, kadi bakwabo bepatanya ne kwipatanya. Ino abe amba utale, ubayuka’mba mulondakani nobe i sendwe kadi ye wapungile ne yayo nsá mine myaka kunyuma. Kadi kekupwilepo, wanena’mba usakanga kukulongolwela’yo ku bitupu. Papo butongi bwa kwa kwenda bakakulongolwele’yo bubapēla, mwene i amo?

Pano dingakanya nsá yobe na bukomo bobe bwa kukulupila. Shi ubamone amba kojimija lukulupilo​—na mwikadile bavule mu ino ntanda mivutakane​—le i kwepi kokakimba bukwashi? Bantu bavule betelanga bu babwanya kupwija myanda, inoko milangwe yabo mivule i minyengakane ne īpatanya. Mwene badikila bidi kwenda kudi Mwine wāpangile bantu na bukomo bwa kukulupila, a? Bible unena’mba aye kadipo “bine kulampe na batwe bonso” ne amba usakanga kwitukwasha kadi witutele mutyima.​—Bilongwa 17:27; 1 Petelo 5:7.

Nshintulwilo Mituntulu ya Lukulupilo

Mulangwe udi mu Bible wa lukulupilo i mutandabuke kupita udi na bantu bavule dyalelo mu ino ntanda ya badokitele, befundi ba sianse, ne befundi ba bongolo bene. Bishima bya mu Bible bya mu ludimi lubajinji byalamwinwe dyalelo bu “lukulupilo” bishintulula kutengela na kipyupyu nansha kutengela kintu kiyampe. Dibajinji bidi, lukulupilo i lubundwe na bintu bibidi. Kudi kwabila kintu ebiya ne bubinga bolangila’mba kintu kiyampe’kya kisa kufika. Lukulupilo lwitupēle Bible ke milangwepo’tu ya kwabila kintu. Ludi na kyalwilo kikomejibwe na bukamoni bwa bine.

Mu uno mwanda lukulupilo i lwiifwane na lwitabijo, lwine lufwaninwe kwimanina pa bukamoni​—ke pa bu kitabija-mvidingipo. (Bahebelu 11:1) Nansha nankyo, Bible ushiyañanya lwitabijo na lukulupilo.​—1 Bene Kodinda 13:13.

Tulete kimfwa: Shi ulombe mulunda nobe wa pa mutyima bukwashi, ukakulupila’mba usa kukukwasha. Byokulupile’bya bidi na kyalwilo mwanda udi na lwitabijo mudi mulunda nobe​—umuyukile biyampe, kodi kala mumumone wikele biyampe na bantu kadi wikele na buntu. Lwitabijo lobe ne lukulupilo i bikwatañane, byendela pamo, koku kadi bikele bishile. Le ukekala namani na lukulupilo lwa uno muswelo mudi Leza?

Kyalwilo kya Lukulupilo

Leza ye nsulo ya lukulupilo lwa bine. Mu kitatyi kyālembelwe Bible Yehova wāityilwe bu “lukulupilo lwa Isalela.” (Yelemia 14:8) Lukulupilo lonso lwa bine lwādi na bantu bandi lwātambile kwadi; o mwanda nanshi wādi lukulupilo lwabo. Luno lukulupilo lwabo kelwādipo’tu bu kwabilla bitupu. Leza wēbapēle kyalwilo kikulupilwa kya kwimanina’po lukulupilo lwabo. Mu bula bwa myaka mivule yaādi nabo, wēlombwele bu muntu ulaya milao ne ufikidija’yo. Yoshua, mwendeji wa bene Isalela wānenene baendeja’mba: “Muyukile biyampe . . . amba kekudipo kinenwa nansha kimo kya mu milao yonso miyampe yemulaile Yehova Leza wenu kyakankelwe kufikidila.”​—Yoshua 23:14.

Nansha byopapita myaka tununu na tununu, milao mifikidile ya Leza ikidi’nka nabya. Tutana mu Bible milao itulumukwa ya Leza pamo ne nsekununi ya binebine ya kufikidila kwayo. Ino milao ya bupolofeto i ya binebine yālengeje ilembwe mu kitatyi’kya wiya’mba kemifikidile kala.

O mwanda mwine tubwanya kutela Bible bu dibuku dya lukulupilo. Shi wifunde myanda ilembelwe ya mwikadile Leza na bantu, bubinga bukulengeja ukulupile mwadi bukashimatyija. Mutumibwa Polo wālembele amba: “Mwanda byonso byālembelwe pa kala byālembelwe mwanda wa kwitufundija, amba pa kūminina kwetu ne pa kusengwa na Bisonekwa twikale na lukulupilo.”—Bene Loma 15:4.

Le I Lukulupilo’ka Lwitupēle Leza?

Le i kitatyi’ka kyotusakanga bininge lukulupilo? Mwene i kitatyi kimweka lufu? Ku bavule, mu bitatyi bya uno muswelo​—kimfwa, kitatyi kifwa muntu obasenswe​—lukulupilo lwibajiminanga. Ne kadi bidi, le kudi kipityile lufu ku kushiya bantu lukulupilo mpika? Lufu lukwatanga muntu ense. Twilunyemanga’tu mu kitatyi kityetye, ino ketubwanyangapo kwilutalula. O mwanda Bible wilutela bu “walwana wa mfulo.”​—1 Bene Kodinda 15:26.

Pene’pa, tukatana namani lukulupilo shi kubaikala lufu? Bible Enka waitanga lufu bu walwana wa mfulo unena kadi amba “ukajimankanibwa fututu.” Yehova Leza i mukomo kupita lufu. I mulombole’kyo misunsa mivule. Namani? Na kusangula bafwile. Bible utela misunsa kitema mituntulu yāingidije Leza bukomo bwandi mwanda wa kujokeja ku būmi boba bafwile.

Kintu kitulumukwa i kino, Yehova wāpele wandi Mwana Yesu bukomo bwa kusangula mulunda nandi Lazalasa wādi mufwe papo kepapite mafuku aná. Kadi Yesu kāmusangwilepo mu bufyafya, ino i patōkelela, bantu bavule batala.​—Yoano 11:38-48, 53; 12:9, 10.

Padi ubwanya kwiipangula’mba, ‘Mwanda waka wēbasangwile? Mwene bānunupile kadi bafwa monka?’ En-en, bāfwile monka. Inoko, nsekununi ikulupilwa ya lusangukilo pamo bwa luno, keitupengapo’tu mutyima wa kwabila kumona baswe betu bajokela ku būmi; ino itupanga bubinga bwa kukulupila’mba basa kusangulwa binebine. Tukokeja kunena’mba, tudi na lukulupilo lwa binebine.

Yesu wānenene amba: “Ami ne lusangukilo ne būmi.” (Yoano 11:25) Ye aye ukapebwa bukomo na Yehova mwanda wa kusangula bantu ntanda yonso. Yesu wānenene amba: “Nsá īyanga, boba bonso badi mu bibundu bakevwana diwi dyandi [Kidishitu] ne kutamba bakatamba’mo.” (Yoano 5:28, 29) Bine, boba bonso badi mu bibundu batengēle kusangulwa ne kwikala na būmi mu paladisa pano pa ntanda.

Mupolofeto Isaya wānenene ya lusangukilo mu muswelo utenga mutyima amba: “Bafwe bobe bakekala bōmi. Ngitu mifwe ya bantu bami ikemana. Langukai mwele nsadi ya tusepo, banwe bekele mu luvumbi! Mwanda lumé lwenu ludi pamo bwa lumé lwa lubanga, ntanda nayo ikajokeja ku būmi boba bampikwa bukomo mu lufu.”​—Isaya 26:19.

Mwene uno mulao ukankamika? Boba bafwile badi mu kifuko kikingwe bya binebine, pamo’nka bwa mwana mu difu dya inandi. Na bubine, boba balēle mu bibundu i balamwe mu luté lubwaninine ne lwampikwa mfulo lwa Leza Mwinē Bukomo Bonso. (Luka 20:37, 38) Panopano ponka basa kujokejibwa ku būmi ne kutwela mu ntanda ya nsangaji kadi miyampe pamo’nka na mutwelelanga mwana wabutulwa mu kisaka kya buswe ne kyadi kimutengēle! Nanshi nansha shi kubaikala lufu, lukulupilo ludi’ko.

Lelo Lukulupilo Lubwanya Kukulongela Bika?

Polo witufundija bivule bitala pa mvubu ya lukulupilo. Wābadīle lukulupilo mu bipindi bya byabulwi bya ku mushipiditu, wēlutela bu kilama-mutwe. (1 Bene Tesalonika 5:8) Le wādi usaka kunena bika? Mu kitatyi kyālembelwe Bible, sola wādi uvwala kilama-mutwe kya kyuma, divule kyadije’mo kisandi kya mutyika nansha kiseba paenda ku bulwi. Kupityila ku kino kilama-mutwe, byobya byonso byobamwasa ku mutwe byādi bishetemuka’ko pa kyaba kya kumusanshija bininge. Pene’pa mulangwe wa Polo papo i wepi? I wa amba, kilama-mutwe byokilamanga mutwe, ne lukulupilo nalo lulamanga ñeni, nansha bukomo bwetu bwa kulanga. Shi udi na lukulupilo lukomo mu mpango ya Leza, nabya ndoe idi mu ñeni mobe keikajinibwapo na moyo ne kuzumbazumba potanwa na bikoleja. Le umbukata mwetu mudi’po muntu kasakilwapo kino kilama-mutwe?

Polo wāelekeje senene lukulupilo lukwatañene na kiswa-mutyima kya Leza. Wālembele amba: “Tudi na luno lukulupilo pamo bwa ñanga wa muya wetu, lwa binebine kadi lushimate.” (Bahebelu 6:19) Polo wādi uyukile mvubu ya ñanga, mwanda nadi wālobēle ne na kyombo. Shi kyombo kibasunkanibwa na kivula, bangovi bafwaninwe kwela ñanga pa pema. Shi ñanga washika senene panshi, kyombo kikemanija’ko bidi ku kivula pa kyaba kya kusunkanibwa koku ne koku nansha kukelala ku mabwe.

Mo monka netu, milao ya Leza kotudi i lukulupilo “lwa binebine kadi lushimate,” lwitukwasha twimanije ku kivula kya mu kino kyetu kitatyi. Yehova ulaile amba panopano ponka kusa kwikala kitatyi kekikekala’kopo monka mavita, bupolapola, tusua, enka ne lufu mwanda wa kususula bantu. (Tala kapango pa paje 10.) Kulamata ku luno lukulupilo kwitukwashanga tulale mabimbi a bimpengele ne kwitupa bukomo botusakilwa pa kwikala na būmi bulonda misoñanya ya Leza ne kuleka kuponena mu mwikadilo wa kavutakanya ne wa kujilula bijila wandabīle mu ino ntanda ya dyalelo.

Lukulupilo lupāna Yehova lukutalanga ne abe. Usakanga wikale na būmi bwine bwaādi ukusakila. Kyasaka i “bantu ba miswelo yonso bapande.” Namani le? Dibajinji bidi, i na “kwikala na buyuki bwinebwine bwa bubine.” (1 Temote 2:4) Bantu balupwile uno julunale bakwita utambule buyuki bupāna būmi bwa bubine budi mu Kinenwa kya Leza. Lukulupilo lukakupa Leza i lutabuke kulampe nkulupilo yonso yobwanya kutana mu ino ntanda.

Na luno lukulupilo, kukemonepo bu wampikwa bukwashi, mwanda Leza ukakupa bukomo bosakilwa pa kufikila pa kitungo kyo-kyonso kikwatañene na kiswa-mutyima kyandi. (2 Bene Kodinda 4:7; Bene Fidipai 4:13) Le luno ke alopo lukulupilo losakilwa? Nanshi shi usakanga lukulupilo, wilukimbanga pano ke mafuku, kankamana. Pano lubamweka. Iya uyate’lo!

[Kapango/Kifwatulo]

Bubinga bwa Lukulupilo Lwetu

Ino milangwe ya mu Bisonekwa ikakukwasha ukomeje lukulupilo lobe:

◼ Leza i mulaye būmi bwa nsangaji kumeso.

Kinenwa kya Leza kinena’mba ntanda yonso ikekala ke paladisa ikelwe na kisaka kya bantu ba nsangaji ne bekute umbumo.​—Ñimbo ya Mitōto 37:11, 29; Isaya 25:8; Kusokwelwa 21:3, 4.

◼ Leza kabwanyapo kubepa.

Ushikilwe bubela bwa miswelo yonso. Yehova i mubwaninine mu buujila ne mu butōki, o mwanda kubepa i kintu kekibwanikapo kwadi.—Nkindi 6:16-19; Isaya 6:2, 3; Tetusa 1:2; Bahebelu 6:18.

◼ Leza udi na bukomo bwampikwa mfulo.

Yehova kete ye mwinē bukomo bonso. I kutupu kintu mūlu ne panshi kibwanya kumukalakanya akomenwe kufikidija milao yandi.​—Divilu 15:11; Isaya 40:25, 26.

◼ Leza usaka wikale na būmi bwa nyeke.

​—Yoano 3:16; 1 Temote 2:3, 4.

◼ Leza witukulupile.

Utanga mutyima pa ngikadilo yetu miyampe ne pa bukomo botulonga pa kyaba kya kuta’o pa bilubo ne pa kutupatupa kwetu. (Ñimbo ya Mitōto 103:12-14; 130:3; Bahebelu 6:10) Ukulupile amba tubwanya kulonga byoloke kadi usangalanga potwibilonga.​—Nkindi 27:11.

◼ Leza ulaile kukukwasha ufikile pa bitungo byobe bya bwine Leza.

Bengidi bandi kebadipo kya kwimwena bu bampikwa bukwashi. Leza upānanga ku buntu mushipiditu wandi ujila, bukomo butabukile bonso, mwanda wa kwitukwasha.​—Bene Fidipai 4:13.

◼ Kukulupila mudi Leza ke kwitupapo.

I ukulupilwa bya binebine, kakakufwijapo bumvu.​—Ñimbo ya Mitōto 25:3.

[Kifwatulo]

Kilama-mutwe byokilamanga mutwe, ne lukulupilo nalo lulamanga ñeni

[Kifwatulo]

Pamo’nka bwa ñanga, lukulupilo ludi na kyalwilo kikomo lushimatyijanga muntu

[Kutambile Kifwatulo]

Courtesy René Seindal/Su concessione del Museo Archeologico Regionale A. Salinas di Palermo