ba kumushipiditu. Pātenwe Yesu mu ngikadilo mikomo, mwikeulu wāile wamukwasha. (Luka 22:43) Petelo nandi mu kyaka kya lufu, wānyongolwelwe mu kingelengele na mwikeulu. (Bilongwa 12:​6-​11) Nansha bino bingelengele byokebikidi’kopo dyalelo, ino bantu ba Yehova i balaibwe kukwatakanibwa na bamwikeulu mu mwingilo wabo wa busapudi. (Kusokwelwa 14:​6, 7) Pobafikilwanga na bikoleja, pavule bapebwanga bukomo butabukile pa bobekalanga nabo. (2 Kodinda 4:7) Pakwabo kadi, bayukile amba “mwikeulu wa Yehova [i mwele] umbukata bwa nsakwa boba bamwakaminwe, webanyongolola.”​—Mitōto 34:7.

⁹ Bulongolodi bwa Yehova bumweka na meso nabo i mpakala. Namani? Tutanga mu Nkindi 18:10 amba: “Dijina dya Yehova i bu-kitēba kikomokomo: Moloke unyemenamo ne kupanda wapanda.” Ke kunenapo amba kutela dijina dya Leza mu kanwa bitupu yo mpakala, ehe. Kwiubija kwetu mu dijina dya Leza kishintulula’mba tukulupile mudi Yehova mwine. (Mitōto 20:1; 122:4) I kukwatakanya bubikadi bwandi budi peulu pa mabikadi onso, kulama bijila ne misoñanya yandi, ne kwikala na lwitabijo mu milao yandi. (Mitōto 8:​1-9; Isaya 50:10; Bahebelu 11:6) Kino kilomba ne kutōta Yehova kasuku kandi. I enka boba batōta Yehova mu uno muswelo bo bakokeja kunena pamo na mulembi wa mitōto amba: “Mutyima wetu ukasepelela mudi [Yehova], ke-twi-bantu twakulupile mu dyandi dijina dikola.”​—Mitōto 33:21; 124:8.

¹⁰ Pano bonso badi mu bulongolodi bwa Leza bumweka na meso banenanga pamo na Mika amba: “Batwe netu tukananga mu dijina dya Yehova Leza wetu nyeke ne nyeke-ke.” (Mika 4:5) Bulongolodi bwa mu ino myaka i bwibungile ku “Isalela wa Leza,” witwa mu Bible bu “bantu . . . ba dijina dyandi.” (Ngalatea 6:​16, MB; Bilongwa 15:14; Isaya 43:​6, 7; 1 Petelo 2:​17) Nanshi, kwikala mu bulongolodi bwa Yehova kishintulula kubadilwa mu bantu bakimba kukingwa, bakingilwe, mu dijina dya Leza.

¹¹ Kutentekela pa bino, bulongolodi bwa Leza bumweka na meso i kitango kya bantu ba lwitabijo, kikonge kya betabije beubaka ne kwikankamika umo ne mukwabo. (Nkindi 13:20; Loma 1:​12) I kifuko kidi’mo bakumbi bene Kidishitu balela mikōko, bakankamika ibēla ne idi na mityima ipēpa, ne kukimba kulangula yoya iponene. (Isaya 32:​1, 2; 1 Petelo 5:​2-4) “Umpika wabinebine ne wamanwa” upānanga “bidibwa pa kitatyi kifwaninwe” kupityila ku bulongolodi. (Mateo 24:​45, NW) Uno “umpika,” ubundilwe na bene Kidishitu bashingwe-māni, upānanga kintu kya kumushipiditu kitabuke kunengela​—buyuki bwabinebine bwimanine pa Bible butwala ku būmi bwanyeke. (Yoano 17:3) I dyese pokudi buno buludiki butamba kudi “umpika,” bulombola bene Kidishitu mwa kulamina mwikadilo wa bulēmantu, amba bekale “kudyumuka bwa nyoka, [ino abo] ba mutyima umo wakubulwa mwanda bwa nkunda” mu byaka byonso bibabenza. (Mateo 10:16) Ne kadi bakwashibwanga nyeke amba ikalai “[ba]vudilwe pakatampe pene, mafuku onso nyeke, monka mu mīngilo ya Mfumwetu,” ke-pantu ne ino mingilo nayo i kukingwa kukatampe.​—1 Kodinda 15:58.

I Bāni Babadilwa mu Bulongolodi bwa Leza?

¹² Kuno kukingwa byokukingwa’nka boba babadilwa mu bulongolodi bwa Leza, lelo abo bene i bāni? Pa mwanda utala bulongolodi bwa mūlu, kekudipo ne kyendelwa kulampe, malondololo a kino kipangujo adi patōka. Satana ne bamwikeulu bandi kebakidipo mūlu. I enka bamwikeulu bakikōkeji bo bashele’mo “ku kibungilo kikatakata.” Mutumibwa Yoano wāmwene mu mafuku a ku mfulo “Kāna-ka-mukōko,” bakelubi (“bōmi baná”), ne “bamwikeulu bavule” bajokolokele lupona lwa Leza. Kwādi ne bakulumpe 24 pamo nabo​—belekeja bene Kidishitu bashingwe-māni batwelele kala mu ntumbo yabo ya bupyani bwa mūlu. (Bahebelu 12:22, 23; Kusokwelwa 5:​6, 11; 12:​7-​12) I kimweke patōka’mba bonso bano batelelwa mu bulongolodi bwa Leza. Ino mu bana ba bantu, kebyayukene senene.

¹³ Yesu wēsambile pa bamobamo ba kwitela bu balondi bandi amba: “Mu dyodya difuku bangi bakanena’mba; Abe Mfumwetu! Abe Mfumwetu! ketwadipo tufumika mu dijina dyobe, a? Kadi mu dijina dyobe ketwadipo tupanga bademona, a? Kadi mu dijina dyobe ketwadipo tulonga byonka bikata? Ino nami nkebatentulula’mba: Mhm! Ami nkimuyūkilepo, mfundukei papo bānwe bakulonga bubi.” (Mateo 7:​22, 23) Shi muntu i mujiludi wa bijila, bine kabadilwapo mu bulongolodi bwa Leza, nansha shi witelelanga’bo, nansha shi ekale wendanga ukatōta. Yesu wālombwele ne mwa kuyukila yewa ubadilwa mu bulongolodi bwa Leza. Amba: “Ke bonsololopo bantu bakuntela’mba; Mfumwami! Mfumwami! bakatwele umbulopwe bwa mūlu, ehe, poso enka wakulonga kiswa-mutyima wa Tata udi mūlu.”​—Mateo 7:​21.

¹⁴ Nanshi yewa yense usaka kubadilwa mu bulongolodi bwa Leza​—budi na “bulopwe bwa mūlu” bu kyabo kitako​—ufwaninwe kulonga kiswamutyima kya Leza. Le kiswamutyima kyandi kine i kiswamutyima’ka? Polo wāyukije patōka kintu kimo kya mvubu mikatampe paānene’mba: “[Leza] usakila bantu bonso kupanda, bafike ne pa kuyūkidija kwa [bu]binebine.” (1 Temote 2:4) Shi muntu ukimbanga na mutyima umo kwikala na buyuki bwabinebine bwa mu Bible, kwibwingidija mu būmi bwandi, ne kukusankanya’bo ku “bantu bonso,” nankyo uloñanga kiswamutyima kya Leza. (Mateo 28:19, 20; Loma 10:13-​15) Kadi i kiswamutyima kya Leza amba mikōko ya Yehova idishibwe ne kukwatakanibwa. (Yoano 21:15-​17) Pa kino, kupwila kwa bwine Kidishitu nako kudi na mvubu. Muntu udi na bwanapabo bwa kutanwa ku kuno kupwila, ino shi wekupēlula, nabya wabulwe kukwata na mutyika kifuko kyandi mu bulongolodi bwa Leza.​—Bahebelu 10:23-​25.

Bulunda na Ntanda

¹⁵ Kubwipi kwa myaka 30 kupwa kwa kufwa kwa Yesu, Yakoba mwanabo wa munda mwa inandi wāyukenye myanda imoimo ibwanya kutūla kubadilwa mu bulongolodi bwa Leza pa katele bulenda. Wāsonekele amba: “Yoo, banwe batomboki! Lelo kemuyukilepo’mba kwikala bulunda ne [ntanda] i kwikala lwana na Leza nyi? Yewa usaka kwikala mulunda ne [ntanda] nankyo witula aye mwine ke walwana na Leza.” (Yakoba 4:​4, MB) Walwana na Leza yense kabadilwapo nansha dimo mu bulongolodi bwandi. Shi ke pano, bulunda na ntanda i kika? Eyo, budi mu miswelo mishileshile, kifwa kutamija nansha kwikuja mu kisense kibi. Kutentekela pa kino, Yakoba i mwisambile pa kintu kampanda kipotoloke​—milangwe imbi itwala ku mwiendelejo wakubulwa kufwaninwa.

¹⁶ Tutanga mu Yakoba 4:​1-3 (MB) amba: “Lelo kwiyanga ñuma ne lupata umbukata mwenu i kwepi? Biyanga ku kusakasaka kwenu kubi kulwa nyeke mu ngitu yenu. Musakasaka bintu kumona’byo mpika, penepa kemwilongolola kwipayañana. Mwabila bintu, ino kutambula’byo mpika, kadi penepa ke lupatalupata ne ñuma. Kemudipo nabyo, mwanda kemulombanga’byopo kudi Leza. Kadi mulombanga kutambula mpika mwanda mifwatakanyo yenu i mibi, byonso byo mulomba musaka kwingila nabyo’nka ku bimusangaja banwe bene.” Yakoba wādi ke mupwe kala kusoneka bino bishima, paāletele kino kidyumu kitala pa bulunda na ntanda.

¹⁷ Yakoba pa kufwa, pāpityile myaka tutwa, bene Kidishitu babubela bēpāna mu kwiumana ñuma ne mu kwiipaya abo bene na bene. Ao mukanda wa Yakoba papo ke mutumwe kala kudi boba ba mu “Isalela wa Leza” ba mu myaka katwa imbajinji, bādi batengele kwikala ‘babitobo kadi balopwe’ ba mūlu. (Kusokwelwa 20:6) Abo kebādipo beipaya nansha kwitapa mu ñuma, mhm. Penepo mwanda waka Yakoba wātelele bino bintu umbukata mwa bene Kidishitu? Bine, mutumibwa Yoano wāityile muntu yense ushikwa mwanabo bu ntapañanyi. Kadi Polo nandi wātela lupotopoto ne kubulwa kumvwañana kwa bantu badi mu bipwilo bu “luma” ne “lupata.” (Tetusa 3:​9, MB; 2 Temote 2:​14; 1 Yoano 3:​15-​17) Ne Yakoba nandi monka na monka, wādi ulwa na milangwe ya kubulwa buswe kwādi na balunda bene Kidishitu. Umbukata mwabo, bene Kidishitu bādi belonga bintu bidingakene’nka na byobya byādi bīlonga bene ntanda.

¹⁸ Mwanda waka bintu bya uno muswelo byālupukile mu bipwilo bya bwine Kidishitu? Mwanda wa milangwe mibi, ya lwiso ne ‘kusaka bya kwisangaja.’ Mitatulo, mukao, ne kwisakila bikokeja nabyo kutyiba bulunda bwimanine pa buswe budi mu kipwilo kya bwine Kidishitu. (Yakoba 3:​6, 14) Mikadila idi namino ikokeja kulengeja muntu ekale mulunda na ntanda, ino walwana na Leza. Muntu yense utamija mikadila pamo bwa ino kakilanga’mba ukekala nyeke mu bulongolodi bwa Leza.

¹⁹ I ani otubwanya kutopeka shi tubamone mulangilo umbi kewenda wala miji mu mityima yetu? Le i Satana’ni? Eyo, nakampata i aye. Mwanda ye aye “mulopwe wa lupusa lwa luvula” lwa ntanda ikusankene’mo ino mikadila pi na pi. (Efisesa 2:​1, 2; Tetusa 2:​12) Ino pavule, miji ya mulangilo mubi isulukanga mu ngitu yetu yakubulwa kubwaninina. Pāpwile Yakoba kudyumuna kyaka kidi mu kupwana bulunda na ntanda, wāsonekele amba: “Lelo kadi mufwatakanyanga’mba, kisonekwa kinenanga bitupubitupu’mba: Lelo mushipiditu wetwikadijemo wabilanga ne bya kilokoloko’ni?” (Yakoba 4:5) Batwe bonso tudi na kibutwila kya kwabila kulonga bibi. (Ngalwilo 8:​21; Loma 7:​18-​20) Inoko tukokeja kulwa nakyo shi twiyukile bukōkekōke bwetu ne kukulupila amba na bukwashi bwa Yehova, tukekinekenya. Yakoba unena’mba: “[Leza] upananga buntu butabukile [byetu bya kwabila bya kibutwila] bukata.” (Yakoba 4:6) I dyese, bene Kidishitu bakikōkeji kebashindwangapo na bukōkekōke bwa ngitu yabo, mwanda koku mushipiditu sandu wa Leza wibakwasha, aku nako banababo bene Kidishitu bakikōkeji bebelele mu kyadi, kubweja’po ne mvubu ya kitapwa kya kinkūlwa kya Yesu. (Loma 7:​24, 25) Bine badi na mutyima-ntenke mu bulongolodi bwa Leza, i balunda na Leza, ke na ntandapo.

²⁰ Bible ulaile amba: “Yehova ukapananga bukomo ku bantu bandi; Yehova ukēselanga bantu bandi dyese dya ndoe.” (Mitōto 29:11) Shi twikale binebine mu “muzo” wa Yehova wa mu ano mafuku, witwa bu bulongolodi bwandi bumweka na meso, nankyo tukekala na bukomo bwapāna ne kusepelela na madyese a ndoe aesela bantu bandi. Eyo, ntanda ya Satana i mikata shayo kutabuka bulongolodi bwa Yehova bumweka na meso, ne kadi Satana i mukomo kwitupita. Inoko Yehova ye Mwinē Bukomo Bonso. Bukomo bwandi bwingila kebunekenyibwangapo. Ne kadi twikutyile umbumo na bamwikeulu bandi bakomo, tumwingidila. O mwanda nansha shi ntanda ibetushikwe muswelo’ka, batwe twimanijei pototo. Tukokeja kwiinekenya pamo na mwēinekeninye Yesu.​—Yoano 16:33; 1 Yoano 4:4.

[Kifwatulo pa paje]

Shalai Balamate Pototo Ku Teokrasi

“Yehova i mutyibi wetu, Yehova i mujidi[ki] wa bijila wetu, Yehova i mulopwe wetu.”​—ISAYA 33:22.

MYANDA itala umbikalo i myanda ikambakenanga bantu bonso. Umbikalo mulumbuluke i owa uleta ndoe ne ntundubuko. Bible unena’mba: “Mulopwe ukomejanga ntanda pa kidye kyoloke.” (Nkindi 29:⁠4) Ku mutamba mukwabo, umbikalo umbi udi na maviyo, bukobakane, ne kasusu. “Ino mubi pa kulela bantu ke babinze.” (Nkindi 29:⁠2) Tamba kalāa, bantu ke batompe imbikalo ya miswelo ne miswelo, ino kya bulanda, ‘babinza’nka kubinza’ pangala pa kasusu ka baludiki babo. (Musapudi 8:⁠9) Lelo kudi umbikalo wa muswelo kampanda ukabwanya kuletela babikalwa bao kuloelelwa kwaendaenda?

² Josephus, mulembi wa mānga wātelele muswelo umo kete wa umbikalo paāsonekele amba: “Bantu bamo bakulupile mu malopwe a miswelo mishileshile, tamba ku makomokomo a kipolitike kutūla ku a mfumu umo, bakwabo mu malopwe abikalwa na nkomonkomo kasuku kandi, bangi bakwabo mu malopwe abikalwa na bantu bavule. Ino mupāni wetu wa bijila [Mosesa] kākokelwepo na bubikavu kampanda bwa politike nansha bumo, ino wāpēne mukanda wandi wa bijila ku mubikadilo otukokeja kutela​—shi bibwanika kubunda kishima​—bu ‘teokrasi,’ na kutūla bubikadi bonso ne lupusa lwine mu makasa a Leza.” (Against Apion, II, 164-165) Mungya munenena dibuku dimo (Concise Oxford Dictionary), teokrasi i “umbikalo wa muswelo kampanda ubikelwe na Leza.” Kino kishima kekidipo mu Bible, ino kilombola senene mwādi mwikadile umbikalo wa Isalela wa kala. Mwanda nansha Isalela byaāikele na mulopwe umweka na meso, ino na bubine muludiki wabo wādi Yehova. Isaya mupolofeto mwine Isalela wānene amba: “Yehova i mutyibi wetu, Yehova i mujidi[ki] wa bijila wetu, Yehova i mulopwe wetu.”​—Isaya 33:22.

Teokrasi Yabine I Kika?

³ Tamba kasha Josephus ubunda kino kishima, mizo mivule ya bantu itelwanga bu mateokrasi. Imo misumanane, itūtyilwa byungwe, ya kasusu ka mu meso fututu. Lelo ano i mateokrasi abine? Mwendele buluji bwāingidije Josephus kino kishima, ke abinepo. Baletele kavutakanya i boba balungulwile nshintulwilo ya kishima “teokrasi.” Dibuku dimo (World Book Encyclopedia) dishintulula’kyo amba i “umbikalo wa muswelo kampanda ubikelwe na mumpe nansha na bamumpe, udi’mo bamumpe na lupusa mu myanda ya kibundi ne ya kipwilo.” Inoko teokrasi yabine ke umbikalopo wa bamumpe. I buludiki bwa Leza, umbikalo wa Umpangi wa diulu ne ntanda, Yehova Leza.

⁴ Dyakadilwe kantu dino’di, ntanda yonso ikekala munshi mwa teokrasi, bine akekala madyese a kashāa! “Leza mwine ukēkala nabo [bantu], ke Leza wabo kadi. Kadi Leza ukapampula impolo yonso mu meso abo; ne lufu nalo kelukēkalakopo dikwabo kadi, mhm, nansha kuyoyokota miyoa, nansha kudila kwine, nansha misongo mīne mpika. Bintu bibajinji bibatukidila.” (Kusokwelwa 21:​3, 4) I kutupu buludiki bwa kimumpele bwa bantu bakubulwa kubwaninina bukokeja kuleta ino nsangaji. Poso’nka buludiki bwa Leza kete. O mwanda bene Kidishitu babine kebatompangapo kutūla’ko teokrasi ya kipolitike. Batengele na kitūkijetyima pakatūla’ko Leza teokrasi kujokoloka ntanda yonso mu kitatyi kyandi ne mu muswelo wandi.​—Danyele 2:​44.

⁵ Inoko mu kino kitatyi, teokrasi yabine ingilanga. Kwepi? Mu boba bakōkele ku buludiki bwa Leza, bekutyile umbumo balonga kiswamutyima kyandi. Bano bantu bakikōkeji babungilwanga pamo bu “muzo” wa kumushipiditu kujokoloka ntanda yonso mu “ntanda” yao ya kumushipiditu. I bashele’ko ba ku “Isalela wa Leza” ne bapwani nabo bene Kidishitu bapite pa midiyo itano ne kipindi. (Isaya 66:8; Ngalatea 6:​16, MB) Bo abo bakōkele Yesu Kidishitu, Mulopwe wa mūlu ubikikilwe na Yehova Leza, “Mulopwe wa nyeke.” (1 Temote 1:​17; Kusokwelwa 11:15) I bulongolodi bwa kiteokratike mu muswelo’ka? Ne bene badi’mo bamwene namani bakatampe balupusa ba imbikalo ya bwine ntanda? Ne i muswelo’ka ulaminwe musoñanya wa teokrasi na boba bapelwe lupusa mu muzo wabo wa kumushipiditu?

Bulongolodi bwa Kiteokratike

⁶ Lelo bulongolodi bwa bantu bukokeja kuludikwa namani na Yehova, ushikete momwa mu madiulu ambulwa kumweka na meso? (Mitōto 103:19) Bibwanika, mwanda boba badi’mo balondanga ano madingi a ku bukomo bwa mushipiditu: “Kulupila mudi Yehova ne mutyima obe onsololo, kadi kokalemēnenapo pa kwivwanija kwa abe mwine.” (Nkindi 2:6; 3:5) I betabije kuludikwa na Leza, balamine “mukanda-wabijila