“Ami ne Sophiaa twadi ketudi balonge myaka 39 mu busongi paafwile na misongo ya zenzeka. Balunda baunkweshe bininge kadi nami nadi muvudilwe bya kulonga. Ino mu mwaka mutuntulu, naivwene misanshi mikatampe. Ñeni yadi imvutakana kyaba ne kyaba. Kufika ne pano, nansha byaafwile pano kepadi myaka isatu, kyaba kimo ngivwananga misanshi mikatampe, divule dine ya mu kitulumukila.”​—Kostas.

Lelo kodi mufwilwe muntu osenswe? Shi i amo, nabya binenwa bya Kostas bikutala ne abe. I kutupu kintu kiletanga njia mikatampe nansha mutyima kusansa pamo bwa lufu lwa mwinē pobe, mubutule, nansha mulunda. Bashayuka bafundile masusu alupuka ku njia betabije kino. Kishinte kimo kyalupwilwe mu julunale umo The American Journal of Psychiatry kinena’mba “lufu luletanga njia mikatampe ne bushiyena bwa nyeke.” Pa kwikala na misanshi keipu itambanga ku kufwilwa, muntu udi na njia ubwanya kwiipangula’mba: ‘Le nkeivwana uno muswelo kufika ne kitatyi’ka? Le nkekala monka na nsangaji? Le mbwanya kutana busengi namani?’

Uno Langukai! ulondolola ku bino bipangujo. Kishinte kilonda’ko kisa kwisambila pa byokokeja kubadikila kulonga shi wafwidilwe panopano. Bishinte bikwabo bilonda’ko bisa kwisambila pa bintu bikokeja kukukwasha utyepeje njia yobe.

Tukulupile bya binebine amba myanda ilonda’ko’i isa kusenga ne kukwasha muntu yense udi na njia mikatampe.

Nansha bashayuka bamo byobesambīle pa njia ikalanga na bantu mu būmi, muntu ne muntu wikalanga na njia mishile na ya mukwabo. Lelo kwishila kwa mulongelanga bantu badi na njia kushintulula’mba bantu bamo kebatwilwangapo bulanda bwa kufwilwa nansha’mba “bapelanga kulombola” mobeivwanina? Mhm. Nansha kwikala na njia ne kwiimwekeja byokubwanya kukwasha, kekudipo “muswelo muyampe” umo kete wa kulombola njia. Bilondakananga na kibidiji kya muntu, bumuntu bwandi, bintu byaemwenine mu būmi, ne muntu mwine wafwidilwe.

LE BIKEKALA BIBI NAMANI?

Bantu bafwilwe bakokeja kukomenwa kuyuka bibatengēle pa kupwa kufwilwa muntu obasenswe. Inoko kudi mwiivwanino ne bikoleja bimo bifikanga nyeke, bine byotubwanya kwiteakanya’ko. Tala bino bilonda’ko:

Kulēmenenwa na milangwe. Muntu ubwanya kudila bininge, kulanga ufwile, ne kwimwena mwikadilo wandi ushinta mu kitulumukila. Malangalanga abwanya kukolomonwa na byavuluka ne byalota. Inoko dibajinji, muntu ubwanya kwikala na kyaso ne kukomenwa kwibitabija. Tiina uvuluka mwaalongele pafwile wandi mulume Timo mu kitulumukila. Unena’mba: “Dibajinji ñeni yaumvutakene. Nakomenwa’nka ne kudila dibajinji. Nalēmenenwe bininge kine kitatyi’kya nakomenwa’nka ne kwesa. Byankomene kwitabija.”

Kuzumbija mutyima, kwivwana bulobo, ne kwitopeka. Ivan unena’mba: “Kyaba kimo pafwile Eric wetu mwana wa myaka 24, ami ne wami mukaji, Yolanda twalobele! Kino kyetutulumwije, mwanda ketwadipo tulanga’mba twi babilobo. Kadi twetopekele, ketulanga’mba twadi tukokeja kulonga bintu bivule mwanda wa kukwasha wetu mwana.” Alejandro wafwidilwe wandi mukaji na misongo ya zenzeka nandi wetopekele kanena’mba: “Dibajinji nalangile amba shi Leza waundeka nsusuke bininge uno muswelo, nabya ne muntu mubi. Kupwa kenetopeka pa kulambika Leza byonso byaumfikile.” Kostas otwatelanga mu kishinte kibadikile unena’mba: “Nalobēle Sophia kitatyi kityetye pa kufwa. Ebiya kenetopeka pa kumulobela. Na bubine kekyadipo kyandi kilubo.”

Mulangilo mubi. Kyaba kimo milangwe ya muntu ibwanya kuvutakana nansha kujina. Kimfwa, muntu mufwilwe ubwanya kulanga’mba yewa ufwile ukokeja kwivwana, kuyuka kintu, nansha kumona. Nansha kadi yewa mufwilwe ukokeja kukomenwa kwimika milangwe pa bintu nansha kwibivuluka. Tiina unena’mba: “Kyaba kimo twadi twisamba inoko milangwe yami kungi! Yadi myende, yadi’nka ku lufu lwa Timo. Kukomenwa kwimika milangwe pamo kwalengeje ñeni imvutakane.”

Mutyima wa kwitolwela. Muntu udi na njia ubwanya kufitwa nansha kwiivwana bibi shi udi pa bantu. Kostas unena’mba: “Nemonanga bule shi tudi na bantu besongele. Kadi nemonanga bule ne potudi na bankungulume.” Yolanda mukaja Ivan uvuluka’mba: “Nadi nkomenwa kwikala pa bantu betompwela pa mwanda wa makambakano matyetye shi twiadingakanye na etu! Kadi, kudi bantu bakwabo badi betulombola mwikadile babo bana biyampe. Nadi nebasangela, ino kadi nkomenwa kwibevwana. Ami ne wami mulume twaivwanije amba tukyendelela na būmi, ino twadi babulwe’tu mutyima nansha kitūkijetyima kya mwa kulwila nabyo.”

Misongo. Divule muntu ubulwanga buya bwa kudya, ujimija bulēmi, ne kubulwa tulo. Aaron uvuluka mwaka walondele’po pafwile shandi amba: “Nadi nkomenwa kulāla. Nadi mbūka pa nsá imo yonka bufuku kenangulukila pa lufu lwa tata.”

Alejandro uvuluka pawaikele na misongo ya mu kitulumukila’mba: “Divule dine muñanga wadi umpima ne kunombola’mba ngidi biyampe. Nadi mfwatakanya’mba i njia yadi indetela misongo.” Bityebitye ino misongo yamupwa. Nansha nabya, butyibi bwakwete Alejandro bwa kukamona muñanga bwadi bwa tunangu. Njia ibwanya kutyepeja bukomo bukinga umbidi ku misongo, kubaija misongo, nansha kulengeja’ko mikwabo.

Kukomenwa kulonga bintu bya mvubu. Ivan uvuluka’mba: “Pafwile Eric ketwalombwelepo’nka babutule ne balunda ino i ne bantu bakwabo bavule, kimfwa mukulu wandi wa kaji ne mwinē njibo. Kwadi mikanda mivule ya Leta ya kudinga. Kupwa ke kusantaula bintu bya Eric. Bino byonso byadi bilomba kulonga’nka mu kitatyi kyotwadi bakōke mu ñeni, ku ngitu, ne mu malango.”

Inoko ku bamo bikoleja binebine bīyanga ke mwenda mafuku, pobakimba kulonga bintu byadi bilongwa na muswe wabo. Bino ye byafikile Tiina. Ushintulula’mba: “Timo wadi utala nyeke myanda yetu ya ku banki ne myanda mikwabo ya bya busunga. Pano ke kyami kiselwa, bibabwejeja’ko’tu njia mikwabo. Lelo mbwanya kwingila bino byonso pampikwa kwibyona?”

Bikoleja bitelelwe kūlu’bi​—bya mu malango, mu ñeni, ne ku ngitu​—bilombola’mba i bikomo bininge kulwa na njia. Bubine i buno amba, shi muntu wafu njia ikalanga mikatampe, ino kubadikila kuyuka kino kubwanya kukwasha boba bafwidilwe panopano balwe nayo. Kadi vuluka’mba, ke muntu ensepo wimwenanga bintu byonso bilupuka ku njia. Ne kadi, boba bafwidilwe babwanya kusengibwa pa kuyuka’mba kwikala na njia i kwendele’mo.

LE NKEKALA MONKA NA NSANGAJI?

Bya kutengela: Njia keiladilangapo nyeke; ityepanga mwenda mafuku. Ke kunenapo amba “ipwididilanga” nansha kulengeja muntu elwe muswe wandi. Inoko, misanshi ya njia ibwanya kutalala bityebitye. Babwanya kwiivwana monka pobavuluka mu kitulumukila myanda kampanda nansha pa bitatyi bimobimo pamo bwa kuvuluka mafuku a kamweno. Inoko mwenda mafuku, bantu bavule bajadikanga milangwe yabo ne kuta monka mutyima ku mingilo ya bukile bukya. Bikalanga uno muswelo shi yewa ufwidilwe ukwashibwa na bantu ba mu kisaka nansha balunda ne kulonga bintu bifwaninwe mwa kulwila na njia.

Ikeja kufika ne kitatyi’ka? Bamo bakokeja kulonga nayo myeji. Bavule nabo babwanya kulonga mwaka umo nansha ibidi kumeso kwa kwiivwana biyampe. Bakwabo nabo bekalanga nayo kitatyi kilampe.a Alejandro uvuluka’mba: “Amiwa naikele na njia mikatampe kintu kya myaka isatu.”

Witūkijije mutyima. Tūla’ko difuku dya kwiolola, kadi yuka’mba misanshi ya njia keiladilangapo nyeke. Le ko kunena’mba kudi bintu byobwanya kulonga mwanda wa kutyepeja’ko njia yobe tamba pano nansha kwiikankaja ileke kwendelela bya bitupubitupu?

Shi ukimbanga madingi a mwa kulwila na njia, bakakupa padi milangwe mivulevule​—imo ya kamweno kupita mikwabo. Padi enka na mokinenenwe kala, muntu ne muntu wikalanga na njia mishile na ya bakwabo. Byobya byendekela muntu umo kebibwanyapo kwendekela muntu mukwabo.

Nansha nankyo, kudi madingi amo a kamweno akweshe bantu bavule. Aletwanga kyaba ne kyaba na basengi ba boba badi na njia, kadi akwatañene na misoñanya ya kamweno nyeke idi mu dibuku dya kala dya tunangu, ke Bible kadi.

1: ITABIJA BUKWASHI BWA BA MU KISAKA NE BALUNDA

• 

  Bashayuka bamo bamwene amba i kintu kya mvubu pa kunekenya njia. Inoko kyaba kimo, usakanga padi kwikala pa kasuku. Ubwanya’nka ne kulobela boba batompa kukukwasha. I kyendele’mo.

• Kokalanga’mba ufwaninwe kwikala nyeke pamo na bantu, ino kadi kokebapalwila kulampe. Kadi bidi, ubwanya kusakilwa bukwashi bwabo mu mafuku a kumeso. Lombola bakwenu na kanye byobya byosaka mu kitatyi kampanda ne byopelele.

• Kukwatañana na bisakibwa byobe, ikala na bujalale pa kitatyi kya kwikala na bantu ne kya kwikala kasuku.

MUSOÑANYA: “Bantu babidi bapityile buya muntu umo . . . Mwanda shi umo wapone, mukwabo ubwanya kumulangula.”​—Musapudi 4:9, 10.

2: TA MUTYIMA KU BYAKUDYA, NE KWITŪDILA’KO KITATYI KYA KWITAMUNA BIDYOMA

• Byakudya bibwane bikakukwasha ulwe na milangwe itamba ku njia. Tompa kudya bipa bishileshile, munamuna ne bintu byampikwa kununa bininge.

• Toma mema mangi ne bitomibwa bikwabo bita ngitu.

• Shi udi na ndyoko mityetye, dya twakudya tutyetye misunsa mivule. Ubwanya ne kwipangula muñanga bintu bikwabo byokokeja kudya.a

• Kwenda matadi ne kwitamuna bidyoma kwa muswelo mukwabo kubwanya kutyepeja’ko milangwe mibi. Kwitamuna bidyoma kubwanya kukupa kitatyi kya kulangulukila pa yewa ufwile nansha kuleka kulangulukila’po.

MUSOÑANYA: “I kutupu muntu ushikilwe umbidi wandi aye mwine, ino wiudishanga ne kwiulela.”​—Efisesa 5:29.

3: LĀLA BININGE

• 

  Kulāla kudi nyeke na kamweno, ino nakampata ku boba badi na njia mwanda njia ibwanya kuleta bukōke.

• Ta mutyima ku bungi bwa kafé ne mālwa otoma, mwanda bino byonso bibwanya kukubudija tulo.

MUSOÑANYA: “Kuboko kuyule kukōkolokwa i kupite buya maboko abidi mayule mingilo mikomo ne kupanga luvula.”​—Musapudi 4:6.

4: IKALA NA MUTYIMA UNEKENA

• 

  Yuka’mba muntu ne muntu wikalanga na njia mu muswelo mwishile na wa mukwabo. Dibajinji, ufwaninwe kukimba kuyuka manwa abwanya kukwendekela biyampe.

• Bavule i bamone amba kusapwila’mo bakwabo kwibakwashanga balwe na njia, ino bakwabo nabo kebasakengapo kulombola bantu njia yabo. Bashayuka badi na milangwe mishileshile pa kuyuka shi kulombola mwiivwanino kudi na kamweno pa kulwa na njia. Shi usakanga kulombola’mo muntu mukwabo ino wikaka, nabya ubwanya kushilula na kusapwila mulunda nobe wa pa mutyima mwiivwanino obe.

• Bantu bamo bamonanga’mba kudila kwibakwashanga balwe na njia, inoko bakwabo nabo balwanga nayo nansha shi kebadidilepo bininge.

MUSOÑANYA: “Mutyima uyukile bululu bwao ao mwine.”​—Nkindi 14:10.

5: LEKA BIBIDIJI BIBI

• 

  Bantu bamo bafwilwe batompanga kujimija bulanda na kutoma mālwa nansha bintu bikolwañana. “Kulonga” uno muswelo i kwionakanya. Busengi bonso bubwanya kwivwana muntu na kulonga uno muswelo i bwa kakitatyi katyetye, kupwa bwamuletela’tu enka makambakano makatampe. Kimba miswelo miyampe ya kutalaja mutyima obe uzumbazumba.

MUSOÑANYA: “Twitōkejei ku byonso bisubija.”​—2 Kodinda 7:1.

6: INGIDIJA KITATYI NA BUJALALE

• Bavule i bamone amba, i biyampe kupingakanya kitatyi kya njia (kwikala ne kulwa na milangwe yabo) na kukōkolokwa kitatyi kityetye (kulonga bintu bibakwasha belwe’ko misanshi yabo).

• Ubwanya kusengibwa’ko bidi na kusamba bulunda na bantu ne kwibukomeja, kwifunda bwino bupya, nansha kwipwija mukose.

• Kitatyi pa kupita’po, ubwanya kujadika monka bitatyi. Ubwanya kumona’mba ubatūja ku njia yobe kyaba ne kyaba kadi mu kitatyi kilampe​—muswelo wa kipangila wa kulwa na njia.

MUSOÑANYA: “Bintu byonso bidi na kitatyi kitungwe, . . . kitatyi kya kudila ne kitatyi kya kusepa; kitatyi kya kuyoyokota miyoa ne kitatyi kya kuja.”​—Musapudi 3:1, 4.

7 LAMA BIBIDIJI BIYAMPE

• 

  Shi bibwanika, ikala na bibidiji biyampe.

• Shi ulame kibidiji kya kulāla biyampe, kwingila, ne kulonga bintu bikwabo, padi ukealuja bityebitye.

• Kuvudilwa bintu biyampe bya kulonga kubwanya kukukwasha utyepeje’ko njia.

MUSOÑANYA: “Ukakomenwa kumona mupityila mafuku a būmi bwandi, ke-pantu Leza wa bine uyujanga nsangaji mu mutyima wandi.”​—Musapudi 5:20.

8: LEKA KUKWATA BUTYIBI BUKATAMPE BUKIDIBUKIDI

• Bantu bakwatanga butyibi bukatampe kinondanonda na kufwilwa muntu obasenswe bealakanyanga pa butyibi bwabo.

• Shi bibwanika ilaija’ko bidi kitatyi kibwanine kumeso kwa kuviluka, kushinta kaji, nansha kutalula bintu bya ufwile.

MUSOÑANYA: “Mpango ya muntu wa kininga bine ikendeka, ino boba bonso ba kampeja-bukidi bine bakafula ku bulanda.”​—Nkindi 21:5.

9: VULUKA MUNTU UFWILE

• 

  Bantu bavule bafwilwe bamonanga’mba i biyampe kulonga bintu bibakwasha balame mu luté yewa ufwile.

• Ubwanya kumona’mba i biyampe kukongakanya mafoto nansha tuvulukilo ne kulemba kajulunale ka myanda ne mānga yosaka kuvuluka.

• Bika bintu bya kumuvulukila’po ne kwibitala kitatyi kyonso kyosaka.

MUSOÑANYA: “Vulukai mafuku a kala.”​—Kupituluka 32:7.

10: WINANGIJE

• Ubwanya kwenda mu konje.

• Shi kebikokejikapo kwenda mu konje mafuku mangi, padi ubwanya kulonga kintu kikusangaja difuku dimo nansha abidi, kimfwa kwenda kasuku kobe, kwenda ku njibo yobabikanga’mo bintu bya kala, nansha kwendeja motoka.

• Nansha kushinta mingilo yobe kubwanya kukukwasha ulwe na njia.

MUSOÑANYA: “Iyai kufula kwa bunka bwenu mukōkolokwe’ko bidi.”​—Mako 6:31.

11: KWASHA BAKWENU

• 

  Vuluka’mba kitatyi kyonso kyokwasha bakwenu, wikwashanga abe mwine wivwane biyampe.

• Ubwanya kushilula na kukwasha boba batengelwe na lufu lwa muswe obe, kimfwa balunda nansha babutule badi nobe buya.

• Kukwasha bakwenu ne kwibasenga kubwanya kukuletela monka nsangaji nansha kukulengeja wiivwane biyampe.

MUSOÑANYA: “Nsangaji ya kupāna itabukile ya kupebwa.”​—Bilongwa 20:35.

12: BANDAULA BYA KUTANGIDIJA KUMESO

• Njia ibwanya kukukwasha uyuke bintu bine bya kamweno.

• Kimba muswelo wa kubandaula mowiendejeja mu būmi.

• Shi bibwanika yuka bintu bya kutangidija kumeso.

MUSOÑANYA: “I kipite buya kwenda ku njibo ya madilo kupita’ko kwenda ku njibo ya masobo, mwanda yo mfulo ya muntu ense, kadi mūmi ukalama’kyo ku mutyima.”​—Musapudi 7:2.

Kunena na bubine, i kutupu kintu kibwanya kupwididila misanshi yoivwana. Inoko, bantu bavule bafwidilwe muntu obasenswe babwanya kubingija’mba, kulonga bintu biyampe pamo bwa bitelelwe mu kino kishinte kwebakweshe basengibwe. Na bubine, kemutelelwepo miswelo yonso ya mwa kutyepejeja njia. Inoko shi utompe kwingidija ano madingi, ukasengibwa mu muswelo kampanda.

MISANSHI YA KUFWILWA MUNTU OTUSENSWE I MWANDA WISAMBILWANGA’PO BININGE NA BAKIMBI BAVULE DYALELO. Inoko monka mokilombwedilwe kala, divule dine madingi malumbuluke a shayuka akwatañananga na tunangu twa kala tutanwa mu Bible. Ko kunena’mba bulombodi bwa mu Bible bwa kamweno nyeke. Inoko mu Bible mudi madingi akulupilwa bininge. Mudi myanda keitanwapo kuntu kukwabo, mine ibwanya kusenga bya binebine boba badi na njia.

• Kikulupiji kya amba baswe betu bafwile kebasusukangapo

  Bible unena mu Musapudi 9:5 amba: “Bafwe kebayukilepo kintu nansha kimo.” ‘Milangwe yabo i myoneke.’ (Ñimbo ya Mitōto 146:4) Mungya bino binenwa, Bible udingakanya lufu na tulo twa bukū.​—Yoano 11:11.

• Kukulupila bininge Leza wa buswe kuletanga busengi

  Bible unena mu Ñimbo ya Mitōto 34:15 amba: “Meso a Yehovaa adi pa boloke, matwi andi nao evwananga pobabija bukwashi.” Kulombola Leza mu milombelo motwiivwanina kutabukile bundapi buyampe bo-bonso kadi i muswelo muyampe wa kuteakanya milangwe yetu. Kwitukwashanga bya binebine tupwane na Mupangi wetu, mwine ubwanya kwingidija bukomo bwandi mwanda wa kwitusenga.

• Kutengela būmi buyampe bwa kumeso

  Fwatakanya’po bidi kitatyi kya kumeso kikasangulwa boba bonso badi mu bibundu pano pa ntanda! Bible i mwisambile bininge pa kino kitatyi. Bible pa kulombola mukekadila pano pa ntanda, unena’mba Leza “ukapampulanga impolo yonso mu meso abo, ne lufu kelukekala’kopo dikwabo, nansha madilo nansha miyoa nansha misanshi mine keikekala’kopo monka.”—Kusokwelwa 21:3, 4.

Bantu bavule bakulupile mudi Yehova, Leza utelelwe mu Bible bapebwanga bukomo bwa kulwa na njia kupityila ku lukulupilo lwa kukemona monka na baswe babo bafwile. Kimfwa, Ann wafwidilwe wandi mulume wa myaka 65 unena’mba: “Bible unkulupijanga’mba baswe betu bafwile kebasusukangapo ne amba Leza ukasangulanga boba bonso badi mu luté lwandi. Ino milangwe yonso ingiyanga mu ñeni kitatyi kyonangulukila pa muswe wami, ebiya namona bukomo bwa kulwa na kino kintu kibi kekyaumfikīle kashā!”

Tiina otutelele kala mu kishinte kikwabo unena’mba: “Nemwenine bukwashi bwa Leza tamba’tu mu difuku dyafwile Timo. Monanga kuboko kwa Yehova kwa bukwashi mu bitatyi bya tusua. Kadi mulao wa mu Bible wa lusangukilo i wa bine kondi. Umpanga bukomo bwa kwendelela kufika ne difuku dyotukemona monka na Timo.”

Uno mwiivwanino i mukwatañane na wa midiyo ne midiyo ya bantu bakulupile bubinebine bwa Bible. Nansha shi ulanga’mba byobya binena Bible ke bya binepo nansha’mba i bilotwa, udi na kiselwa kya kubandaula bukamoni bulombola’mba madingi ne milao idi’mo i ya bine. Padi ukamona’mba Bible ukwashanga bininge boba badi na njia.

SHI USAKA KUYUKILA’KO BIKWABO PA LUKULUPILO LWA BAFWE

Tala mavideo pa diteba dyetu dya jw.org

LELO BAFWE BADI MU NGIKADILO’KA?

Le twikalanga namani shi tubafu? Malondololo mayampe aleta Bible etuseñanga ne kwitupa kikulupiji

Tala mu KIBĪKO > MAVIDEO (Video Yosaka: BIBLE)

LE USAKA KWIVWANA’KO MYANDA MIYAMPE?

Byokudi myanda mivule mibi, le i kwepi kokokeja kwivwana myanda miyampe?

Tala mu BIBLE NE ABE > NDOE NE NSANGAJI