Kingai Kyenu Kisaka ku Lupusa Lubi

1-3. (a) I kwepi kutambanga lupusa lubi luletanga makambakano mu kisaka? (b) I ndiñamano’ka ifwaninwe kwikala na bambutwile mu kukinga kisaka kyabo?

USAKANGA kutuma obe mwana ku masomo, mvula papo unoka. Ukalonga namani? Lelo ukamuleka atambe bitupu pakubulwa kotyi wa mvula’ni? Nansha ukamuvwika makotyi mavule akekobeka’mo pa kwenda? Mhm, kukekilongapo. Ukamupa enka byobya bimusakila kete mwanda wa akafike mūmu.

² Muswelo umo onka, bambutwile nabo bafwaninwe kwikala na ndiñamano mu kukinga bisaka byabo ku lupusa lubi, lutamba ku bintu bishileshile​—ku byamazuwa, ku bilombolwa na binanda ne mu mikanda, ku balunda nabo ne ku masomo. Bambutwile bamo-bamo i bazobolole kukinga byabo bisaka. Bakwabo nabo pa kumona muswelo ubipile byonso bilongeka pano pantanda, bapityija’byo pa mikalo na kutyinya babo bana bininge, bana kebatompola. Lelo kikokejika kwikala na ndiñamano?

³ Eyo, kikokejika. Lupusa lupite kipimo i lubi, luletanga musala. (Musapudi 7:16, 17) I muswelo’ka ukokeja bambutwile bakristu kwikala na ndiñamano mu myanda itala kukinga byabo bisaka? Tubandaulei bipindi bisatu: bufundiji, kisense ne kwipwija mukose.

I ANI UFWANINWE KUFUNDIJA BOBE BANA?

4. Bambutwile bakristu bafwaninwe kumona masomo a babo bana muswelo’ka?

⁴ Bambutwile bakristu bakwete masomo na mutyika mukatampe. Bayukile’mba masomo akwashanga bana bayuke kusoma, kwandika, kwisamba senene ne kupwija myanda. Kadi ebakwashanga bayuke muswelo wa kwifunda. Bwino bwifundanga bana ku masomo bukokeja kwibakwasha bakekale na būmi bulumbuluke, nansha byobakokeja kutanwa na makambakano a pano pantanda. Pakwabo kadi, masomo mayampe akokeja kwibakwasha bayuke kwingila mingilo mikatampe.​—Nkindi 22:29.

5, 6. I muswelo’ka ukokeja koneka bana ku masomo na kusapwilwa myanda yabubela itala pa bulādi?

⁵ Masomo akongelanga bana pamo na bana bakwabo​—bavule bekalanga na milangwe ya bupupakane. Kimfwa, tubandaulei milangwe yabo mu myanda itala bulādi ne mwikadilo mulumbuluke. Mu Nijeria, ku masomo a sekondele, nsongwakaji mutomboke na busekese wādi udingila bakwabo mu myanda itala bulādi. Bādi bamuteja na katentekeji, nansha milangwe yandi byoyādi yakubulwa kwendela’mo, yādi uboya mu bitabo bikankamika milangwe ya busekese. Bamo bāshilula kutompa byāebalombwele. Pāimita umo dimi aye ukidi nkungakaji, pa kusaka kupulumuna’dyo aye mwine, wāfwa.

⁶ I kyabulanda, mwanda myanda imo-imo ya bulādi yabubela itelekwa ku masomo dyalelo itambanga ku badimu, ke ku banapo. Bambutwile bavule bafitwanga mityima pa kwivwana bintu bifundijibwa bana ku masomo mu myanda itala bulādi, pampikwa kwibalombola mīkadilo milumbuluke ne mwa kwilamina. Inandya nsongwakaji umo wa myaka 12 wānene’mba: “Tushikete mu kibundi kilamēte ku myanda ya Leza bininge, mulemekelwe bisela bya kishī, ino mu masomo adi mu kyetu kibundi, babilanga’mo bana tupota twa kuvwala kumeso kwa kulala na muntu mwanda wa kutyina kupya luba!” Aye ne wandi mulume bāfityilwe bininge pobāivwene’mba wabo mwana bamusongolanga ku masomo kudi bansongwalume ba lwandi ludingo. I muswelo’ka ukokeja bambutwile kukinga byabo bisaka ku luno lupusa lubi?

7. I muswelo’ka otukokeja kukañanya myanda yabubela itala pa bulādi?

⁷ Lelo i kiyampe kufinda bobe bana myanda yonso itala bulādi? Ehe. I kiyampe kwibafundija’yo abe mwine. (Nkindi 5:1) Eyo, mu matanda a mu Bulaya ne mu Amerika wa Kutunduka, bambutwile bavule bevwananga bumvu bwa kwisambila pa ino myanda. Ne mu matanda amo-amo a mu Afrika, bambutwile kebesambilangapo pa ino myanda na babo bana. Shabana umo wa mu Sierra Leone wānene’mba: “Mungya kishī kya mu Afrika, kwisamba na mwana myanda ya bulādi i kijila.” Bambutwile bamo-bamo balañanga’mba kufundija bana myanda itala bulādi i kwibashitwila dishinda dya kulonga busekese! Ino lelo Leza udi’po na milangwe’ka?

MILANGWE YA LEZA ITALA PA BULĀDI

8, 9. I misoñanya’ka milumbuluke itala pa bulādi itanwa mu Bible?

⁸ Bible ulombola patōka’mba kwisambila pa myanda itala bulādi mu muswelo mwendelemo ke kya bumvupo. Mu Isalela, bantu ba Leza bāpelwe musoñanya wa kubungakena pamo, kubadila’mo ne “twana,” mwanda wa kwivwana butangi bwa Mukanda-wabijila wa Mosesa. (Kupituluka 31:10-12; Yoshua 8:35) Mukanda-wabijila wādi utela pakubulwa kafinda myanda mivule itala pa byamutaka, kimfwa kwenda ku mweji, kutambwa na mema a bulume, busekese, makoji, bulādi bwa bana-balume abo bene na bene, busula-malwa, ne kulāla na banyema. (Levi 15:16, 19; 18:6, 22, 23; Kupituluka 22:22) Kupwa kwa buno butangi, bambutwile bādi bafwaninwe kushintulwila’byo babo bana banuke balwipangulo.

⁹ Mu Nkindi shapita wabutano, wabusamba ne wabusamba-bubidi mudi bisonekwa bilombola mbutwile wabuswe udingila bandi bana ku byaka bitala pa busekese. Bino bisonekwa bilombola’mba kyaba kimo busekese bukokeja kukoka muntu. (Nkindi 5:3; 6:24, 25; 7:14-21) Ino bifundijanga’mba busekese i bubi, buletanga byamalwa; kadi bino bisonekwa bipānga bankasampe bulombodi bwa kwibakwasha beepeje ku mashinda a munyanji. (Nkindi 5:1-14, 21-23; 6:27-35; 7:22-27) Kutabukidila, mu busekese kemudipo nsangaji idi mu kusambakena pamo kwendelemo kwa umbusongi. (Nkindi 5:15-20) Buno ye bufundiji bufwaninwe kulonda bambutwile!

10. Mwanda waka kufundija bana buyuki bwa Leza butala pa bulādi ke kwibashitwilapo dishinda dya busekese?

¹⁰ Lelo bufundiji bwa uno muswelo busawilanga bana dishinda dya kulonga busekese? Mhm, Bible ufundijanga’mba: “Boloke bakanyongololwa pa kuyukidija.” (Nkindi 11:9) Le kusenswepo kunyongolola bobe bana mu lupusa lubi lwa ino ntanda? Shabana umo wānene’mba: “Twāshilwile kusapwila betu bana myanda itala bulādi pampikwa kafinda tamba pa bwanuke bwabo. Mu uno muswelo, nansha abateleka banuke bakwabo besamba myanda ya bulādi, kebatulumukanga’yopo. Mwanda ke kijilapo.”

11. I muswelo’ka ukokeja bana kufundijibwa bityebitye myanda ya umbūmi ibatala?

¹¹ I kiyampe kufundija bana myanda itala byamutaka pobakidi banuke, enka na mwikilombwela mashapita abadikile ano. Shi kofundija bana banuke majina a bipindi bya ku ngitu, kokakila bipindi bya ku ngitu yabo ya bumvu, amba bidi bumvu pa kwibitela. Mwibafundijei majina abyo. Mwenda mafuku, kifwaninwe kwibafundija kwikala na bumvu ne kwitūdila mikalo. I kipite buya bambutwile bonso babidi kufundija babo bana amba bino bipindi i bya pabula ku ngitu, ke bya kutengwapo kitengetenge na bantu bangi, kwibalombola’byo nansha kwisambila’po myanda yakubulwa kwendelamo. Penda patama bana, i kiyampe kwibasapwila musambakenanga mwana-mulume na mwana-mukaji mwanda wa kubutula mwana. Shi abashilula kulumba ku busongwanzele, bafwaninwe kulombolwa muswelo onso wenda walamuka yabo ngitu. Buno bufundiji bukokeja kadi kukinga bana ku bulādi bwa ku bukomo, pamo na mwikilombwela Shapita 5.​—Nkindi 2:10-14.

MINGILO YA KU NJIBO IDI NA BAMBUTWILE

12. I milangwe’ka mikobakane ifundijibwanga pavule ku masomo?

¹² Bambutwile bafwaninwe kwikala na bwino bwa kukañanya milangwe yabubela ifundijibwa bana ku masomo​—ya mafilozofi a ino ntanda, kimfwa lufundijo lwa kwialamuna, mushipiditu wa kufwila ntanda nansha mulangwe wa bupondo unena’mba kekudipo bubinebine bwakubulwa kilema. (1 Kodinda 3:19; Enzankanya na Ngalwilo 1:27; Levi 26:1; Yoano 4:24; 17:17.) Badimu bavule batumbijanga masomo malampe bipite kipimo. Nansha kufundila’ko byokudi butongi bwa muntu aye mwine, badimu bamo-bamo bafundijanga bana’mba ye dishinda dimo kete ditwala muntu ku būmi bulumbuluke.a​—Mitōto 146:3-6.

13. Bana bafunda bakokeja kukingwa muswelo’ka ku milangwe imbi?

¹³ Shi bambutwile basaka kukinga babo bana ku mfundijo yabubela nansha mikobakane, bafwaninwe dibajinji kuyuka bufundiji bobapebwa. Nanshi, banwe bambutwile yukai amba mudi na mwingilo wa kuvuija ku njibo! Tai mutyima byabinebine ku masomo a benu bana. Mwisambei nabo shi abatambe ku masomo. Mwibepangulei byobadi abefunde, bifundwa bibapēlela ne bibakomene. Talai mingilo yobebapele ya kukalongela ku njibo, bintu byobalembele ne mpwe yobatambwile ku ekizame. Pimai kwiyuka na badimu babo. Sapwilai badimu’mba mutendelanga mwingilo wabo bininge, ne kadi musakanga nabubinebine kwingidila nabo pamo.

BALUNDA NA BOBE BANA

14. Mwanda waka kutonga balunda bayampe i kintu kya mvubu mikatampe ku bana bene-Leza?

¹⁴ “I ani ukufundije wao muswelo?” I bambutwile banga ke bepangule kino kipangujo pa kutapwa ku mutyima na kintu kibi kinene wabo mwana nansha kyalongele? Ne i misunsa inga ilambikwanga’kyo balunda nandi bapya ba ku masomo nansha balondakani nabo? Eyo, kisense kyalamunanga mwikadilo wetu pakatampe, twikale bankasampe nansha bakulumpe. Mutumibwa Polo wētudyumwine’mba: “Kemukyongolwai; kwinangila kubi kuboleja miswelo milumbuluke.” (1 Kodinda 15:33; Nkindi 13:20) Bankasampe bo bene batuntumikwanga na bakwabo. Kebekalangapo na mwimanino kampanda mupotoloke, kadi dimo-dimo bafwilanga kusangaja bakwabo nansha kwitumbika. Omwanda bafwaninwe kutonga balunda nabo balumbuluke!

15. Bambutwile bakokeja kuludika babo bana namani mu myanda itala kutonga balunda?

¹⁵ Monka mwikiyukile kala bambutwile bavule, pavule bana kebatoñangapo byoloke, bafwaninwe kuludikwa. Kino kekishintululapo amba bafwaninwe kutongelwa balunda. Ino pobenda batama, wibafundije kuyuka kusansanya ne mwa kuyukila ngikadilo ya muntu obafwaninwe kusamba nandi bulunda. Ngikadilo itabukile yonso i kusanswa Yehova ne kulonga byoloke kumeso andi. (Mako 12:28-30) Wibafundije kusanswa ne kulēmeka bantu bakubulwa budimbidimbi, bakanye, bakizaji ne basenswe mingilo. Umbula bwa kifundwa kya kisaka, fundija bana bayuke kusokola bantu batelelwe mu Bible bādi na ino ngikadilo, ne mwa kuyukila bantu badi nayo mu kipwilo. Lombola kimfwa mu kutonga balunda nobe.

16. Bambutwile bafwaninwe kukengelela muswelo’ka butongi bwa babo bana bwa balunda?

¹⁶ Lelo uyukile balunda na bobe bana? I kika kyokunenena bobe bana’mba itai balunda nenu kuno kwetu, nami nebayuke? Ufwaninwe kwipangula bobe bana muswelo umonwa balunda nabo na bankasampe bakwabo. Lelo bayukene bu bantu babululame’ni nansha bu ba mikadilo ibidi? Shi badi na mikadilo ibidi, nankyo kwasha bobe bana balanguluke pa muswelo ukebafikija kino kyabo kisense ku bibi. (Mitōto 26:4, 5, 9-12) Shi uwamone’mba mwikadilo, muvwadilo, muneneno nansha milongelo ya obe mwana keyenda yoneka, shikata nandi, mubandaule nandi mikadilo idi na balunda nandi. Uyuka padi kudi mulunda nandi umusoñanya kulonga bibi.​—Enzankanya na Ngalwilo 34:1, 2.

17, 18. Kutentekela pa kudyumuna bana ku kisense kibi, i bukwashi’ka bukwabo bufwaninwe kuleta bambutwile?

¹⁷ Ino kokifundija bobe bana enka kwepuka balunda babi kete, mhm. Wibalombole ne mwa kusokwela balunda bayampe. Shabana umo wānene’mba: “Tupingakenyanga’po nyeke kintu kikwabo. Kitatyi kyāsakile masomo ādi afunda’ko wetu mwana kumutweja mu ekipe ya futubolo, twāmushikatyije ami ne wami mukaji, ketumushintulwila mwanda’ka uno kewādipo mulangwe mulumbuluke​—mwanda kyādi kya kukamutweja mu kisense kya balunda bakwabo. Kumfulo twamupa’po mulangwe wa kutonga bankasampe ba mu kipwilo, kupwa twebasela abo bonso twaenda nabo kukata futu ku kiwanza kya makayo. Kino kyāpwijije uno mwanda.”

¹⁸ Bambutwile batunangu bafundijanga babo bana mwa kusokwela balunda balumbuluke ba kwipwija nabo mukose. Ino ku bambutwile bavule, myanda ya kwipwija mukose iletanga makambakano.

I KWIPWIJA MUKOSE KWA MUSWELO’KA?

19. I bimfwa’ka bya mu Bible bilombola’mba kwisangaja mu bisaka ke bubipo?

¹⁹ Lelo Bible ukankajanga kwisangaja? Mhm! Bible unenanga’mba kudi “kitatyi kya kusepa . . . ne kitatyi kya kuja.”b (Musapudi 3:4) Bantu ba Leza ba mu Isalela wakala bādi basenswe buimba ne buomba, luja, lunsense ne kwityonkela ntyonko. Yesu Kristu wākatenwe ku masobo makatampe a butundaile ne ku “bidibwa bikatampe” byāmutekele Mateo Levi. (Luka 5:29; Yoano 2:1, 2) Kino kilombola’mba Yesu kādipo ushikilwe kwisangaja. Nanshi tusepo ne kwisangaja kebifwaninwepo kumonwa bu bubi mu yenu njibo!

20. I kika kifwaninwe kuvuluka bambutwile kitatyi kyobateakanya kwipwija mukose kwa kisaka?

²⁰ Yehova i ‘Leza wansangaji.’ (1 Temote 1:11) Omwanda mutōtelo wa Yehova ufwaninwe kwikala nsulo ya kusepelela, ke kintupo kya kuvutakanya nsangaji mu būmi. (Enzankanya na Kupituluka 16:15.) Mungya kibutwila, bana badi na bupyasakane ne bukomokomo, bino bisokokelanga patōka kupityila mu makayo ne mu kwipwija mukose. Kwipwija mukose kuyampe ke enkapo kwisangaja kete. Mwanda kufundijanga bana ne kwibatamija. Mutwe wa kisaka ye udi na kiselwa kya kukumbanya bisakibwa byonso bya ba mu kipango kyandi, ne kuteakanya kwipwija mukose. Inoko kifwaninwe kwikala na ndiñamano.

21. I makinga’ka adi mu kwipwija mukose dyalelo?

²¹ Mu ano “mafuku a kumfulo” a kavutakanya, muzo wa muntu i muyule bantu “bakusanswa byamazua pakatampe kudi Leza mpika” enka na mokyātobelwe mu Bible. (2 Temote 3:1-5) Ku bavule, kwipwija mukose ye kintu kibajinji mu būmi bwabo. Pano byamazuwa bibapite buvule, bikokeja kuyata kyaba kya bintu bya mvubu mikatampe. Byamazuwa bivule dyalelo bitumbijanga busekese, bukalabale, bitomibwa bileta lunjingwe ne milongelo mikwabo imbi yamunyanji. (Nkindi 3:31) I kika kifwaninwe kulonga mwanda wa kukinga bankasampe ku byamazuwa bibi?

22. Bambutwile bakokeja kufundija babo bana muswelo’ka bayuke kutyiba mbila na tunangu mu myanda itala kwipwija mukose?

²² Bambutwile bafwaninwe kwibakadila mikalo ne kwibakankaja bintu bimo-bimo. Ino nakampata, bafwaninwe kufundija babo bana mwa kujingulwila kwipwija mukose kubi, ne kukaya pa nkailo. Bufundiji bwa uno muswelo bulombanga kitatyi ne kwielela’ko. Tulete kimfwa. Shabana umo wa bana babidi bana-balume wāmwene wandi mwana umbedi uteleka emisho impya ku ladiyo kitatyi ne kitatyi. Difuku dimo pa kwenda ku kaji na motoka, wāfungula ladiyo, wātūla’nka pa emisho’ya, kateleka. Wenda wimanaimana mwanda wa kusoneka binenwa byateleka mu ñimbo. Mwenda mafuku, wāshikata na bandi bana, wāshilula kwibasapwila binenwa byaatelekele’bya. Wēbepangula bipangujo bya kwibaloba tudi mu kanwa, wāshilula’mba: “Banwe mulanga’po namani?” ne kwibateja na katentekeji. Pa kupwa kulanguluka pa ino myanda na kubandaula Bible, bāitabija kuleka kuteja mine emisho’ya.

23. I muswelo’ka ukokeja bambutwile kukinga babo bana ku mazuwa mabi?

²³ Bambutwile bakristu batunangu babandaulanga minjiki, mpangiko ya ku TV, mafilime a video, mabuku a makayo, makayo a ku video ne masinema atalanga babo bana. Batala pa bibalu bya mabande, binenwa bimbilwe’mo ne kuyuka koatamba, ne kusoma myanda inena’po majulunale, baivwana’mo ne bipindi. Bambutwile bavule bafitwanga mityima pa kumona “byamazuwa” bitūdilwa bankasampe dyalelo. Boba basaka kukinga babo bana ku milongelo ya disubi bashikatyilanga pamo na kyabo kisaka, kebabandaula byaka bidi’mo ne munenena’po Bible ne mabuku emanine pa Bible, kimfwa dibuku Les jeunes s’interrogent — Réponses pratiques ne bishinte bya mu Kiteba kya Mulami ne mu Amkeni!c Bambutwile bakadile babo bana mikalo yabinebine, beilemekele nyeke ne kwiingidija na mutyima mutūke, bamwenanga’mo nyeke bipa bilumbuluke.​—Mateo 5:37; Fidipai 4:5.

24, 25. I bintu’ka bilumbuluke bikokeja kwipwija nabyo bisaka mukose?

²⁴ Nabubine, kupelela bana mazuwa mabi, nabo i bulwi pabula. Kilongwa kibi kifwaninwe kulemununwa na kiyampe, shi bitupu bana bakaponena mu mwiendelejo umbi. Bisaka bya bwine-kristu bivule bidi na nsekununi mingi ya bintu byobalongelanga pamo​—kukananga muntanda, kwipwija mukose mu bifuko bilumbuluke, kukaya makayo, komba kindadi ne kukapempula bomubutulwa nabo nansha balunda. Bakwabo i bajingulule’mba kwipwija mukose na kutanga na diwi ditunduke i nsulo mikatampe ya nsangaji ne bukankamane. Bakwabo basangelanga kwibangila mānga ileta tusepo nansha isangaja. Bakwabo nabo bebidile kushikatyila pamo, bepwija mukose na mingilo ya mbao nansha na mingilo mikwabo ya makasa, kimfwa komba byombanwa, kupenta mpetyi, nansha kwifunda bipangwa bya Leza. Bana basangela kukaya na bintu bya uno muswelo i bakingwe ku byamazuwa byamunyanji bivule, ne bayukile’mba kukokolokwa kudi na kamweno kupita’ko kushikata bitupu nansha kuzuwa. Kukaya abe mwine kusangajanga bininge kupita’ko kubandila bitupu.

²⁵ Kushikatyila pamo nako kukokeja kwimukwasha bininge mu kwipwija mukose. Shi kepetyilwepo bantu bapite buvule nansha kujimija kitatyi, kukakwasha bobe bana kupita’ko mizaulo bitupu. Kukokeja kuningija bumo ne buswe mu kipwilo.​—Enzankanya na Luka 14:13, 14; Yude 12.

KYOBE KISAKA KIKOKEJA KUNEKENYA NTANDA

26. I ngikadilo’ka yofwaninwe kutamija nakampata shi usaka kukinga kyobe kisaka ku lupusa lubi?

²⁶ Eyo, kukinga kyobe kisaka ku lupusa lubi lwa ino ntanda kulomba kwielela’ko. Ino kudi kintu kitabukile byonso kikokeja kwimukwasha munekenye. I buswe! Kwikutyila umbumo ne buswe byalamunanga kisaka ke kīkalo kya mutyima-ntenke, ne kuloeja kibidiji kya kwisambila pamo, ngabo ikiñanga kisaka ku lupusa lubi. Kudi kadi buswe bukwabo budi na mvubu mikatampe​—buswe bwa Yehova. Shi buno buswe budi mu kisaka, kukekala katōkwe kakatampe ka kutamija bana bashikilwe kufityija Leza mutyima na kuponena mu lupusa lwa ino ntanda. Kadi, bambutwile baswele Yehova na mutyima umo bafwaninwe kukimba kwiula bwandi bumuntu bwa buswe, bwa mutyima unekena, bujalale. (Efisesa 5:1; Yakoba 3:17) Shi bambutwile balonge kino, babo bana kebakamonepo mutōtelo wa Yehova bu kintu kibatyinyinye mbavu ne kwibabudija nsangaji ne tusepo, kintu kibatuntumikile bininge kyobasaka kwinyongolola’mo. Ino bakamona mutōtelo wa Leza bu ye dishinda dya umbūmi dilumbuluke kutabuka byonso.

27. Kisaka kikokeja kunekenya ino ntanda muswelo’ka?

²⁷ Bisaka bikutyile umbumo, bingidila Leza mwingilo wa nsangaji, mujalale, bielela’ko na mutyima umo mwanda wa kwikala nyeke “bakubulwa kiko, nansha kakoba” katamba ku lupusa lubi lwa ino ntanda, bisangajanga Yehova mutyima. (2 Petelo 3:14; Nkindi 27:11) Bisaka bya uno muswelo bilondanga mu lwayo lwa Yesu Kristu, wānekenye bukomo bonso bwa ino ntanda ya Satana yādi ikimba kumubombola. Omwanda pādi kepadi Yesu kubwipi na kumfulo kwa būmi bwandi bwa bu muntu, wānene’mba: “Napu kunekenya panopantanda.” (Yoano 16:33) Longa bukomo, kyobe kisaka nakyo kinekenye ino ntanda ne kukekala na būmi bwanyeke!