Myanda ya Kunyemena’ko ya Kabuku ka ku Kupwila Būmi ne Mwingilo
5-11 Kweji 7
BYABULĒME BYA MU KINENWA KYA LEZA | KUPITULUKA MU BIJILA 11-12
Muswelo Usaka Yehova Bamutōte
it-1-F p. 93 mus. 7
Muya
Kwingila na muya onso. Dibajinji, “muya” ufunkilanga pa muntu mwine, enka na motwekilombwelanga kala. Bisonekwa bimo bitukankamika tukimbe Leza, tumusanswe ne kumwingidila na ‘mutyima wetu onso ne na muya wetu onso’ (Kup 4:29; 11:13, 18), kadi Kupituluka mu Bijila 6:5 unena’mba: “Sanswa Yehova Leza obe na mutyima obe onso, ne muya obe onso, ne na bukomo bobe bonso.” Yesu nandi wanenene amba i kya mvubu kwingidila Leza na muya onso, ne bukomo bonso, kadi amba ne na ‘ñeni yonso.’ (Mak 12:30; Luk 10:27) Mu kishima muya mudi kala bukomo, mutyima ne ñeni, penepa tubwanya kwiipangula kine kitelēlwe bino bishima pamo na kishima muya. Pa kusaka twivwanije byobishintulula, tulete’ko bidi kimfwa: Muntu ubwanya kwipoteja aye mwine (ko kunena’mba muya wandi) bu mupika kwa muntu mukwabo, penepa waikala ke wa yewa umupotele kadi muntu’wa ye ke mfumwandi. Uno umpika kakengidilapo uno mfumwandi na mutyima wandi onso mwanda’tu wa kusangaja mfumwandi, ne kadi kakengidijapo bukomo bwandi bonso nansha ñeni yandi yonso pa mwanda wa tumweno twa mfumwandi. (Dingakanya na Ef 6:5; Kol 3:22.) Nanshi bino bipindi byonso bya muya i bitelwe mwanda bidi na mvubu, ne kadi kutyina’mba potwingidila Leza wetu twakakomenwa kwibivuluka, mwanda kudi Aye ko kutambile bino bipindi ne kudi wandi Mwana, mwine wapēne būmi bwandi pa mwanda wetu. “Kwingidila Leza na muya onso’’ mubadilwa kumwingidila abe yense, kwakubulwa kuleya kipindi kyobe nansha kimo, bwino bobe, bukomo bobe, ne milangwe yobe.—Dingakanya na Mat 5:28-30; Luk 21:34-36; Ef 6:6-9; Fid 3:19; Kol 3:23, 24.
it-1-F p. 231 mus. 10
Kisōkelo
Bene Isalela basoñanibwe konakanya bisōkelo byonso ne bikomo ne bipanda bikola bya bantu kebādipo batōta Yehova. (Div 34:13; Kup 7:5, 6; 12:1-3) Kebādipo bafwaninwe nansha dimo kwiula bano bantu nansha kulambula babo bana na kwibasōka mu mudilo na mwādi mulongela bene Kenani. (Kup 12:30, 31; 16:21) Bene Isalela kebādipo na lupusa lwa kwikala na bisōkelo bivule, ino bādi banenwe kwikala enka na kimo kete mu mutōtelo wa Leza wa bine, ne kino kisōkelo kyādi kifwaninwe kwikala enka mu kifuko kitongelwe na Yehova. (Kup 12:2-6, 13, 14, 27; papo mu Babiloni mwādi bisōkelo 180 bya Ishitala, leza mukaji.) Dibajinji bene Isalela pobāpwile kwabuka munonga wa Yodano, bāsoñanibwe kūbaka kisōkelo kya mabwe ampikwa kusonga matentakanye bitupu (Kup 27:4-8), kadi Yoshua ye wāubakile kino kisōkelo pa Lūlu lwa Ebalu. (Yos 8:30-32) Pobāpwile kwabanya ntanda yākwetwe, kisaka kya Lubeni, kya Ngade ne kipindi kya kisaka kya Manase, byāubakile kisōkelo bobwa bukila bwa munonga wa Yodano, kino kilongwa kyēbaletele lupotopoto na bisaka bikwabo mu bula bwa kitatyi kampanda, ku mfulo bisaka bikwabo’bya byājingulula’mba baūbakile kino kisōkelo mwanda wa kwivuluja amba bafwaninwe kwikala na kikōkeji kudi Yehova Leza wa bine, ke mwandapo wa bupondo.—Yos 22:10-34.
Byabupeta bya ku Mushipiditu
it-1-F p. 1037
Lūlu lwa Ngedizimi
Kinondanonda na pāpwile bene Isalela kunekenya Ai, Yoshua wāludikile bene Isalela balonde bulombodi bwāletele Mosesa bwa kwibungila ku Lūlu lwa Ngedizimi ne lwa Ebalu. Kwinekwa bantu bātangīlwe madyese obādi ba kweselwa shi bakōkele Yehova, ne mafingo ādi a kwibafikila shi bamutombokele. Kisaka kya Shimioni, kya Yuda, kya Yosefa ne kya Benjemani byāimene kampalampala na Lūlu lwa Ngedizimi. Bene Levi bādi na sanduku wa kipwano mu lupongo, bisaka bikwabo bisamba byādi bimene kampalampala na Lūlu lwa Ebalu. (Kup 11:29, 30; 27:11-13; Yos 8:28-35) Mobimwekela, bisaka byādi kampalampala na Lūlu lwa Ngedizimi byo byādi bilondolola ku madyese atāngilwe bukila bobādi, bisaka bikwabo byo byālondolwele ku mafingo atāngilwe bukila bobadi ku Lūlu lwa Ebalu. Banenanga’mba madyese ātangilwe bukila bwa Lūlu lwa Ngedizimi mwanda i lūlu lulumbuluke kadi lwa bumeni, ino Lūlu lwa Ebalu lwādi lūlu lwa mabwe kadi lwampikwa bumeni, inoko Bible kanenenepo kintu pa uno mwanda. Mukanda wa Bijila wātangilwe na diwi ditunduke “ku meso a kipwilo kyonso kya Isalela, kubadila’mo ne bana-bakaji ne bana ne beni ba kibundi badi bashikata mu bukata mwabo.” (Yos 8:35) Bino bisaka byonso byāivwene byāivwene senene binenwa byonso mwanda byādi bimene mu kifuko kiyampe mpata.—Tala LŪLU LWA EBALU.
12-18 KWEJI 7
BYABULĒME BYA MU KINENWA KYA LEZA
“Bijila Byālombwele Amba Yehova Utele Balanda Mutyima”
it-1-F p. 648 mus. 5
Kya Dikumi
Bimweka bu kwādi ne kya dikumi kya muswelo mukwabo kyobādi batūla mwaka ne mwaka mwanda wa kwikingidija mu bintu bikwabo. Nansha bene Levi byobādi bakwatakanibwa ne na kino kya dikumi, inoko kekyādipo kitulwa mwanda wa kukwatakanya butobo bwa bene Levi. Bisaka bya bene Isalela byo byādi bimwena mu kino kya dikumi mu kitatyi kyobādi bakabungakena pamo pa ma fetyi makatampe. Ku Yelusalema byokwādi kulampe bininge kadi byādi bikomo kukafikija’ko bino bya dikumi, bādi bebipoteja, lupeto’lwa lwaingidibwa mwanda wa kukasokola’ko pa kushikata ne kwikwatakanya ku bitango bijila. (Kup 12:4-7, 11, 17, 18; 14:22-27) Inoko, bene Isalela bādi balonga Sabato mu mwaka onso wa busamba-bubidi. Mu ino myaka isamba-ibidi, mwaka onso wa busatu ne wa busamba bene Isalela bādi bengidija luno lupeto mwanda wa kukwatakanya bene Levi, beni, bakaji ba bishala ne bana ba mu kibundi bampikwa bashabo. Kebādipo belwingidija ku madepanse a ku bitango.—Kup 14:28, 29; 26:12.
it-2-F p. 843
Mwaka wa Sabato
Mwaka wa Sabato wādi witwa ne bu “mwaka wa kulekela mapu [hashshemittah].” (Kup 15:9; 31:10) Mu bula bwa uno mwaka ntanda yādi ikōkolokwa mwanda keyādipo idimwa. (Div 23:11) Kadi shi muntu wadi na ndeni, yādi imulekelwa. Mwanda wādi mwaka wa “kulekela mapu kudi Yehova” mwanda wa kumutumbija. Bantu bamo banenanga’mba māpu keādipo alekelwa bya lonso, inoko Muhebelu ukongweje Muhebelu mukwabo kādipo ufwaninwe kumutyinya mbavu mwanda wa amufute, mwanda kadipo na kyadi nakyo mu mwine mwaka’wa, mwanda i kutupu muntu wadi udima. Inoko wādi ubwanya kulandula mweni umwapwile amufute. (Kup 15:1-3) Balabi bamo balañanga’mba shi muntu waapwijije mwanabo mulanda mwanda wamukwetyilwe lusa, māpu’a ādi amulekelwa, ino shi muntu waapwile lupeto mwanda wa kukasunga nalo wao wādi mwanda mukwabo. Kadi enka bano Balabi banenenga’mba mu myaka katwa kabajinji Yesu ke Mwiye, Hillel wāletele’ko mulangwe wa amba yewa wapwijajañene wādi ubwanya kukatula mwanda’wa ku kidye, mwanda wa māpu’a aleke kwikala mu kyaka kya kujimina’o.—The Pentateuch and Haftorahs, edited by J. Hertz, London, 1972, pp. 811, 812.
it-1-F p. 794 mus. 2
Mupika
Bijila Bimo Byādi Bitala Kipwano kya Umpika na Mfumwandi. Mu bene Isalela, mupika Muhebelu wādi mwishile na mupika mweni, ko kunena’mba mweni ushikete mu Isalela, nansha mweni wa lupito. Inoko umpika ke Muhebelupo wādi ushala nyeke umpika wa mfumwandi kadi ne wandi mwana mwana-mulume wādi ubwanya kwikala bu umpika wa mfumwandi (Lev 25:44-46), ino mupika Muhebelu wādi upebwa bwanapabo shi wabwanya myaka isamba-ibidi mu bupika nansha mu Mwaka wa Bwana Pabo, enka mwaka wakabadikila’wa. Mu kitatyi kyaakidi bu mupika, Muhebelu wādi umonwa bu muntu wa kaji. (Div 21:2; Lev 25:10; Kup 15:12) Shi Muhebelu wepoteja bu mupika kwa mweni ushikete mu Isalela, kwa wa mu kisaka kya mweni, nansha kwa mweni uvilukile mu Isalela, wādi ubwanya kukūlwa kitatyi kyo-kyonso, ekale aye mwine nansha muntu mukwabo udi na lupusa lwa kumukūla. Mfutwa ya kukūla nayo muntu yādi ilonda mungya buvule bwa myaka ishadile muntu pa kusaka’mba Mwaka wa Bwanapabo ubwane nansha mwaka wandi wa busamba-bubidi mu bupika ubwane. (Lev 25:47-52; Kup 15:12) Pa kupa mupika Muhebelu bwanapabo, mfumwandi wādi ufwaninwe kumupa kyabuntu kya kukamukwasha ashilule būmi bwa bwanapabo. (Kup 15:13-15) Shi mupika wāile na mukaji wādi ufwaninwe kukajoka na mukajandi. Inoko shi mfumwandi ye wāmusongele mukaji (bimweka bu mukaji mweni kādipo upebwa bwanapabo mu mwaka wa busamba-bubidi). Mukaji’wa ne bana bonso babutwile bakashala ke bantu ba mfumwabo. Mu myanda na ino mupika Muhebelu wādi utonga kushala lonso na mfumwandi. Shi watonge namino, bādi bamutubula kutwi mwanda wa kulombola’mba watonge kwikala bu mupika lonso.—Div 21:2-6; Kup 15:16, 17.
Byabupeta bya ku Mushipiditu
w06-F 1/4 p. 31
Bipangujo bya Batangi
Le i ñeni’ka yotuboila ku kijila kidi mu Divilu 23:19 kya’mba “Kufwaninwepo kutēka kana ka mbuji mu mabele a inako”?
Buno bulombodi bwa mu Bijila bya Mosesa butanwa misunsa isatu mu Bible, bubwanya kwitukwasha twivwanije muswelo umona Yehova bintu, kadi bulombolanga lusa lwandi ne kanye kandi. Bulombola ne muswelo washikilwe butōtyi bwa bubela.—Divilu 34:26; Kupituluka mu Bijila 14:21.
Yehova ushikilwe kutēka kana ka mbuji nansha ka nyema mukwabo kakidi ku mabele a inako. Leza wāpangile banyema bakaji na mabele mwanda wa kwamisha twana tobabutula pa kusa’mba tutame. Mwifundi umo wa Bible nena’mba, kutēka kanyema kakyamwa i “kufutulula kipwano kijila kidi pa bukata bwa mbutwile na mwana kitudile Leza.”
Bantu bamo banenanga’mba bajentaila bādi bateka kana ka nyema kakidi ku mabele mwanda wa kwita mvula anoke. Shi byādi uno muswelo nankyo uno musoñanya wa kuleka kuteka kana kanyema kakyamwa wādi wa kukinga bene Isalela ku bilongwa bya kubulwa ñeni kadi bya kasusu byādi bilonga batōtyi babubela ba mizo mikwabo. Bijila bya Mosesa byapeleje patōkelela bene Isalela kulonda bitungo bya yoya mizo.—Lev 20:23.
Kino kijila kilombola patōkelela kanye ka Yehova. Kadi mu Bijila mudi misoñanya mivule ya uno muswelo yādi ipeleja bene Isalela kususula banyema ne kulonga bintu bishile na kipangila. Inoko mu Bijila mwādi misoñanya ipeleja kulambula nyema wabutulwa kabwenye mafuku asamba-bidi, kwipaya nyema mu difuku dimo na twandi twana, nansha kwalula bunswa wasela mai ne twana pamo ne inato mwine.—Lev 22:27, 28; Kup 22:6, 7.
Na bubine, mu Bijila bya Mosesa kemudipo enka misoñanya ne bijila bibwanya kumonwa na bamo bu bikomo. Inoko misoñanya idi’mo itukwasha twikale na mwiendelejo muyampe mpata ulombola ngikadila miyampe ya Yehova.—Ñi 19:7-11.
19-25 KWEJI 7
BYABULĒME BYA MU KINENWA KYA LEZA | KUPITULUKA MU BIJILA 16-18
“Misoñanya ya Mwa Kutyibila Mambo na Boloke”
it-1-F p. 410 mus. 2
Kusabwa Meso
Kutunya kulonda myanda na boloke mu kidye pa mwanda wa kutyibwa milomo i kwelekejibwe na kusabwa meso, kadi mu Bijila mudi misoñanya mivule ipeleja kutyibwa milomo, nansha mfwatakani, mwanda bino bintu bibwanya kusaba mutyibi meso ne kumulengeja ekale na mboloji mu butyibi. “Kutyibwa milomo kusabanga meso a bantu bamona biyampe.” (Div 23:8) “Kutyibwa milomo kusabanga meso a bantu ba tunangu” (Kup 16:19) Mutyibi nansha shi i moloke namani kadi wa bujinguludi, shi abamupe byabuntu byādi bibwanya kwikala na lupusa pa mutyibilo wandi wa mambo. Bijila bya Leza kebisambilangapo’tu enka pa lupusa ludi mu kusabwa meso na byabuntu, ino i ne kwikala na kolēmenene kala mu mutyima na mulombwela’kyo kino kijila kya’mba: “Kufwaninwepo kwikala na mboloji kudi mulanda nansha kwitabila mpeta.’’ (Lev 19:15) Mutyibi kādipo ufwaninwe kutyibila mpeta mambo na mboloji mwandapo’tu i mpeta kadi kādipo ufwaninwe kutyiba mambo na masakila andi nansha mwanda wa kusangaja kibumbo.—Div 23:2, 3.
it-2-F p. 415 mus. 2
Bibalwa, Kubala
Ibidi. Divule kibalwa ibidi kingidijibwanga mu myanda ya kidye. Bukamoni bwa batumoni babidi i bya mvubu pa kwitabija myanda mu butyibi. Batumoni babidi nansha basatu bādi banenwe kukatula myanda ku meso a batyibi. Kadi uno musoñanya ulondwanga ne mu kipwilo kya bwine Kidishitu. (Kup 17:6; 19:15; Mat 18:16; 2Ko 13:1; 1Tm 5:19; Bah 10:28) Kadi ne Leza wālondele uno musoñanya pa kuyukija bantu amba wandi Mwana ye ukakūla muzo wa muntu. Yesu wānenene amba: “Kadi i kilembwe mu Bijila byenu amba: ‘Bukamoni bwa bantu babidi i bwa bine.’ Ami ne umo usapula bukamoni pa mwanda wami, kadi Tata untumine nandi usapulanga bukamoni pa mwanda wami.” (Yoa 8:17, 18).
it-2-F p. 657 mus. 3
Kitobo
Babitobo bo bādi na dyese dya kushintulwila bantu Bijila bya Leza, kadi bādi na mwingilo wa mvubu mpata mu myanda ya butyibi mu Isalela. Mu bibundi byāpelwe babitobo, batyibi bādi basoñanibwe kukatūla ku meso a babitobo myanda ibakomena mu kidye. (Kup 17:8, 9) Babitobo bādi banenwe kubandaula myanda pamo na bakulumpe ba kibundi shi kimfwa abatana muntu mufwe umwipaile kayukene, mwanda wa balonde bulombodi buletelwe pa kusaka’mba kibundi kileke kulambikwa mashi. (Kup 21:1, 2, 5) Shi mulume udi na mukao na wandi mukaji kupwa wāmulangila’amba walongele makoji mu bufyafya, nankyo mukaji’wa ukaselelwa ku kipandulwe, kwinekwa kitobo ukalonda bulombodi buletelwe pa kusaka’mba Yehova asokwele myanda yonso patōka shi mwana-mukaji’wa wālongele bubi bya bine ne kadi Leza atyibe mambo moolokele. (Umb 5:11-31) Mu myanda yonso, butyibi bwādi bukwata babitobo nansha batyibi bo bwādi bukwatakanibwa; muntu yense wibutombokela wādi unenwe kwipaibwa.—Umb 15:30; Kup 17:10-13.
Byabupeta bya ku Mushipiditu
it-1-F p. 852
Kupangwa
Mungya Bijila, pa kusaka’mba muntu aketelwe nsambu ya kwipaibwa kwādi kunenwe kwikale bukamoni bwa bine bwa bantu babidi. (Kup 19:15) Batumoni bo bādi bekala babajinji kwasa nonga-bibi mabwe. (Kup 17:7) Kino kyādi kilombola’mba bano batumoni bādi bapyasakenine bijila bya Leza ne butōki mu Isalela, ne kadi kyādi kibalengeja baleke kuleta bukamoni bwa bubela, bwampikwa kulangulukila’po, nansha bwa bukidibukidi.
26 KWEJI 7–1 KWEJI 8
BYABULĒME BYA MU KINENWA KYA LEZA | KUPITULUKA MU BIJILA 19-21
“Būmi bwa Muntu I Bulēme Kudi Yehova”
Iula Boloke bwa Yehova ne Lusa Lwandi
4 Yehova wālongolwele bibundi bisamba bya kunyemena’mo mu muswelo upēla kufika’mo. Wāsapwidile bene Isalela batonge bibundi bisatu bukila bumo bwa Yodano ne bikwabo bisatu bukila bukwabo. Mwanda waka? I mwanda wa kipya-mambo apēlelwe kufika bukidibukidi nansha’tu mu kibundi kimo pa bino. (Umbadilo 35:11-14) Mashinda ādi enda’ko ādi alongololwa senene. (Kupituluka 19:3) Kukwatañana na bibidiji bya Bayuda, kwādi biyukeno mu mashinda mwanda wa kukwasha babipya-mambo bafike mu bibundi’mwa. Byokwādi bibundi bya kunyemena’mo mu Isalela, mwine Isalela wipaile muntu pampikwa kusaka kādipo ufwaninwe kunyemena mu ntanda ingi, mwine mwaādi ubwanya kuponena mu ditompo dya kutōta bilezaleza.
Iula Boloke bwa Yehova ne Lusa Lwandi
9 Bubinga bumo bukatampe bwātūdilwe’ko bibundi bya kunyemena’mo, i mwanda wa kukinga bene Isalela ku kupya-mambo a mashi na kumwanga mashi ampikwa mwanda. (Kupituluka 19:10) Yehova usenswe būmi, kadi ushikilwe ntapañani. (Nkindi 6:16, 17) Byadi Leza moloke kadi ujila, katunyangapo kuyuka muntu wipaijañene pampikwa kusaka. Na bubine, muntu wipaijañene pampikwa kusaka wādi ubwanya kufwilwa lusa. Inoko dibajinji bidi wādi unenwe kushintulula wandi mwanda ku bakulumpe. Shi bakulumpe abatyibe amba i mwipaijañane pampikwa kusaka, penepa kipya-mambo’wa wādi ufwaninwe kushikata mu kibundi kya kunyemena’mo kufika’nka ne bifwa kitobo mukatampe. Padi kino kyādi kibwanya kushintulula’mba kipya-mambo’wa wādi unenwe kuvuya būmi bwandi mu kibundi kya kunyemena’mo. Ino mpangiko yākankamikile bene Isalela bonso bamone amba būmi i bujila. Pa kutumbija Yewa upāna būmi, bene Isalela bādi bafwaninwe kulonga bukomo bwabo bonso mwanda wa kuleka kutūla būmi bwa bakwabo mu kyaka.
it-2-F p. 892
Mashi
Leza wāpangile muntu mwanda wa ekale’ko mūmi, kadi muntu yense umwipaya ufwaninwe kwishintulwila ku meso Leza. Leza wālombwele uno mwanda paāsapwidile Kaini amba: “Mashi a mwanenu ao andidila pa nshi.” (Ngo 4:10) Nansha shi muntu ushikilwe mwanabo, umusakila lufu, umubaba, umuvubakenya myanda, nansha utūla būmi bwandi mu kyaka, mashi a muntu’wa ādi ekala pa mutwe wandi.—Lev 19:16; Kup 19:18-21; 1Yo 3:15.
Byabupeta bya ku Mushipiditu
it-2-F p. 1106 mus. 1
Kidye, Butyibi
Mu kibundi, njibo ya kidye yādi ku kibelo kya kibundi. (Kup 16:18; 21:19; 22:15, 24; 25:7; Lut 4:1) Ku “kibelo,” ko kunena’mba ku ntwelelo ya kibundi. Ku bibelo ko kwādi kutangilwa Bijila ku meso a bantu bonso kadi ko kobādi bafundijibwa myanda itala bijila. (Neh 8:1-3) Ku kibelo ko kwādi kupela kusokola batumoni mu myanda ya bantu. Kimfwa, myanda itala kwipotoloja bintu ne bikwabokwabo, kadi mu bula bwa difuku ku kibelo ko kwādi kutwelela ne kutambila bantu bavule. Kadi bantu byobādi na lupusa lwa kutanwa ku bisambo bilongelwa pa kibelo byādi bilengeja batyibi bate mutyima ku byobasambija ne kutyiba mambo moolokele. Na bubine kwātudilwe kifuko kubwipi na kibelo kwine kwādi kutyibila batyibi mambo mu muswelo muyampe. (Yob 29:7) Samwele wāendele upita mu Betele, Ngilengale, ne mu Mizipa kadi “watyibīle Isalela mambo mu bino bifuko byonso,” ino wadi ujokela mu Lama, mwanda mo mwadi yandi njibo.—1Sa 7:16, 17.
2-8 KWEJI 8
BYABULĒME BYA MU KINENWA KYA LEZA | KUPITULUKA MU BIJILA 22-23
“Bijila Byālombwele Amba Yehova Utele Banyema Mutyima”
it-1-F p. 868 mus. 2
Bitundu
Mu kitatyi kya kala, divule banyema bādi bengidijibwa mwanda wa kusela bitundu, kadi bene Isalela bāsoñanibwe amba shi ubamone mpunda wa muntu ukushikilwe wapone na biselwa kufwaninwepo kumusūla wamushiya, ino “ufwaninwe kumukwasha atūle nyema.” (Div 23:5) Bintu byonso biselele nyema bitwanga bu kitundu, kimfwa na munenenwe pano amba ‘bitundu biselwa na bimbulu bibidi.’—2Ba 5:17.
it-1-F p. 635 mus. 2
Kupituluka mu Bijila
Mu mukanda wa Kupituluka mu Bijila, mudi bijila byādi bisoñanya bantu basanswe banyema. Bene Isalela kebādipo banenwe kwalula koni kalēle mu bunswa na twana, mwanda mu kino kitatyi kekādipo na bukomo byokādi katele mutyima’nka ku kukinga twana. Bādi babwanya kukwata enka twana ino inato bamuleka, mwanda inato ukatoyanga ne twana tukwabo. (Kup 22:6, 7) Kidimye kādipo ufwaninwe kudima na mpunda ne ñombe, mwanda nyema umo pa bano wadi wa kukōka bininge. (Kup 22:10) Mwine Isalela kādipo ufwaninwe kukuta ñombe lukano ku kanwa kitatyi kyapūla miseke, kutyina wakamufita nzala aye papo na miseke pabwipi koku kadi wingila.—Kup 25:4.
w03-F 15/10 p. 32 mus. 1-2
“Kemwakīkutyilai mu Lupungu Lubi”
Enka na mobwanya kwikimwena pano, ngamedia ne ñombe bengidila pamo kadi i beshile ku bukomo. I bakutwe mu lupungu pamo—kintu kikutwanga’mo banyema babidi badi na bukomo bumo, ino bano banyema byobadi na bukomo bwishile luno lupungu lwibasusula bininge. Pa kulama bukomo bwa ngitu bwa banyema, Leza wāsapwidile bene Isalela amba: “Kufwaninwepo kudima na ñombe ne mpunda pamo.” (Kup 22:10) Uno musoñanya umo onka wādi ulondwa pa kwingidija ñombe ne ngamedia.
Na bubine, kidimye kādipo ufwaninwe kwingidija pamo banyema badi na bukomo bwishile. Inoko shi kadipo na ba ñombe babidi, wādi ubwanya kukutyila banyema babidi baādi nabo. Mobimwekela, mu myaka ya katwa ka dikumi ne kitema babidimye bādi bakilonda uno mwingidijijo wa banyema. Shi banyema badi na bukomo ne bulēmi bwishile, nyema wa bukomo butyetye wādi ubwanya kukomenwa kutabwila pamo na nyema wa bukomo, kadi nyema wa bukomo nandi wādi ubwanya kusela biselwa bimupite kilo.
Byabupeta bya ku Mushipiditu
it-1-F p. 629
Mapu, Yewa Wapuja
Mapu i bintu bidi na muntu byafwaninwe kwaluja nansha kufuta. Mu Isalela wa kala, muntu wādi wapula mapu pa mwanda wa kubulwa lupeto. Kadi kyādi kya bulanda ku mwine Isalela wādi wapula mapu, mwanda wadi wikala ke umpika wa yewa wapuja. (Nki 22:7) Bantu ba Leza bādi basoñanibwe kwikala na buntu ne kuleka kwisakila kitatyi kyobapuja bene Isalela basakilwa bukwashi, kebādipo banenwe kwibamwena pa mitwe na kwibapuja na kamweno. (Div 22:25; Kup 15:7, 8; Ñi 37:26; 112:5) Inoko shi i beni bapwile, bādi bafuta na kamweno. (Kup 23:20) Bayuda bamo banenanga dyalelo amba kwapula na kamweno kwādi kulongwa enka mu myanda itala bya busunga, ino kebādipo bapuja muntu na kamweno shi ukimba’tu mwa kwikwatakenya. Kadi divule dine beni bādi’tu bāya mu Isalela mu kakitatyi’tu katyetye, kyaba kivule bādi bansunga, o mwanda bādi baluja mapu na kamweno, nakampata shi nabo bapujanga bakwabo na kamweno.
9-15 KWEJI 8
BYABULĒME BYA MU KINENWA KYA LEZA | KUITULUKA MU BIJILA 24-26
“Bijila Byālombwele Amba Yehova Utele Bana-Bakaji Mutyima”
it-1-F p. 874 mus. 4
Mwana-Mukaji
Enka ne bijila bīsambila pa mwingilo wa busola byādi bita mwana-mukaji mutyima, na kunena’mba shi kebabwenye mwaka mutuntulu mu busongi, mulume kādipo ufwaninwe kwenda ku divita. Kino kyādi kikwasha boba besongele babutule mwana, mwine ukasenga mukaji kitatyi kyenda wandi mulume ku divita nansha shi mulume wakafu ku divita’kwa.—Kup 20:7; 24:5
it-1-F p. 994 mus. 8
Kukōkolola
I kimweke patōka’mba ino mpangiko yādi miyampe ku balanda ba mu ntanda’ya, mwanda yādi ikankamika buntu, kubulwa kwisakila, kadi yādi ilengeja bantu bakulupile mu madyese a Yehova, ino keyādipo ikankamika bantu bekale bazoze. Kadi ino mpangiko ibingija binenwa bya Davida bya’mba: “Nkyamwene moloke mwelwe, nansha bandi bana bakimba byakudya.” (Ñi 37:25) Balanda kebādipo bafwa nzala kadi babo bana kebādipo balomba mukate, mwanda bādi balonga bukomo bwa kumwena mu ino mpangiko yātūdilwe’ko na Bijila.
w11-F 1/3 p. 23
Lelo Wadi Uyukile?
Mu Isalela shi mwana-mulume wafu kwampikwa mwana, mwanabo wādi upyana wandi mukaji wa kishala mwanda wa babutule bana pa kusaka’mba balangwile mwanabo lutundu. (Ngalwilo 38:8) Ino mpangiko yālembelwe ne mu Bijila bya Mosesa, yāyukene bu busongi bwa kwipyana. (Kupituluka mu Bijila 25:5, 6) Byobya byālongele Boaza bilembelwe mu mukanda wa Luta, bilombola’mba bakaji bādi bapyanwa nansha na mubutule wa kulampe, shi kekudipo mwanabo na ufwile wa mu difu dimo ukidi mūmi.—Luta 1:3, 4; 2:19, 20; 4:1-6.
Myanda yāipangwilwe Yesu na Basadusea isonekelwe mu mukanda wa Mako 12:20-22 ilombola’mba busongi bwa kwipyana bwādi bukidi’ko mu mene mafuku’a. Mulembi umo wa mānga wa mu myaka katwa kabajinji witwa bu Flavius Josephus wānenene amba buno busongi kebwādipo’tu bulama enka dijina dya kisaka, ino bwādi bukūla ne bintu bya kisaka, kupwa yewa upyana mukaja ufwile wādi ufwaninwe kumukwatakanya. Myaka kunyuma, mukaji kādipo na lupusa lwa kupyana bintu bya mulume. O mwanda mwana wādi ubutulwa mu busongi bwa kwipyana ye wādi na lupusa lwa kupyana bintu bya shandi ufwile’wa.
Byabupeta bya ku Mushipiditu
it-1-F p. 657 mus. 5
Dilubu
Mukanda wa Dilubu. Ke biyampepo kulanga’mba Bijila bya Mosesa byādi bipa bana-balume ba Isalela bwanapabo bwa kulubula babo bakaji mu kavutakanya, na mobādi ke bebilongela mwenda mafuku. Mwanda mu Bijila, pa kulubula mukaji kwādi matabula kampanda a kulonda. Pa kulubula mukaji, mulume wādi ufwaninwe kulembela wandi mukaji “mukanda wa dilubu, wamupa’o, ebiya wamupanga mu njibo yandi.” (Kup 24:1) Inoko Bisonekwa kebilombwelepo kamwanda ne kamwanda ka mobyādi bipityila. Mobimwekela muno mubadilwa ditabula dya kumona bidi bantu ba bwino bapelwe lupusa lwa kubandaula myanda ya dilubu, bene babwanya kwimudingila muleke kwilubula. Kitatyi kyādi kilemba mulume mukanda wa dilubu ne kuvuija myanda mungya bijila, byādi bipa mulume mukenga wa kulangulukila pa butyibi bwandi bwakwete. Kwādi kufwaninwe kwikala bubinga bwendele’mo pa kwilubula, kadi kulonda ano matabula senene kwādi kukwasha pa kuyuka shi dilubu dilombwa i dyampikwa kwendela’mo, ebiya dyakalakanibwa. Kadi ano matabula ādi akinga kyepelo kya mukaji ne kumukinga. Bisonekwa kebishintulwilepo bine byādi bilembwa mu “mukanda wa dilubu.”
16-22 KWEJI 8
BYABULĒME BYA MU KINENWA KYA LEZA | KUPITULUKA MU BIJILA 27-28
“‘Ano Madyese Onso Akakupeta’”
Angula Madyese Aletwa na Mulopwe Uludikwa na Mushipiditu wa Leza!
18 Na bubine kuteja i kuta mutyima ku binenwa mu Kinenwa kya Leza ne bidibwa bya ku mushipiditu byaetupa. (Mat. 24:45) Kadi kushintulula kukōkela Leza ne wandi Mwana. Yesu wānene amba: “Ke bonsololopo bantu bakuntela’mba; Mfumwami! Mfumwami! bakatwele umbulopwe bwa mūlu, ehe, poso enka wakulonga kiswa-mutyima wa Tata udi mūlu.” (Mat. 7:21) Kuteja Leza kulomba ne kukōkelelela na mutyima tō mpangiko yatūdile’ko, kipwilo kya Bwine Kidishitu kidi ne bakulumpe batongelwe, “byabuntu ku bantu.”—Ef. 4:8.
Lelo Dyese dya Yehova Dikakupeta?
2 Kyubwa kya mu Kihebelu kyalamwinwe mu Kupituluka 28:2 bu ‘kuteja’ kidi na mulangwe wa kilongwa kyendelela. Bantu ba Yehova kebafwaninwepo kumuteja na dimodimo; bafwaninwe kwitūdila kumuteja ke mwikadilo wabo wa umbūmi. Nabya ne madyese a Leza nao akebapeta. Kyubwa kya mu Kihebelu kyalamwinwe bu ‘kupeta’ i kiyukwe bu kishima kya mu buluwe kishintulula divule amba “kukwata” nansha “kubotokela.”
Kimbai ne Mikeketo Madyese A Yehova
4 Le Bene Isalela bādi bafwaninwe kukōkela muswelo’ka? Bijila bya Leza byānene amba Leza wādi wa kufītwa shi bantu bandi bakomenwe kumwingidila “ne nsangaji shē, ne kutōkwa kwa mutyima tō.” (Tanga Kupituluka 28:45-47.) Yehova i mufwaninwe kukōkelwa bya binebine ke pamopo na mukōkelelanga banyema ne bibanda mu myanda imoimo. (Mako 1:27; Yak. 3:3) Kukōkela Leza bya binebine i kilomboji kya buswe. Kuloñwanga na nsangaji itamba pa kwitabija amba misoñanya ya Yehova keilēmangapo ne amba aye “upala mpalo boba bamukimba ne mikeketo.”—Bah. 11:6; 1 Yoa. 5:3.
Byabupeta bya ku Mushipiditu
it-1-F p. 364
Kiyukeno kya Mukalo
Kijila kya Yehova kyāpeleje kutundulula kiyukeno kya mukalo. (Kup 19:14; tala ne Nki 22:28.) I mu uno muswelo yewa wādi utundulula “kiyukeno kya mukalo wa mulondakani nandi” wādi ufingwa mafingo. (Kup 27:17) Mwinē ntanda byāwadi umwenanga mu matumba adi mu budimi bwandi, o mwanda kumutundulwila kiyukeno kya mukalo kwādi kumulengeja abulwe byakudya. Mu Isalela, kino kilongwa kyādi kimonwa bu bwivi. (Yob 24:2) Nansha nankyo, kwādi bantu bādi balonga bino bilongwa, kimfwa bamfumu ba Yuda ba mu mafuku a Hosea i badingakanibwe na bantu bādi batundulula mukalo.—Hos 5:10.
23-29 KWEJI 8
BYABULĒME BYA MU KINENWA KYA LEZA | KUPITULUKA MU BIJILA 29-30
“Ke Bikomopo Kwingidila Yehova”
w09-F 1/11 p. 31 mus. 2
Yehova i Mwitupe Bwanapabo bwa Kwitongela
Le i bikomo kuyuka Leza ne kulonda byobya byaetusakila kulonga? Mosesa wānenene’mba: “Ino mbila yonkusoñanya dyalelo dino’di ke mikomopo bininge kodi, nansha yokomenwa kufikila’po.’’ (vese 11) Yehova ketulombengapo bintu bikomo kulonga. Misoñanya yandi i ya bujalale kadi yotubwanya kufikila’po. Kadi tubwanya kwiiyuka. Kebitulombepo kukanda “mūlu’’ nansha kwenda “bobwa bukila bwa dijiba’’ pa kusaka’mba tuyuke bitusakila Leza kulonga. (Vese 12,13) Bible witulombola patōkelela muswelo wa mwa kwikadila mu būmi.—Mika 6:8
w09-F 1/11 p. 31 mus. 1
Yehova i Mwitupe Bwanapabo bwa Kwitongela
“Divule dine nadi na moyo wampikwa kwendela’mo amba mbwanya kubulwa kikōkeji kudi Yehova.” Byo byanenene kaka umo mwine Kidishitu wadi ulanga’mba byobya byamutene pa bwanuke i bimulengeje eivwane bu kakibwanyapo. Le ye mowiivwana? Le bine kekudipo muntu ubwanya kwitukwasha mu bitatyi bya makambakano? Ke amopo. Yehova Leza i mwitupe kya buntu kya bwanapabo, amba muntu ne muntu ubwanya kutonga muswelo wa mwa kwikadila. Yehova witusakila tutonge butongi buyampe, kadi Kinenwa kyandi Bible kitulombola mwa kutongela butongi buyampe. Pano twisambilei pa binenwa bya Mosesa bidi mu Kupituluka mu Bijila shapita 30.
w09-F 1/11 p. 31 mus. 4
Yehova i Mwitupe Bwanapabo bwa Kwitongela
Le butyibi botukwata budi na mvubu kudi Yehova? Bine! Binenwa bya Mosesa bya ku bukomo bwa mushipiditu wa Leza binena’mba: ‘tonga būmi.’ (Vese 19) Le penepo i muswelo’ka o tukatonga būmi? Mosesa wānenene’mba: “kusanswa Yehova Leza obe, kwivwana diwi dyandi, ne kumulamata.” (Vese 20) Shi tusenswe Yehova, tukasaka kumuteja na kikōkeji, kumulamata bunka bwandi mu ngikadilo yo yonso. Kulonga namino ko kutonga būmi—kokunena’mba muswelo otwiendeja mu būmi dyalelo o uketulengeja tukamone būmi bwa nyeke mu ntanda mipya ya Leza iya’ko.—2 Petelo 3:11-13; 1 Yoano 5:3.
Byabupeta bya ku Mushipiditu
it-2-F p. 453 mus. 3
Kutwi
Kupityila ku bengidi bandi, Yehova wātelele bene Isalela ba mitwe myūmu ne bampikwa kikōkeji bu ‘bampikwa kutwela kwisao kwa matwi.’ (Yel 6:10;Bil 7:51) Byādi pamo’nka bwa matwi majikwe na kintu kialengeja aleke kwivwana. Yehova kēbajikwilepo matwi, mwanda upananga matwi ku boba bakimba kwivwanija, bamukimba ne bamukōkela, ino ulengajanga matwi a ku mushipiditu a boba kebamukōkelepo aleke kwivwana. (Kup 29:4; Lo 11:8) Mutumibwa Polo wēsambīle pa kitatyi kimo amba: bantu bamo bādi betela bu bene Kidishitu bādi ba kutuna lwitabijo lwa binebine, bene baālamukile kebakitejepo bubine bwa Kinenwa kya Leza, ino kebasake kwivwana bintu “bisangaja” matwi abo, kadi bakalamuka ke bateje bafundiji ba bubela. (2Tm 4:3, 4; 1Tm 4:1) Kadi muswelo mukwabo matwi a bamo“akatenda” pa kwivwana musapu, kupityidila musapu wa kyamalwa.—1Sa 3:11; 2Ba 21:12; Yel 19:3.
30 KWEJI 8–5 KWEJI 9
BYABULĒME BYA MU KINENWA KYA LEZA | KUPITULUKA MU BIJILA 31-32
“Boila Ñeni ku Byelekejo Bidi mu Ñimbo ya ku Bukomo bwa Mushipiditu”
“Kutyila Mutyima Wami mu Bumo Amba Ntyine Dijina Dyobe”
8 Kumeso’tu kwa bene Isalela kutwela mu Ntanda ya Mulao, Yehova wāfundije Mosesa lwimbo. (Kup. 31:19) Mosesa nandi, wādi ufwaninwe kufundija bantu luno lwimbo. (Tanga Kupituluka mu Bijila 32:2, 3.) Shi tulangulukile pa vese wa 2 ne wa 3, tukamona’mba Yehova kasakengapo kufya dijina dyandi, ne kwidimona bu dikolanga bininge kwiditela. Usakanga bipangwa byandi byonso bya ñeni biyuke dijina dyandi. Bine, bantu bādi na dyese dya kwivwana Mosesa wibafundija myanda ya Yehova ne dijina dyandi dya ntumbo! Byobya byēbafundije Mosesa byēbakomeje ne kwibakankamika, pamo bwa mvula mutyemutye unokela pa munamuna. Le tubwanya kuyuka namani shi bufundiji bwetu budi uno muswelo?
9 Kitatyi kyotusapula ku njibo ne njibo nansha mu bantu bavule, tubwanya kwingidija Bible pa kulombola bantu dijina dya Leza dya bunka, Yehova. Tubwanya kwibapa mabuku mayampe, kwibatadija mavideo mayampe, ne myanda idi pa site yetu mwanda wa kutumbija Yehova. Potudi ku kaji, ku masomo, nansha mu lwendo, tubwanya kumona mikenga ya kusapula myanda ya Leza wetu otusenswe ne mwine mwaikadile. Kitatyi kyotusapwila bantu botwitana nabo mpango ya Yehova ya buswe itala pa bantu ne ntanda, twibalombolanga mumweno wa Yehova okebadipo padi bayukile. Potusapwila bakwetu bubine butala padi Tata wetu wa buswe, tukwashanga ku kupandula dijina dya Leza. Tubepululanga bubela bumobumo bobafundije bakwetu padi Yehova. Tufundijanga bakwetu bufundiji bwibakomeja ne kwibakankamika.—Isa. 65:13, 14.
w09-F 1/5 p. 14 mus. 4
Le Wivwanijanga—Binenwa bya Byelekejo Bidi mu Bible?
Bible i mudingakanye Yehova na bintu byampikwa būmi. Kimfwa umutela bu “Dibwe dya Isalela,” ne bu “kidibwe,” ne bu “kifuko kikomejibwe.” (2 Samwele 23:3; Ñimbo 18:2; Kupituluka mu Bijila 32:4) Mwanda waka Leza i mwidingakanye na bino byelekejo? Pamo’nka mwikadilanga mwala wa dibwe mukomo keubwanyapo kujina, Yehova Leza nandi i Kinyemeno kyobe kya mutyima-ntenke.
Iulai Yehova Pomufundija Benu Bana
7 Ivwana bidi mwālombwedile Yehova buswe mu mwikadilo wandi na bene Isalela. Mosesa wāingidije kyelekejo kilumbuluke pa kulombola mwikadile buswe bwa Yehova bwaādi uswele muzo wa Isalela wākidi mwana. Tutanga’mba: “Pamo bwa mukebo utumbula bunswa bwandi, wipapa pangala pa twana twandi, utanda mikumo yandi, [witenteka’to] witusela pa mapapa andi; Yehova enka kasuku wamukunkwije [Yakoba].” (Kupituluka 32:9, 11, 12) Mukebo mukaji pa kufundija twana twandi kutumbuka milela ‘utumbulanga bunswa bwandi,’ wepapa mapapa andi pa twana, witusoñanya kwileleka. Shi kana kamo kabalakata mu bunswa bwalwanga divule pa dibwe dya pa nsongo ya lūlu, inako ‘wipapanga’ pangala pa kana’ka. Ekale kana kekasa kukekupila panshi, inako wikanga munshi mwako lubilo wekakobola, ku mfulo wekasela “pa mapapa andi.” Yehova nandi muswelo umo onka, wālelele muzo wa Isalela na buswe powādi ukidi mwana. Wāpa bantu bandi Bijila bya Mosesa. (Mitōto 78:5-7) I bine, Leza wādi ubambile meso a bulami pa muzo, utengele kukūkila bantu bandi ponso pobādi batanwa mu bikoleja.
Byabupeta bya ku Mushipiditu
Myanda Mikatampe ya mu Mukanda wa Kupituluka
31:12. Bankasampe bafwaninwe kushikata na batame mu kupwila ne kulonga bukomo bwa kwivwana ne kwifunda.