Myanda ya Kunyemena’ko ya Kabuku ka ku Kupwila Būmi ne Mwingilo

7-13 KWEJI 11

BYABULĒME BYA MU KINENWA KYA LEZA | 2 BALOPWE 5-6

“Botudi Nabo I Bangi Kupita Bobadi Nabo”

it-1-F p. 728

Edisha

Isalela Wanyongololwa ku Bene Shidea. Mu buludiki bwa Yeholama mulopwe wa Isalela, bene Shidea bātambile Isalela mu kitulumukila. Ino, Edisha wāpalakenye manwa ādi akwata Bene-Hadada II ne kusapwila Yeholama myanda yonso itala bene Shidea. Dibajinji Bene-Hadada wādi ulanga’mba mu nkambi yandi mudi ngabañani. Ino paājingulwile kwine kutamba makambakano, wātuma basola bakomo pamo ne tubalwe ne makalo a divita bakajokoloke kibundi kya Dotani mwanda wa kukwata Edisha. (KIFWATULO, Vol. 1, p. 950) Mwingidi wa Edisha wākwatwa moyo, ino Edisha wālomba Leza apūtule meso a mwingidi wandi, “kadi tala! ntanda ya ngulu yadi miyule tubalwe ne makalo a divita a mudilo bijokolokele Edisha.” Ino, pādi pafwena kibumbo kya divita kya bene Shidea Edisha wālombela mwanda wa kulongeke kingelengele amba, “Nakwisāshila, ela uno muzo kafi.” Edisha wālombola bene Shidea amba, “Nondei,” ino kādipo wibakwete ku makasa, kine kilombola’mba kādi kafi ka mu ñeni ke ka ku ngitupo. Nansha byobāile kusela Edisha, ino kebāmuyukilepo, nansha kuyuka kwaādi wenda kukebatūla.​—2Ba 6:8-19.

w13 15/8 p. 30 mus. 2

Edisha Wāmwene Makalo a Mudilo—Le Abe Nobe?

Nansha byaādi ujokolokelwe na balwana mu Dotani, Edisha wādi wikele talala nyā. Mwanda waka? Mwanda wātamije lwitabijo lukomo mudi Yehova. Netu tusakilwa lwitabijo lwa uno muswelo. Nanshi, tulombei mushipiditu sandu wa Leza mwanda wa tubwanye kulombola lwitabijo ne ngikadilo mikwabo ibadilwa mu kipa kya mushipiditu.​—Luka 11:13; Ngat. 5:22, 23.

it-1-F p. 409 mus. 4

Kafi

Na bubine, kafi kāelelwe mu basola bakomo ba bene Shidea kupityila ku kinenwa kya Edisha kādi ka mu ñeni. Shi kibumbo kyonso kya divita kyākwetwe na kafi ka ku ngitu, bonso bādi ba kukwatwa ku makasa. Inoko, nsekununi inena amba, Edisha wēbanena’mba: “Ke ku dino dishindapo, kadi ke ku kino kibundipo. Nondei.” Na ino myanda yālongekele, William James unena mu dibuku dyandi Précis de Psychologie (1981, Vol. 1, p. 59) amba: “Mwanda mukatampe i uno amba, kafi ka mu ñeni kavudile kuletwa na kubulwa kwingidila pamo kwa tujilojilo twa ku mutwe. Ke kunenapo amba i kubulwa kwingila kwa bikunki bya meso na mobikadilanga shi muntu wajimija bukomo bwa kwibivwana. Mungya bwifundi bwa bongolo tukokeja kunena’mba i kujimina kwa bukomo bwa kwingidila pamo pa bukata bwa bikunki bya meso ne bintu byobishintulula. Kadi kuketeka kwa tushinda tudi pa bukata bwa nsulo ya tujilo twa meso ne nsulo ya milangwe mikwabo nako kwādi kubwanya kuleta kano kafi.” Padi kafi ka uno muswelo ko ako kātalwile Yehova pa kibumbo kya divita kya bene Shidea pokyāfikile ku Samadia. (2Ba 6:18-20) Kano kafi ka mu ñeni padi ye ako kākwete ne bana-balume ba mu Sodoma, mwanda nsekununi inena’mba, pa kyaba kya kwikala na njia ya amba meso abasabika, abo bāendelela kupupukuta bakimba kibelo.​—Ngo 19:11.

Byabupeta bya ku Mushipiditu

w05 1/10 p. 19 mus. 2

Myanda Mikatampe ya mu Mukanda wa Bubidi wa Balopwe

5:15, 16​—Mwanda waka Edisha wāpelele kyabuntu kya Nemani? Edisha wāpelele kyabuntu’kya mwanda wādi uyukile amba kingelengele kya kukomeja Nemani kyālongelwe na bukomo bwa Yehova, ke bwandipo. Kebyādipo byendele’mo kumwena kadilo mu mwingilo umupele Leza. Batōtyi ba bine nabo dyalelo basakanga madyese a kwingidila Yehova ke pa mwandapo wa kamweno. Batele mutyima ku kidyumu kya Yesu kya amba: “Umbatambula’byo bitupu, nenu kebapei’byo bitupu.”​—Mateo 10:8.

14-20 KWEJI 11

BYABULĒME BYA MU KINENWA KYA LEZA | 2 BALOPWE 7-8

“Yehova Wālongele Kyokya Kimweka bu Kekibwanikapo”

it-1-F p. 729 mus. 1

Edisha

Ebiya, Bene-Hadada II wāiya monka, uno musunsa kāilepo na kibumbo kya bañonaona, ino wāiya na basola bakomo ne kutēkela Samadia kasāla. Kano kasāla kādi kakomo, mwanda bākalombwele mulopwe amba kudi mwana-mukaji wadya wandi mwana. Mulopwe Yeholama mwana Ahaba, ko kunena’mba “mwanā ntapañani,” wātyipa kwipaya Edisha. Ino uno mutyipo wandi kewāfikidilepo. Yeholama ne sola wandi mukwashi pa kufika ku njibo ya mupolofeto, kanena’mba najimija kikulupiji kya kukwashibwa na Yehova. Edisha wākulupija mulopwe amba, byakudya bisa kwikala bivule mu difuku dilonda’ko. Sola mukwashi wa mulopwe wāfutulula uno mulao, ebiya Edisha wāmunena’mba: “Usa kwibimona na meso, ino kusapo kudya’byo.” Kupityila ku lunwa lwāletele Yehova mu nkambi ya bene Shidea, wēbakulupije amba kudi kibumbo kikatampe kya divita kikutyile mu bumo kīya kwibatamba, ebiya banyema, ne kushiya nkambi pamo ne byakudya bivule. Mulopwe pa kuyuka’mba bene Shidea abanyema, wātūla sola wandi mukwashi alame pa kibelo kya Samadia, ebiya kibumbo kya bene Isalela pa kutwela mu nkambi kya mutyampakanya ne kufwa wafwa. Wāmwene byakudya ino kādile’byopo.​—2Ba 6:24–7:20.

Byabupeta bya ku Mushipiditu

it-2-F p. 108 mus. 6

Kinanu

Balopwe ba ku Musuku wa Davida. Yehova Leza wāshimikile Mulopwe Davida pa lupona lwa Isalela, kadi Davida wāikala mwendeji wa tunangu wa muzo wa Isalela, munshi mwa buludiki bwa Leza. O mwanda Davida wāityilwe bu “kinanu kya Isalela.” (2Sa 21:17) Mu kipwano kyandi kya bulopwe na Davida, Yehova wālaile amba: “Lupona lobe lukakomejibwa pototo nyeke.” (2Sa 7:11-16) Na bubine, musuku wa balopwe, nansha musuku wa kisaka, wātambile kudi Davida kupityila kudi wandi mwana Solomone wādi pamo bwa “kinanu” kya Isalela.​—1Ba 11:36; 15:4; 2Ba 8:19; 2Bi 21:7.

21-27 KWEJI 11

BYABULĒME BYA MU KINENWA KYA LEZA | 2 BALOPWE 9-10

“Wālongele Bintu na Bukankamane, na Kusumininwa, ne na Bupyasakane”

w11-F 15/11 p. 3 mus. 2

Yehu Wālwidile Butōtyi Butōka na Bukankamane

Yehu wāpelwe mwingilo pādi muzo wa Isalela mu kitatyi kikomo. Ntanda yādi munshi mwa lupusa lubi lwa Yezebele, mukaja-mufu Ahaba kadi inandya Mulopwe Yeholama. Wālengeje butōtyi bwa Bāla buzambalale pa kyaba kya butōtyi butōka bwa Yehova, wātapile bapolofeto ba Leza, ne kongola bantu na bilongwa byandi bya “busekese” ne “butyi.” (2 Ba. 9:22; 1 Ba. 18:4, 13) Yehova wākwata butyibi bwa kwipaya njibo yonso ya Ahaba, kubadila’mo Yeholama ne Yezebele. Yehu ye wādi wa kutangidila buno bulwi.

w11-F 15/11 p. 4 mus. 2-3

Yehu Wālwidile Butōtyi Butōka na Bukankamane

Mikendi ibidi yātumwa kudi Yehu ino aye wāpela kwisamba nayo. Yehu wāketena na Mulopwe Yeholama ne na mupwani nandi Ahazia mulopwe wa Yuda, muntu ne muntu mu dyandi dikalo. Ebiya Yeholama wāmwipangula’mba, “Le ubaiya mu ndoe, a Yehu?” Yehu nandi wāmulondolola’mba: “Le ndoe ibwanya kwikala’ko namani koku busekese bwa inobe Yezebele ne butyi bwandi bungi konka?” Yeholama pa kuzakala na kino kilondololwa, wāshilula kunyema. Ebiya Yehu wāasa pa mutyima wa Yeholama buta bwandi bwa miketo, nandi wāponena mu dikalo dyandi. Ahazia wādi ukimba kunyema ne kwipandija ino Yehu wāmulonda ne kumutapa.​—2 Ba. 9:22-24, 27.

Muntu mukwabo wātapilwe mu njibo ya Ahaba i Yezebele mulopwe mukaji mubi. Yehu wāmwityile bu “mufingwe mafingo.” Aye pa kufwena ku Yezelele, wāmona Yezebele pa dididisha dya ku ndaku. Ne kwija kwine mpika, Yehu wāsoñanya bengidi ba mu kipango bamwele pa nshi. Ebiya tubalwe twa Yehu twatyampakanya uno muntu wāongwele Isalela yense. Mwenda mafuku, wātapa ne bantu bakwabo ba mu njibo ya Ahaba.​—2 Ba. 9:30-34; 10:1-14.

w11-F 15/11 p. 5 mus. 3-4

Yehu Wālwidile Butōtyi Butōka na Bukankamane

Nansha Yehu byaāmwangile mashi mavule, Bisonekwa bimutela bu mwana-mulume mukankamane wākūdile Isalela ku kasusu ka Yezebele ne kyandi kisaka. Pa kulonga namino, mwendeji mukwabo wa Isalela wādi wakupingakana’po wādi ufwaninwe kwikala na bukankamane, na kusumininwa, ne na bupyasakane. Dikishonele dimo disambila pa Bible dinena’mba, “wādi mwingilo mukomo kadi wāingilwe senene.” “Yehu shi kāingilepo uno mwingilo na bukankamane kādipo wa kubwanya kufundula butōtyi bwa Bāla mu Isalela.”

Dyalelo nadyo, bene Kidishitu bekondanga na myanda imo mobasakilwa kulombola ngikadila yādi na Yehu. Kimfwa, le tukalonga namani shi abetuningila kulonga bintu bifityija Yehova mutyima? Tufwaninwe kupela na bukankamane, na kusumininwa, ne na bupyasakane. Ketuketabijapo kintu nansha kimo kitonene bwine Leza bwetu.

Byabupeta bya ku Mushipiditu

w11-F 15/11 p. 5 mus. 6-7

Yehu Wālwidile Butōtyi Butōka na Bukankamane

Yehu ye uno wājingulwile amba, pa kusaka bulopwe bwa Isalela bwikale mu bwanapabo, bufwaninwe kwilalulula na bulopwe bwa Yuda mu mwanda utala butōtyi. Pamo bwa balopwe bakwabo ba Isalela bāmubadikidile, Yehu wādi ukimba kwendeleja butōtyi bwa kyana kya ñombe. Kulonga namino kwādi kwa kulombola kubulwa lwitabijo mudi Yehova, mwine wāmubikikile pa bulopwe.

Yehova wātendele Yehu ne kumunena’mba, ‘Ubalonga biyampe ne kulonga byoloke ku meso ami.’ Inoko Yehu, “katelepo mutyima ku kunangila mu Bijila bya Yehova Leza wa Isalela na mutyima wandi onso.” (2 Ba. 10:30, 31) Le ino nsekununi ya Yehu yotwabandaula, i ba kutulumuna ne ku kupa bulanda? Le i ñeni’ka yotwifunda’ko? Ketufwaninwepo kulanga’mba, shi tubapwana’tu na Yehova tubaikadidila balunda ba lonso. Ino, pa kusa tushale bakikōkeji kudi Yehova, tufwaninwe kutanga difuku ne difuku Kinenwa kyandi ne kulangulukila’po, kadi ne kulombela milombelo itamba ku mutyima. Nanshi, tusumininwei kulonda nyeke misoñanya ya Yehova na mutyima wetu onso.​—1 Ko. 10:12.

28 KWEJI 11–4 KWEJI 12

BYABULĒME BYA MU KINENWA KYA LEZA | 2 BALOPWE 11-12

“Mwana-Mukaji Mubi Kadi wa Kwisakila Upebwanga Mfuto”

it-1-F p. 217 mus. 2

Atadia

Pamo bwa inandi Yezebele, Atadia wātonwene wandi mulume Yeholama, alonge bibi ku meso a Yehova mu bula bwa myaka mwānda ya bwandi buludiki. (1Ba 21:25; 2Bi 21:4-6) Kadi pamo’nka bwa inandi, Atadia wāmwangile mashi mavule a kubulwa mambo. Wandi mwana Ahazia muntu mubi, wāludikile mu bula bwa mwaka umo kupwa wafwa, ebiya Atadia wātapa bantu bonso ba ku musuku wa bulopwe, kutalula’mo’nka Yehoashe, wāfilwe kitatyi kyaādi ukidi mwanuke na kitobo mukatampe ne wandi mukaji, lolo-nkaji wa Yehoashe. Atadia wēbikika bu mulopwe ne kubikala mu bula bwa myaka isamba, kus. 905-899 Y.K. (2Bi 22:11, 12) Bandi bana bana-balume bāiba bintu bikola bya mu tempelo ne kukebilambula kudi Bāla.​—2Bi 24:7.

it-1-F p. 217 mus. 3

Atadia

Yehoashe paābwenye myaka isamba-ibidi, Kitobo Mukatampe Yehoyada muntu utyina Leza wāmutambija mwaādi ufilwe ne kumubikika bu mpyana wa bulopwe. Atadia pa kwivwana lunwa lwa bantu, bukidi bonka wāenda ku tempelo, aye pa kumona byādi bilongeka wāshilula kudila’mba, “I kitumba! I kitumba!” Ebiya Kitobo Mukatampe Yehoyada wāsoñanya bamulupwile panja pa tempelo ne kumwipaila ku ndaku, kubwipi na kibelo kitwelelanga’ko tubalwe. Padi uno muntu ye wāshele wa mfulo mu njibo ya Ahaba muntu mubi. (2Ba 11:1-20; 2Bi 22:1–23:21) Bino binenwa byāfikidile bya amba: “I kutupu kinenwa kya Yehova nansha kimo kyanenene Yehova pa njibo ya Ahaba kikatunya kufikidila”!​—2Ba 10:10, 11; 1Ba 21:20-24.

Byabupeta bya ku Mushipiditu

it-2-F p. 1185 mus. 4

Yehoashe

Kitobo Mukatampe Yehoyada paādi ukidi mūmi, wāikele bu tata ne bu mudingidi wa Yehoashe, ebiya buludiki bwa uno mbikavu nkasampe bwātundubuka. Yehoashe wāsongele na myaka 21, wādi na bakaji babidi, dijina dya umo i Yehoadane, bano bandi bakaji bāmubutwidile bana bana-balume ne bana-bakaji. I mu uno muswelo mwāendelele musuku wa Davida utwala kudi Meshiasa. Nansha byowādi ukimba konakanibwa, ino wākomejibwe monka.​—2Ba 12:1-3; 2Bi 24:1-3; 25:1.

5-11 KWEJI 12

BYABULĒME BYA MU KINENWA KYA LEZA | 2 BALOPWE 13-15

“Kwingila na Mutyima Umo Kuletanga Madyese Mavule”

w10 1/4 p. 30 mus. 11

Lelo Ulondanga Kidishitu ne pa Mfulo?

¹¹ Pa kuyuka mvubu ya kupyasakena mu mwingilo wa Leza, tala mwanda wālongekele mu būmi bwa Yoashe, Mulopwe wa Isalela. Pa kukambakanibwa na kupona kusa kupona Isalela mu maboko a Shidea, waiya udila kudi Edisha. Mupolofeto wamunena asobole muketo pa dilolo dya ku Shidea, mwanda wa kulombola bushindañani bwa kuboko kwa Yehova pa muzo’wa. Kino kekyābudilwepo kukomeja mulopwe. Kupwa Edisha wanena Yoashe ayate miketo yandi akupile’yo panshi. Yoashe wākupila’tu misungu isatu. Edisha wākalabala, mwanda kukupila panshi misungu itano nansha isamba, kwādi kwa kulombola’mba wādi ‘wa kutapa Shidea poso’nka ne byamukubija.’ Ino pano Yoashe wadi wa kunekenya’tu misungu isatu kete. Yoashe pa kulonga bintu kwampikwa bupyasakane, wānekenye’tu bityetye. (2 Balopwe 13:14-19) Le i bika byotwifunda mu ino nsekununi? Yehova uketwesela madyese a ntanda ne miseke shi tumwingidila na mutyima onso ne na bupyasakane.

w13 1/11 p. 11 mus. 5-6

“Upalanga Mpalo Boba Bamukimba na Mikeketo”

Le Yehova upalanga bāni mpalo? Polo unena’mba, i “boba bamukimba na mikeketo.” Dibuku dimo dya balamuni ba Bible dinena’mba, kishima kya Kingidiki kyalamwinwe bu ‘kukimba na mikeketo’ kekishintululapo “kusokola” ino, kifunkila pa kwiya kudi Leza mwanda wa “kumutōta.” Dibuku dikwabo dishintulula’mba, kino kyubwa kya Kingidiki kileta mulangwe wa kulonga bukomo bininge. Bine, Yehova upalanga mpalo boba badi na lwitabijo lwibatonona bamutōte na buswe bwa na mutyima umo ne bupyasakane.​—Mateo 22:37.

Le Yehova upalanga batōtyi bandi ba kikōkeji mpalo namani? I mulaye kuleta mpalo mikatampe mu mafuku a kumeso ikalombola buntu ne buswe bwandi bukatampe​—ke būmi bwa nyeke mu Paladisa pano pa ntanda kadi. (Kusokwelwa 21:3, 4) Nansha ke dyalelo, boba bakimba Yehova na mikeketo bemwenanga madyese mavule. Na bukwashi bwa mushipiditu sandu wandi ne tunangu tudi mu Kinenwa kyandi, bemwenanga mpalo ne būmi bwa nsangaji.​—Mitōto 144:15; Mateo 5:3.

Byabupeta bya ku Mushipiditu

w05 1/10 p. 21 mus. 4

Myanda Mikatampe ya mu Mukanda wa Bubidi wa Balopwe

13:20, 21​—Le kino kingelengele kibingija butōtyi bwa nkoba? Nansha dimo. Bible kalombwelepo amba mikupa ya Edisha yātōtelwe. Bukomo bwa Leza bo bwālongele kino kingelengele, monka mobwādi bulongela bingelengele mu būmi bwa Edisha.

12-18 KWEJI 12

BYABULĒME BYA MU KINENWA KYA LEZA | 2 BALOPWE 16-17

“Kitūkijetyima kya Yehova Kidi na Mfulo”

it-2-F p. 868 mus. 4

Shalemanese

Isalela Watādilwa. Mu buludiki bwa Hoshea mulopwe wa Isalela (kus. 758-740 Y.K.), Shalemanese V wātwela mu Paleshitina, ebiya Hoshea wāikala mwingidi wandi ne kushilula kumulambula mulambu mwaka ne mwaka. (2Ba 17:1-3) Inoko, mwenda mafuku Hoshea wākomenwa kufuta uno mulambu, ebiya bākuta kitumba na So mulopwe wa Edipito. (Tala SO.) O mwanda, Shalemanese wāelele Hoshea mu kifungo ne kutēkela Samadia kasāla mu myaka isatu, kino kibundi nansha byokyādi kikomejibwe ino kyāfudile’nka ku kupona, ebiya bene Isalela bāselwa bu misungi.​—2Ba 17:4-6; 18:9-12; dingakanya na Hos 7:11; Ezk 23:4-10.

it-1-F p. 402 mus. 4

Bu Misungi

Bulopwe bwa kungala bwa bisaka dikumi bya Isalela ne bulopwe bwa kunshi bwa bisaka bibidi bya Yuda, bwāselelwe bu misungi pa buno bubinga bumo bonka: kuleka butōtyi butōka bwa Yehova pa mwanda wa kutōta baleza ba bubela. (Kup 28:15, 62-68; 2Ba 17:7-18; 21:10-15) Ino Yehova aye, wādi utuma’nka kutuma bapolofeto mwanda wa kwibadyumuna. Nansha nankyo abo kushinta mpika. (2Ba 17:13) I kutupu mbikavu nansha umo wa mu bulopwe bwa bisaka dikumi bya Isalela wāfundwile butōtyi bwa bubela bwine bwāshilwilwe na Yeloboame mulopwe mubajinji wa uno muzo. Nansha ke Yuda kaka wandi, ko kunena’mba bulopwe bwa kunshi, kātelepo mutyima ku bidyumu bya Yehova nansha kuboila ñeni ku kuselwa bu misungi kwāselelwe Isalela. (Yel 3:6-10) Mfulo mfulō, ano malopwe onso abidi aselwa bu misungi, ino muzo ne muzo kewāselelwepo dimo’tu kupwididile.

Byabupeta bya ku Mushipiditu

it-2-F p. 878 mus. 1

Samadia

Kishima “Samadia” kyālembelwe musunsa mubajinji mu Bisonekwa pa kupwa kwa bulopwe bwa bisaka dikumi bya Samadia kushindwa mu 740 Y.K. Kino kishima kyādi kityilwa boba bādi bashikata mu bulopwe bwa kungala ku meso kwa bushindañani, mwanda wa kwibashiyañanya na beni bamo bāletelwe mwenda mafuku ba mu bipindi bya umbikalo wa Ashidia. (2Ba 17:29) Bimweka’mba bene Ashidia kebāselelepo bekadi bonso ba Isalela, mwanda nsekununi itanwa mu 2 Bilongwa bya Mafuku 34:6-9 (dingakanya na 2Ba 23:19, 2Ba 23:19, 20) inena’mba mu buludiki bwa Mulopwe Yoshia, kwādi bene Isalela bādi bakidi mu ntanda. Ino mwenda mafuku, kishima “Samadia” kyādi ke kifunkila pa lutundu lwa boba bāshele mu Samadia ne boba bāletelwe na bene Ashidia. Na bubine bana bamo bābutwilwe na bambutwile ba ino mizo ibidi mityange. Mwenda mafuku monka, kino kishima kyādi ke kifunkila pa batōtyi, pa kyaba kya kufunkila pa nkoba nansha myanda ya ntanda. Mwine “Samadia” wādi ubadilwa mu katango ka mutōtelo wādi ulondwa na bifuko bimo bya kubwipi na Shekema wa kala ne Samadia, kano katango kadi na bibidiji bishile na bya Bayuda.​—Yoa 4:9.

19-25 KWEJI 12

BYABULĒME BYA MU KINENWA KYA LEZA | 2 BALOPWE 18-19

“Muswelo Ukimbanga Kwituzozeja Balwana Netu”

w05 1/10 p. 21 mus. 6

Myanda Mikatampe ya mu Mukanda wa Bubidi wa Balopwe

18:19-21, 25​—Le Hezekia wāsambile kipwano na Edipito? Mhm. Matope a Labashake ādi a bubela, pamo ponka ne kunena kwaānene amba kakandilepo “kwampikwa kunenwa ne Yehova.” Mulopwe Hezekia wa kikōkeji wādi ukulupile’nka mudi Yehova kete.

w10-F 15/7 p. 13 mus. 3

‘Kokakwatwa Moyo. Ami Nkakukwasha’

Labashake wāingidije bubela mwanda wa bantu bekale na kutatana, amba: “Mwene i aye [Yehova] obatalwidile mitenta ne bisōkelo kudi Hezekia? . . . Yehova mwine waunenene amba, ‘kanda ulwe na ino ntanda wiyonakanye.’” (2 Ba 18:22, 25) Labashake wādi ulanga’mba Yehova kakalwilapo bantu bandi mwanda wādi mwibafityilwe mutyima. Buno bwādi bubela bwa mu meso fututu. Yehova wādi usenswe Hezekia ne Bayuda bājokēle ku butōtyi butōka.​—2 Ba. 18:3-7.

w13 15/11 p. 19 mus. 14

Le Bakumbi Basamba-Babidi ne Bamfumu Mwānda, Bashintulula Bika Kotudi Dyalelo?

¹⁴ Mulopwe wa Ashidia wātūdile kitūlo ku Lakishi, kunshi ne kushika kwa Yelusalema. Kwine’kwa, watuma tubedibedi tusatu tukanene bantu bajokoloke kibundi. Labashake mudyavita musedi wandi wa myanda, wāingidije manwa meshileshile. Byaādi wisamba Kihebelu, wāsoñanya bantu baleke kwivwana mulopwe, ino bakōkele bene Ashidia na kwibalaya bya bubela’mba, ukebatūla mu ntanda yobādi bakwikala na būmi buyampe. (Tanga 2 Balopwe 18:31, 32.) Kupwa Labashake wānena’mba, monka mwākomenenwe baleza ba mizo kukinga batōtyi babo, Yehova nandi kakabwanyapo kunyongolola Bayuda ku makasa a bene Ashidia. Na tunangu, bantu kēbatompelepo kulondolola ku bino binenwa bya bongojani, na mulongelanga divule bengidi ba Yehova ba mu ano etu mafuku.​—Tanga 2 Balopwe 18:35, 36.

yb74-F p. 176 mus. 2

Kipindi 2​—Alemanye

Twatulumukile pa kumona basola ba SS badi baningila bya kasuku bantu bashinye mwanda wa kupela bubine, ino baalamukila boba bashinyinye ne kwibasusula bininge kutabuka ne dibajinji. Karl Kirscht unena’mba: “Batumoni bo basuswilwe bininge kutabuka bonso badi mu makomponi a masusu. Badi balanga’mba kwibasusula uno muswelo kusa kwibalengeja bashinye mwanda wa kupela bubine. Badi betuzenza kitatyi ne kitatyi mwanda wa tushinye. Bamo bashinyinye, ino nansha nankyo, byebalombele kwilaija’ko mwaka umo ne kipindi ku meso kwa kukutululwa. Mu bula bwa uno mwaka, basola ba SS badi bamona bano banabetu bashinyinye bu bantu ba moyo, banzazangi, kadi badi bebatuka. Ku meso kwa kwibalekelela, bebaningile bajokoloke nkambi.”

Byabupeta bya ku Mushipiditu

it-1-F p. 170 mus. 3

Bwifundi bwa Bintu bya Kishiyekulu

Tuletei kimfwa, Bible ulombola’mba Senakediba mulopwe wa Ashidia wāipailwe na bandi bana babidi, ba Adalameleke ne Shalezele, kadi wandi mwana Esela-Hadone wābikala pa kyandi kyaba. (2Ba 19:36, 37) Ino, bintu bya kishiyekulu bya mu Babiloni binena’mba, mu mafuku 20 Kweji wa Tebete, Senakediba wātapwa na wandi mwana wāmutombokēle. Kitobo Bérose wa mu Babiloni wa mu myaka katwa ka busatu Y.K., ne Nabonide mulopwe wa Babiloni wa mu myaka katwa ka busamba Y.K., basekununa nabo amba, Senakediba wātapilwe na wandi mwana umo kete. Inoko, Esela-Hadone wandi mwana wāmupingakene pa bulopwe unena aye mwine mu muvungo wa prisme utelelwa pa dyandi dijina wasokwelwe panopano amba, banababo (mu buvule) batomboka ne kutapa shabo kupwa banyema. Pa uno mwanda umo onka, Philip Biberfeld, unena mu kitabo Universal Jewish History (1948, Vol. I, p. 27), amba: “Bintu bya kishiyekulu bya mu Babiloni ne ba Nabonide ne Bérose bānenene bya bubela. Bino binenene Bible byo bya bine. I bibingijibwe mu kanda ne kanda na bilembwa bya Esela-Hadone kadi buno bubine i bukwatañane na mānga ya bene Babiloni ne bene Ashidia kupita’ko byobya binenene bene Babiloni bene. Uno mwanda ulombola mvubu ya kubandawila senene byobya binena nsulo ya kwine kulongekele bintu nakampata shi nsulo’ya ibanena bishile na byobya binenene Bible.”

26 KWEJI 12–1 KWEJI 1

BYABULĒME BYA MU KINENWA KYA LEZA | 2 BALOPWE 20-21

“Milombelo Itononanga Yehova Alonge’po Kintu”

ip-1-F shap. 29 p. 394 mus. 23

Mulopwe wa Lwitabijo Upalwanga Mpalo

²³ Musunsa mubajinji wākatambile Senakediba kibundi kya Yuda, Hezekia wādi mubele bininge. Isaya wāmusapwila’mba usa kufwa. (Isaya 38:1) Uno mulopwe wa myaka 39 wāvutakanibwa ñeni. Kādipo uzumbija mutyima enka pa mwanda wa misongo yandi ino i ne pa byādi bya kufikila bantu. Yelusalema ne Yuda bādi mu kyaka kya kutambwa bulwi na bene Ashidia. Shi Hezekia wafu, le i ani wādi wa kwibatangidila ku bulwi? Mu kino kitatyi, Hezekia kādipo na mwana wa kumupingakana pa lupona. Hezekia wālombele na kininga Yehova amufwile lusa.​—Isaya 38:2, 3.

w17.03 p. 21 mus. 16

Ingidila Yehova na Mutyima Mubwaninine!

¹⁶ Mwenda mafuku Hezekia wābela ke lufu lonka. Mu kino kitatyi kya makambakano, wālombele Yehova avuluke kikōkeji kyandi ne kumukwasha. (Tanga 2 Balopwe 20:1-3.) Yehova wāivwene milombelo ya Hezekia ne kumubelula. Kupityila ku Bible, tuyukile amba dyalelo ketukatengelapo Leza etubelule nansha kwitulepeleja’ko būmi mu kingelengele. Ino pamo bwa Hezekia, netu tubwanya kukulupila mudi Yehova etukwashe. Tubwanya kumulomba’mba: “Yo! a Yehova nakwisashila, bamvuluke bidi byo nananga ku meso obe mu bu-binebine ne mutyima mubwaninine.” Lelo ukulupile amba Yehova ukakuta nyeke mutyima, nansha ke podi mu misongo?​—Ñimbo ya Mitōto 41:3.

g01-F 22/7 p. 13 mus. 4

Muswelo Ubwanya Kunkwasha Milombelo

Mu bitatyi byāsonekelwe Bible milombelo ya bana-balume bamo ba lwitabijo yādi ilondololwa kiponka na ponka—nansha mu kingelengele. Kimfwa, Mulopwe Hezekia paāyukile amba udi na misongo isa kumutwala ku lufu, wāzenza Leza amukwashe. Ebiya Leza wāmulondolola’mba: “Naivwana milombelo yobe. Namone impolo yobe. Nsa kukubelula.” (2 Balopwe 20:1-6) Kudi bana-balume ne bana-bakaji bakwabo bādi bakaminwe Leza, bēmwenine bukwashi bwa uno muswelo.—1 Samwele 1:1-20; Danyele 10:2-12; Bilongwa 4:24-31; 10:1-7.

Byabupeta bya ku Mushipiditu

it-2-F p. 406 mus. 2

Kingidilwa Kya Kōlola Nakyo

Kingidilwa kya kōlola nakyo kingidijibwanga mwanda wa kūbaka senene kyūbakwa, nansha kutompa nakyo shi kyūbakwa’kya kibwanya kulamwa. Yehova wālaile amba ukengidijanga pa Yelusalema mutomboke “lukamba lwa kupima nalo lwaingidijibwe pa Samadia ne kwingidija kingidilwa kya kōlola nakyo pa njibo ya Ahaba.” Leza wāpimine Samadia ne njibo ya Mulopwe Ahaba, kupwa wātana’mba kebeendejangapo senene mu mwikadilo, mfulo mfulō baonakanibwa. Muswelo umo onka, Leza wātyibīle Yelusalema ne bendeji bandi mambo, ne kusokola bubi bwabo patōka bine byālengeje kibundi kyonakanibwe. Buno bonakani bwālongekele mu 607 Y.K. (2Ba 21:10-13; 10:11) Kupityila kudi Isaya, bano bantu babi ne balopwe ba Yelusalema bādyumwinwe pa byādi bya kwibafikila, ne pa byānenene Yehova amba: “Nkalonga boloke ke lukamba lwa kupima nalo bululame nabo ke kingidilwa kya kōlola nakyo.” Misoñanya ya boloke ne bululame bwa bine yādi ya kulombola i bāni bengidila Leza bya binebine ne i bāni kebamwingidilapo, ba kulamwa nansha ba kwipaibwa.​—Isa 28:14-19.