LELO NTANDA IKAPANDA?
LUVULA
TUSAKILWA luvula, mwanda wa kufoma. Kadi luvula lukiñanga ntanda ku mikejima milobo ya dyuba kadi ileta kyaka. Shi kekwadipo luvula, mashika mekwate adi a kwikala’ko pa ntanda yonso.
Makambakano Atanwa na Luvula
Koneka kwa luvula kuletanga kyaka kikatampe ku bipangwa byūmi pano pa ntanda. Mungya Kitango kya Ntanda Yonso Kitala Myanda ya Bukomo bwa Ngitu (OMS) ntanda yonso, muntu umo kete pa bantu katwa ye wesa luvula luyampe.
Koneka kwa luvula kuletelanga bantu misongo ikambakanya pa kufoma, dyaya dya mayumba, ne misongo ya dityima. Koneka kwa luvula kwipayanga bantu kintu kya 7000000 mwaka ne mwaka.
Ntanda Yalongelwe Mwanda wa Kwikala’ko Nyeke
Ntanda i milongwe na bukomo bwa kulama luvula luyampe lubwanya kwesa byūmi byonso bidi’po. Buno bukomo bwa kipangila bubwanya kwingila biyampe enka shi bantu nabo balonga bukomo bwa kuleka kona luvula. Tutalei’ko bimfwa bityetye.
Bukomo bwa mityi ya mató bwa kukoka luvula lubi (dioxyde de carbone) mu lwelēle i buyukane senene. Inoko, bantu bamo kebayukilepo senene amba bifuko bya kitalela bya kufula kwa ngui, bikwatakanibwa senene na mityi ya ku mema, bidi na bukomo kupita. Mityi ya ku mema idi na bukomo butalula luvula lubi mu lwelēle misunsa itano kutabuka mityi ya mató.
Bwifundi bwa panopano bwalombwele amba biyombo bimo bya mu mema bītwa bu varech, kebidipo’tu enka na bukomo bwa kukoka luvula lubi, ino i ne kwilwipaya lonso. Mani eifwene na mani a mutyi wa varech adi na bikunu biyule luvula bialengeja alele pa mema makilometele mavule. Shi afika kulampe na nkula, bikunu’bya byasabika, byashika panshi mu dijiba, pamo ne luvula lubi. Mwine’mwa, byashala bījīke’mo myaka tutwa na tutwa.
Bukomo bwa kwilongolola kwa luvula mu lwelēle ku bantu belona bwamwekele patōka mu kipupo kya COVID-19. Mu 2020, masoshete ne mamotele mavule ntanda yonso poalekele kwingila bininge, luvula lwalongolokele’ko bukidi bonka. Mungya “Lapolo ya mu 2020 Itala Luvula Ntanda Yonso,” matanda mavule ajingulwile amba kyaba kityetye’tu kupwa kwa kushilula konfinema, luvula lwaikele luyampe.
Bintu Bilonga Bantu
Kwenda lwa nkinga kutyepejangako koneka kwa luvula
Leta wendelelanga na kuningila masoshete atyepeje’ko kwingidija bintu byona luvula. Kadi, befundi ba sianse bakyendelela na kusokola’ko miswelo mipya ya kutalula bintu byona luvula. Kimfwa, kudi muswelo wa kwingidija ma mikolobe abwanya kwalamuna luvula lwa bulembe ke lwampikwa bulembe. Kadi monka, bashayuka, badingilanga bantu banange lwa panshi nansha na makinga pa kyaba kya na myotoka, ne kutyepeja’ko muswelo obengidija mudilo pobadi ku mobo.
Mu matanda amo leta upanga bantu mafūlu a kizungu pa kutēkela mwanda wa kutyepeja’ko koneka kwa luvula, ino nansha nankyo kukidi bantu bavule kebatanbwile’o
Ino kukisakilwa bivule, ye mulombwela’kyo lapolo ya 2022 iletelwe na malongolodi a ntanda yonso mubadilwa ne Kitango kya Ntanda Yonso Kitala Myanda ya Bukomo bwa Ngitu (OMS) ne Banki ya Ntanda Yonso.
Ino lapolo ilombola’mba mu 2020, muntu umo pa basatu kujokoloka ntanda yonso, batekelanga pa nkuni ne bintu bikwabo byona luvula. Mu bifuko bivule, bantu batyetye kete bo batekela pa mafūlu a kizungu nansha bintu bikwabo kebyonepo luvula.
Bubinga bwa Kwikadila na Lukulupilo—Binena Bible
“Leza wa bine, Yehova, Umpangi wa madiulu kadi . . . Mwine utandabwile ntanda ne bipa byayo, Mwine upanga bantu badi’po umpuya.”—Isaya 42:5.
Leza wāpangile luvula lotufoma ne kutūla’ko bukomo bwa kipangila bwa kutōkeja luvula, kadi udi na bukomo bukatampe ne buswe ku bantu. Le ulanga kidi na bubinga kulanga’mba Leza kakalongapo’po kintu mwanda wa kulongolola luvula lonenwe? Tala kishinte kinena’mba “Leza I Mulaye Amba Ntanda Ikapanda.”