POTAÑANGA na diwi ditunduke, lelo wikalanga ukukala pa bishima bimobimo? Nansha kitatyi kyopityijanga bishinte ku meso a bemvwaniki, lelo kodi mujingulule amba wikondanga pa kutana bishima bifwaninwe? Shi wikondanga namino, nabya kubudilwepo kushishikita. Muntu wampikwa kushishikita utañanga ne kunena na kutambija bishima ne milangwe pampikwa kumamakata, unena mwilwe’ko ne kwilwa. Inoko kekishintululapo amba udi na imbobolo, unena na kabulukusu nansha kakulukusu, ne kunena pampikwa kulanga, mhm. Ino i kwikala na muneneno usangaja. Kubulwa kushishikita i kutebwe mutyima mpata ku Masomo a Mwingilo wa Kiteokratike.

Kudi bintu bivule bilengejanga muntu kashishikita. Lelo kikulomba kubandaula bya binebine bintu bimo pa bino bilonda’ko? (1) Shi utanga ku meso a bakwenu, kubulwa kuyuka bishima bimobimo kubwanya kukupa kwikaka. (2) Kwimana bityetye pa bifuko bivulevule nako kubwanya kubutula buneni butyibiketyibike. (3) Kubulwa kwiteakanya nako kukokeja kuleta ano makambakano. (4) Pa kunena ku meso a kibumbo, kintu kivudile kuleta kushishikita i kubulwa kutandika myanda mu ndudi miluji. (5) Kubulwa bishima bivule nako kukokeja kupa muntu kushishikita mwakimba bishima bifwaninwe. (6) Kunena na kukoma bishima bivulevule nako kukokeja kuleta kushishikita. (7) Kubulwa kuyuka biyampe bijila bya ndudi ya ludimi nako kubwanya kutuntwila’ko makambakano.

Eyo, shi ushishikita, bemvwaniki ba mu Njibo ya Bulopwe kebakatambe’mopo, inoko milangwe yabo ikalumbakana. Ku mfulo myanda mivule yokanena ikebapita.

Ku mutamba mukwabo, kifwaninwe kutadija biyampe kutyina amba muneneno wa lupaka ne wa bukidibukidi wakatonda bemvwaniki nansha kwibafityija mutyima. Shi bantu abamone amba muneneno obe i wakubulwa kafuku ne bubinebine mwanda wa bibidiji bishile byomudi nabyo, nankyo kubapu, kukibwanyapo kufikila pa kitungo kyobe. O mwanda mutumibwa Polo, nansha byaādi muneni mupotolole’byo, wēsambile na bene Kodinda na “[bu]kōkekōke, ne moyo, ne kuzakala kukatampe kwine” kutyina amba wakakokela bya bituputupu milangwe padi aye mwine.—1 Kod. 2:3.

Bintu bya Kwepuka. Bantu bavule bekalanga na kasela ka kutweja bintu bimo, kimfwa “eeenh,” mu kunena kwabo. Bakwabo nabo bashilula divule milangwe na kishima “bine” ne “ko kunena’mba,” pakwabo babweja kishima, kimfwa amba “ubaivwana” nansha amba “tala,” ku mwanda o-onso obanena. Padi kuyukilepo buvule bwa misunsa yoingidijanga bishima bya uno muswelo. Pa kwiyuka, ubwanya kutompa kwiibidija ku meso a muntu kampanda wa kukwivwana ne kupituluka mu bino bishima ponso potela’byo. Bine ukatulumuka mpata.

Bantu bakwabo nabo batañanga ne kunena na kujokela’mo wadi’mo kadi’mo. Ko kunena’mba bashilula musemwa, kupwa batyiba’o abo bene pa bukata, ebiya bapituluka binenwa bimo mu byobadi abapu kala kunena.

Ino bakwabo nabo banenanga bukidibukidi, bashilula na mulangwe kampanda, ino mulangwe’wa kewafudile, basambukila kala ku mukwabo. Nansha shi bishima bitamba pampikwa kukakala, kushinta milangwe mu kitulumukila konanga muneneno wakubulwa kushishikita.

Mwa Kulumbulwila. Shi makambakano obe i kwikonda divule na kukimba bishima bifwaninwe, nabya ufwaninwe kulonga bukomo bukatampe bwa kuvudija bishima. Kwata mpata bishima byokuyukilepo byotana mu Kiteba kya Mulami, mu Amkeni! ne mu mabuku makwabo otanga. Tala’byo mu dibuku dishintulula bishima, tala mutelelo ne buluji bwabyo, kupwa bweja bishima bimobimo ku bishima byoyukile. Shi kudipo nadyo, lomba bukwashi kudi muntu unena ludimi’lwa biyampe.

Kwikala na kibidiji kya kutanga na diwi ditunduke kyaba ne kyaba kukalumbulwila’ko buneni bobe. Kwata bishima bikomo, nena’byo misunsa mivule na diwi ditunduke.

Pa kutanga pakubulwa kushishikita, i biyampe kwivwanija bishima mobingidila pamo mu musemwa. Divule bishima i biyampe bitangwa mu bisumpi bisumpi mwa kulupwila’byo milangwe inene mulembi. Ta mutyima mpata ku bino bisumpi bya bishima. Tūla’po tuyukeno, shi ubamone amba tukakukwasha. Kitungo kyobe ke enkapo kutanga bishima mu muswelo moloke kete, mhm, i ne kulupwila milangwe patōka. Shi ubapu kubandaula musemwa umo, nyemena ku mukwabo enka ne byopwa kwifunda musango onso mutuntulu. Jingulula biyampe mwilondela milangwe. Kupwa wiibidije kutanga’mo na diwi ditunduke. Tanga musango misunsa ne misunsa enka ne byokatanga pampikwa kukukala nansha kwimana pa bifuko kebifwaninwe. Shi ubapu, enda ku misango mikwabo.

Kupwa bweja’ko mutabwilo. Shi ubafikila pa ludingo lwa kujingulula bishima mobingidila pamo mu musemwa, nabya ukashilula kumona bishima bivule pa kimo ne kwela kala diso pa bikwabo bīya kumeso. Kino kikabweja muneñenya mu butangi bobe.

Kwiibidija kitatyi ne kitatyi butangi bwa kiponka na ponka ko kwiiya kuyampe mpata. Kimfwa tanga na diwi ditunduke, pampikwa kwiteakanya dibajinji, kisonekwa kya difuku ne nshintulwilo yakyo; tanga nyeke namino. Ibidija meso obe ashilule kumona bishima mu bisumpi bisumpi bilombola milangwe mituntulu, kupita’ko kumona kishima kimo kimo.

Mu mīsambo, kubulwa kushishikita kulomba bidi kulanga kumeso kwa kunena. Wiibidije kulonga namino mu bintu byonso byolonga mobukila mobukila. Tonga milangwe yosaka kulupula kadi londa ndudi yosa kunena’yo; kupwa shilula kunena. Kokyenda lubilo. Longa buninge bwa kwisamba mulangwe mutuntulu pampikwa kwimana nansha kushinta milangwe abe kwafudije oenda nao. I biyampe kwingidija misemwa mīpi kadi ipēla, kino kikakukwasha.

Bishima biilanga abyo bine shi uyukile senene byosaka kunena. Pavule, ke biyampepo kutonga bishima byokanena. Ino, mu kwiibidija kobe, i kipite buya kujingulula shi wivwanije senene mulangwe obe, kupwa kolanga bishima koku unena. Shi ulonge namino ne shi ute mutyima ku milangwe kupita’ko ku bishima byonena, bishima byobe bikanza kwiila abyo bine, ne milangwe ikalupuka biyampe moivwanina’yo ku mutyima. Ino shi ushilule’tu kwela milafwe ku bishima pa kyaba kya kwela’yo ku milangwe, kubapu, ukanza kudya ntama pa kunena. Shi wiibidija, ubwanya kutamija kubulwa kushishikita, mwanda i ngikadilo ya mvubu mu kunena ne kutanga kulumbuluke.

Mosesa, pobāmunene kukemanina Yehova ku meso a muzo wa Isalela ne a Felo wa Edipito, wēmwene amba kabwanyapo kukanena. Mwanda waka? Mwanda wādi ushishikita pa kunena; padi wādi unena na kumamakata. (Div. 4:10; 6:12) Mosesa wālomba misunsa mivule baleke kumutuma, ino Leza kāitabije’byopo nansha dimo. Yehova wāmutumīne Alone ekale kyakanwa kyandi, ino wākwasha ne Mosesa mwine wāyuka kunena. O mwanda Mosesa wādi wisamba misunsa mivule kadi biyampe shē, ke enkapo ku meso a muntu umo umo ne a bisumpi bityetye bya bantu, ino i ne ku meso a muzo onso mutuntulu. (Kup. 1:1-3; 5:1; 29:2; 31:1, 2, 30; 33:1) Wivwane nobe ulonge kipindi kyobe na mutyima umo koku ukulupile mudi Yehova, nobe kukabulwepo kwikala na muneneno upeja Leza bulēme.

MU KUNENA, kwitūkija pa bifuko biyampe kudi na mvubu. Bine kudi na mvubu ponena dishikulu nansha ke powisamba na muntu pene. Pampikwa kwitūkija, myanda īsambwa ikokeja kwivwanwa bu mibotakanya pa kyaba kya kwivwanwa’yo bu binenwa biselele milangwe miluji. Kwitūkija kufwaninwe ko kuleta kitōkeji mu byonena. Kadi ukokeja ne kwitūkija mwanda wa myanda mikatampe yonena ishale kitatyi kilampe mu mityima ya bemvwaniki.

Ino ukayuka namani kitatyi kyofwaninwe kwitūkija? Lelo kwitūkija kunenwe kwikala kulampe namani?

Kwitūkija kwa Kwishinkija. Bishinkijo i kipindi kikatampe mu binenwa bilembwe. Bikokeja kulombola mfulo ya binenwa nansha kipangujo. Mu ndimi imoimo, bingidijibwanga ne pa kulombola binenwa binene muntu. Bishinkijo bimo bilombolanga kukwatañana kukwatañene kipindi kimo kya musemwa na bipindi bikwabo. Muntu witangila aye mwine ukokeja kumona biyukeno bya kwishinkija. Ino shi katange na diwi ditunduke mwanda wa bakwabo bamwene’ko, nabya diwi dyandi difwaninwe kulupula buluji bwa bishinkijo byo-byonso byatana mu myanda ilembelwe’ya. (Pa kuyukila’ko myanda mikwabo, tala Kifundwa 1, “Butangi Bwambulwa Kilubo.”) Kubulwa kwitūkija popa panenwe kwishinkija kukokeja kukambija bakwenu batunya kwivwana byotanga, pakwabo kubwanya’nka ne kunyengakanya buluji bwa myanda.

Kutentekela pa bishinkijo, muswelo wilonda milangwe mu musemwa ukayukanya i pepi pa kwitūkija mobifwaninwe. Ñomba umo mutumbe wanene amba: “Mawi oñombanga keapityilepo a bañomba bavule ba binanda. Ino kwitūkija pa bukata bwa mawi, leka, leka, po pene palēle busendwe.” Ne mu kunena namo mo monka. Kwitūkija kufwaninwe kutuntwilanga muneñenya ne buluji ku myanda yonena.

Kitatyi kyowiteakanya mwa kukatangila pa bantu bavule, i kipite buya kutūla tuyukeno pa myanda yokatanga. Shika kamushiko kemane popa posa kwitūkija bityetye, pakwabo i pantu pa kumina’tu mata bityetye. Tūla tumishiko tubidi twimane kadi twifwene popa posa kwitūkija bilampe. Ino shi ubamone amba bishima bimobimo kebidipo na buluji kodi, bikulengeja koimana divule kepafwaninwe, nabya tūla tuyukeno na kidiyo twa kulunga bishima byonso bibundile musemwa mukomo’wa. Kupwa tanga musemwa’wa tamba ku ngalwilo kufika ne ku mfulo. Muno mo mulongelanga baneni bavule ba bwino.

Divule, kwitūkija mu mīsambo ya difuku ne difuku kekuletangapo makambakano, mwanda uyukile kala milangwe yosaka kulupula. Inoko shi udi na kasela ka kwitūkija nyeke pantu pamopamo pampikwa kulonda milangwe yonena, nankyo mīsambo yobe ikabulwa bukomo ne kitōkeji. Madingi a mwa kulumbulwila kino i maletwe mu Kifundwa kya 4, “Buneni Bwampikwa Kushishikita.”

Kwitūkija kwa Kushinta Mulangwe. Shi koshiye mulangwe kampanda mwa kusambukila ku mukwabo, kwitūkija kukokeja kupa bemvwaniki bobe mukenga wa kulanguluka, kwalamuna ñeni, kujingulula kwenda mwanda, ne kwivwana biyampe shē mulangwe mupya osa kunena. Kwitūkija pa kushinta mulangwe na mulangwe mukwabo kudi na mvubu mpata kodi pamo’nka bwa kutyepeja lubilo shi kotonte pa mansanka mwa kutwelela mu kipito kikwabo.

Buluji bumo bunenenanga baneni bamo lubilo pampikwa kwitūkija pobashinta mulangwe na mulangwe mukwabo i buno: basakanga kunena myanda mivule mpata. Ku bamo, kino i kibidiji kyobadi nakyo kala ne mu mīsambo ya difuku ne difuku. Kekubulwe padi bantu bonso bobekalanga nabo banenanga muswelo umo onka. Ino kunena namino kekulupulangapo bufundiji bulumbuluke. Shi udi na kintu kya kunena, kyosaka bantu bekivwane ne kwikivuluka, nankyo witūdile’ko kitatyi kibwane kya kulupwila mulangwe patōka. Yuka amba kwitūkija kudi na mvubu mu mīsambo ilupwila milangwe patōka.

Shi kishinte kyosa kunena kidi pa mwadijo, myanda yobe ifwaninwe kulongololwa mu muswelo ulombola patōka bifuko bya kwitūkija’po pa bukata bwa myanda mikatampe. Shi i dishikulu dya kutanga dyobakupele, tūla tuyukeno pa bifuko pomona amba mwanda mukatampe ubashinta pano ke mukwabo.

Kwitūkija kwa kushinta mulangwe kwikalanga divule kulampe kupita’ko kwitūkija kwa pa bishinkijo​—inoko nako kekwakalepelela kutyina amba buneni bwakalāla. Shi kubalepa bipitepite, kukakumwekeja amba kwiteakenyepo biyampe ne amba myanda ya kunena ibakupu pano kokimbe’yo.

Kwitūkija kwa Kukoma Mwanda. Divule kwitūkija kwa kukoma mwanda ko kumwekanga bininge, mwanda ko ako kubadikilanga nansha kulonda binenwa nansha kipangujo kipangulwa na bukomo kampanda. Kuno kwitūkija kupanga bemvwaniki kyaba kya kulanguluka pa byapwa kunenwa, nansha kupa bantu kyaka kya kusaka kwivwana binenwa bilonda’ko. Kuno kwitūkija ke kudipo muswelo umo. Tonga i kwepi kwendele’mo kwingidija. Ino kokilwa amba kwitūkija kwa kukoma mwanda kufwaninwe kutūlwa’nka ku misemwa ya mvubu bya binebine kete. Shi bitupu mvubu yayo ikajimina.

Pātangile Yesu Bisonekwa na diwi ditunduke mu shinakoka ya Nazala, wētūkije biyampe mpata. Dibajinji wātangile mu muvungo wa mupolofeto Isaya mwingilo umupelwe kwingila. Ino, kumeso kwa kulombola mvubu ya byatanga, wāvunga bidi muvungo, wātambika’o kalama, kupwa wāshikata. Meso a bantu bonso bādi mu shinakoka ābambila padi, ebiya wānena’mba: “Kino kisonekwa kyo mubaimvwana ntanga kino, kibafikidila dyalelo dino’di.”​—Luka 4:16-21, MB.

Kwitūkija Kukwatañana na Ngikadilo. Kudi bintu bya kukalakanya bikokeja kyaba kimo kukulomba kwitūkija mu kunena kobe. Lunwa lwa bapityeshinda, lwa motoka, nansha kudila kwa mwana bikokeja kulomba kwimika bidi mīsambo yowisamba na mwinē njibo mu mwingilo wa budimi. Ku kubungakana, shi ubamone amba lunwa ke lukatampepo bininge, ukokeja’tu kukandija diwi ne kwendelela na kunena. Ino shi lunwa i lukatampe, lwija kitatyi kilampe, ufwaninwe kwitūkija. Shi bitupu bemvwaniki kebakevwanapo kintu nansha kimo. Nanshi i biyampe kwitūkija senene mwanda wa kukwasha bemvwaniki bamwene bininge mu bintu biyampe byosaka kwibasapwila.

Kwitūkija kwa Kwilaija Malondololo. Nansha shi unena kishinte kyakubulwa kupa bemvwaniki kyaba kya kunena’po, ino i kipite buya kushila bemvwaniki kyaba kya kulondolola, ke kulondololapo na diwi, ino i mu mutyima wabo. Shi ubaipangula bipangujo bya kulanguluja bemvwaniki, ino abe kwitūkija biyampe mpika, nabya mvubu mikatampe ya bine bipangujo’bya ikajimina.

Eyo, ke biyampepo kwitūkija enka potunena ku lukala kete, ino i ne potusapwila bakwetu musapu. Bantu bamo kebekalangapo betūkija nansha dimo. Shi nobe udi na ano makambakano, wielele’ko bya binebine utamije uno mushetekelo wa buneni. Ukalumbulula buneni bobe mu mīsambo na bakwenu, kadi ne mwingilo wa budimi obe ukalupula bipa. Kwitūkija i kitatyi kya kuba talala, o mwanda i bya bine byobanenanga amba kuba talala ko kwishinkija, kukoma mwanda, kukoka milangwe, ne kukōkoloja matwi.

Mīsambo yotwisambanga difuku ne difuku i kwishinta kwa milangwe. O mwanda bakwenu bakakwivwana biyampe shi nobe wibevwana ne kuta mutyima ku byobanena. Kino kilomba kwitūkija kitatyi kilampe senene mwa kwibapela mukenga wa kusaba milangwe yabo.

Mu mwingilo wa budimi, busapudi bwetu bulupulanga bipa bivule shi tusapula’bo bu mīsambo yotwisamba na bantu. Batumoni bavule bamonanga amba, shi mubapu kwiimuna, i biyampe kusokola bidi mwanda oile nao ebiya koipangula kipangujo. Betūkijanga mwa kupela mwisambi nabo kyaba kya kulondolola, kupwa bakwija ku byanena. Mu mīsambo yabo, bashilanga mwisambi nabo byaba bivule bya kunena’po. Mwanda bayukile amba bakokeja kukwasha muntu’wa biyampe shi bayukile milangwe yandi pa mwanda obesambila’po.​—Nk. 20:5.

Eyo, ke bonsopo bakalondolola bipangujo mu biyampe. Ino kino kekyākankejepo Yesu kwimana kitatyi kilampe senene mwa kupela bantu, nansha ke bakinkwa nandi bene, mukenga wa kunena. (Mako 3:1-5) Kushila muntu mukenga wa kunena kumukankamikanga nandi alange’po, ku mfulo ubwanya’nka ne kusokola bidi ku mutyima wandi. Kunena na bubine, kitungo kimo kya mwingilo wetu i kukunka mityima ya bantu na kwibasapwila myanda ya mvubu ya mu Kinenwa kya Leza yobafwaninwe kukwata’po kya mfulo.​—Bah. 4:12.

Kwitūkija mobifwaninwe mu mwingilo wetu i busendwe bwa binebine. Shi witūkija mobifwaninwe, milangwe ikamweka patōka biyampe kadi ikashala ivulukwa’nka kuvulukwa.

SHI unena nansha kutanga na diwi ditunduke, kutela kishima ne kishima mokyolokele kudi na mvubu shako, ino i biyampe ne kutyityija bishima bikatampe ne binenwa biselele milangwe mu muswelo ulupwila’yo patōka.

Kukoma buluji bwa myanda senene ke’nkapo kutyityija bininge bishima bibala-binga nansha bivulevule, mhm. Ino i kutyityija bishima bine bifwaninwe kutyityija. Shi unena ukoma bishima kebifwaninwe, buluji bwa byonena bukokeja kujimina ku bemvwaniki bobe, ke bela milangwe yabo ku bintu bikwabo. Nansha shi myanda yobe i miyampe, buneni bwampikwa kukoma myanda senene kebukakunkapo bemvwaniki ku mutyima biyampe.

Kudi miswelo mivule ya kutyityija bintu, divule ingidijibwanga yonso pamo: na kukandija diwi, na kulupula malango na bukomo, na kunena bityebitye senene, na kwitūkija kumeso nansha kupwa kwa kunena (nansha byonso bibidi pamo), na madingidijo ne bilomboji bya mpala. Mu ndimi mikwabo, muntu ukokeja kutyityija byanena na kutūkija lupumo lwa diwi nansha na kutundula’dyo. Ta mutyima ku myanda ne ku ngikadilo mwa kuyukila muswelo mwendele’mo wa kutyityija.

Shi kotonge myanda ya kutyityija, bandaula myanda ilonda’ko ino. (1) Mu musemwa o-onso, bishima bya kukoma bininge kebiyukenangapo enka ku binenwa bikwabo bya mu musemwa’wa, ino i ne ku mwanda wisambilwa’po. (2) Kukoma buluji bwa mwanda kukokeja kwingidijibwa pa kutyityija ngalwilo ya mulangwe mupya, ko kunena’mba mwanda mukatampe nansha kushinta’tu kwa milangwe yoenda nayo. Kadi kufwaninwe ne kulupwila patōka mvuyo ya mulangilo kampanda. (3) Muneni ukokeja kukoma buluji mwanda wa kulombola malango andi pa mwine mwanda’wa. (4) Kadi kukoma buluji senene kukokeja kwingidijibwa pa kulupwila patōka myanda mikatampe ya mu mwisambo.

Pa kukoma buluji bwa mwanda uno muswelo, muneni nansha mutangi utanga ku meso a bantu ufwaninwe kwivwanija biyampe myanda yandi ne kusaka na mutyima umo kwivwanija’yo bemvwaniki bandi. Nehemia 8:8 unena pangala pa bulombodi bwāletelwe mu mafuku a Ezela amba: “Batanga biyampe mu mukanda, mu mukanda-wabijila wa Leza, ino balombola mungya mwanda’wa; enka namino’u baivwanija kutangwa kwao.” I kimweke patōka amba boba bātangile ne kushintulula Bijila bya Leza pa kine kyaba’kya bādi bayukile mvubu ya kwivwanija bemvwaniki babo buluji bwa byādi bitangwa, kwibilama, ne kulonda byobinena.

Bintu Bikokeja Kukoleja. Bantu bavule banenanga bivwanikwa senene mu mīsambo yabo ya difuku ne difuku. Ino shi kebatange myanda ilembelwe na muntu ungi, papo kuyuka bishima ne binenwa bya kukoma kwaikala ke bulwi bukatampe. Kintu kikatampe kikwasha i kwivwanija biyampe myanda. Kino kilomba kwifunda bya binebine myanda ilembelwe’ya. O mwanda shi abakunena kukatanga myanda kampanda ku kupwila kwa pa kipwilo, ufwaninwe kwiteakanya bya binebine.

Bamo bengidijanga byotukokeja kwita bu “kukoma kwa mu kyaba mu kyaba” pa kyaba kya kukoma buluji bwa myanda. Batyityijanga bishima mu byaba mu byaba bya bula bwisenselela, bikale payampe nansha pabi kwabo ke mwandapo. Bakwabo batyityija bishima bya bitupu, pakwabo bakoma bipitepite pa bilaijo (prépositions) ne biungo (conjonctions). Shi kutyityija kekutōkejapo mulangwe, nankyo kubaikala ke kasela kalabika bantu bitupu.

Baneni bamo nabo, pa kukimba’bo kukoma buluji bwa myanda, bakandijanga diwi bininge uyuka ne bemvwaniki bene kebalanga amba muneni webafunina. Na bubine, kulonga namino kekulupulangapo divule bipa bilumbuluke. Shi muneni ukoma buluji bibi, bantu bakokeja kulanga amba muneni utopekanga bemvwaniki bandi. Bine, i kipite buya kwibatenga pa mityima na buswe ne kwibakwasha bayuke amba myanda inenwa’ya itamba mu Bisonekwa kadi i myendele’mo!

Mwa Kwilemunwina. Divule, muntu udi na makambakano a kukoma buluji keyukangapo amba udi nao. Kilomba muntu ungi amuyukije amba udi nao. Shi usaka kwilemununa mu uno mwanda, mutadi obe wa masomo udi’ko wa kukukwasha. Kadi kokekaka kulomba bukwashi kudi muneni muyampe ye-yense. Munene akwivwane na katentekeji potanga ne ponena, kupwa akupe madingi nobe mwa kulumbulwila uno mwanda.

Ku ngalwilo, mudingidi obe ukokeja kukunena wiibidije bidi na kishinte kya mu Kiteba kya Mulami. Kakabulwepo kukulombola amba bandaula musemwa ne musemwa mwa kuyukila i bishima’ka ne binenwa’ka bilomba kutyityija mwanda wa buluji bwa myanda bwikale bupēla kwivwana. Ukokeja kukuvuluja kuta mutyima mpata ku bishima kampanda bilembwe na masomo masendeke. Ino vuluka amba bishima bya mu musemwa bingidilanga pamo. Pavule pene, kilombanga kutyityija kisumpi kituntulu kya bishima kupita’ko kutyityija kishima kimo. Mu ndimi imo, befundi bakokeja kukankamikwa kuta mutyima bininge ku tuyukeno twa mutelelo mwa kuyukila kukoma buluji bwa myanda senene.

Mu ditabula dilonda’ko dya kuyuka myanda ya kutyityija, mudingidi obe ukokeja kukusoñanya ubandaule mulangwe wisambilwa’po mu kipindi kikatampe kupita’ko mu musemwa umo kete. Lelo i mulangwe’ka mwine unenenwa’po mu musango onso mutuntulu? Lelo uno mulangwe ufwaninwe kulombola namani bintu bya kutyityija mu musemwa ne musemwa? Tala mutwe wa mwanda wa kishinte ne kamutwe ka mwanda ka masomo matyite katūdilwe’mo myanda yobe. Lelo bino bintu bidi na mwingilo’ka mu butongi bwa binenwa bya kutyityija? Ino yonso i myanda ifwaninwe kuta’ko mutyima. Ino dyumuka, kokolwa kutyityija bininge bishima bivulevule.

Nansha shi unena myanda itamba ku mutyima nansha yotanga, mudingidi obe ukokeja kukukankamika uleke mulangilo wa myanda’ya ao mwine ukulombole bishima bya kukoma. Ufwaninwe kuyuka byaba bifula’po milangwe yoenda nayo nansha bishiyañanya mulangwe kampanda na mulangwe kankenge wa mvubu. Bemvwaniki bakatendela shi mu dishikulu dyobe wibadyumuna pa bino byaba. Ukokeja kwibadyumuna na kukandija diwi pa kutela bishima pamo bwa dibajinji bidi, kupwa, ku mfulo, shi ke pano, ebiya, penepo, ne ponka’po.

Kadi mudingidi obe ukakokela milangwe yobe pa myanda yofwaninwe kulupula’po malango a pa bula. Pa kulonga kino, ukokeja kutyityija bishima pamo bwa mpata, bininge, nakampata, kebibwanikapo, nansha dimo, ne nyeke. Kulonga namino kukapa bemvwaniki malango kampanda pa byonena. Tukesambila bivule pa uno mwanda mu Kifundwa kya 11, kinena’mba “Kyanga ne Malango.”

Pa kulumbulula kukoma kokoma buluji bwa myanda, bakakukankamika kulama biyampe mu ñeni myanda mikatampe yosaka bemvwaniki bobe bakavuluke. Kino nakyo kikabandaulwa monka pa kwisambila pa butangi bwa pa bantu bavule mu Kifundwa kya 7, “Kutyityija Milangwe Mikatampe,” ne pa kwisambila pa buneni mu Kifundwa kya 37, kinena’mba “Kulupwila Myanda Mikatampe Patōka.”

Shi ulonga buninge bwa kulumbulula mwingilo obe wa budimi, ta mutyima mpata ku mutangilo obe wa bisonekwa. Ikala na kibidiji kya kwiipangula amba, ‘Kyonsaka kutangila uno vese i kika?’ Kudi mufundiji, kunena’tu myanda biyampe kekubwenepo. Nansha ke kutanga kisonekwa na kulupula malango nako kekubwenepo. Shi ulondolola kipangujo kikwipangwile muntu kampanda nansha kufundija bubinebine bwa kyalwilo, i biyampe kutyityija mu kisonekwa bishima nansha binenwa bikankamika mwanda wisambilwa’po. Shi bitupu, muntu otangila kisonekwa’wa kakaboya’mopo kantu.

Kukoma buluji bwa myanda kulombanga kutyityija bishima ne binenwa bimobimo, o mwanda muneni kapotolwele buneni ukokeja kulanga amba kukoma bino bishima i kwibitela na lupaka. Kino kikamumwekeja pamo bwa muntu wiiya komba kyombanwa kampanda. Ino na kwiibidijaibidija, “mawi” onso ombwa dimo dimo akekala ke kitembo kiyampe kya mu “lwimbo” lushilakane biyampe shē.

Shi ubayuka bintu bimobimo bya kyalwilo, kubapu, ukanza kumwena biyampe mu kutala baneni ba bwino. Kukejepo kala konañuna bipa bikokeja kulupuka ku kushiyañanya mityityijijo yobe. Kadi ukayuka mvubu ya kutyityija bintu mu miswelo pala pala mwanda wa kulupwila patōka buluji bwa myanda īsambwa. Kutamija bwino bwa kukoma buluji bwa myanda senene kukaneñenya mpata butangi ne buneni bobe.

Kokayuka’tu bintu bibala-binga bya mwa kukomena buluji bwa myanda kupwa konena amba nabwanwa. Pa kunena na bwino senene, endelela na kwiibidija enka ne byokayukidija kukoma buluji senene ne kuyuka kwikwingidija na monenenanga nyeke, bivwanikwa biyampe ku matwi a bakwenu.

MUTANGI muyampe welanga meso kulampe kupita pa musemwa umo, pakwabo kupita’nka ne pa musango mwine mudi musemwa’wa. Pa kutanga, ulamanga mu ñeni milangwe mikatampe idi mu myanda yonso yatanga. Kino kyo kimuludika kayuka pa kutyityija i pepi.

Shi uno mulongelo keulondelwepo, nabya mu mwisambo kemukekalapo myanda misomoke kupita mikwabo. Kadi i kutupu kintu kikamweka patōkelela. Ne shi mwisambo ubafule, bantu bakatunya kuyuka mulangwe mukatampe wa kuvuluka i wepi.

Divule, kuta mutyima senene ku kutyityija milangwe mikatampe kupejanga butangi bwa nsekununi ya mu Bible mutyika mukatampe. Kutyityija kwa uno muswelo kulundilanga’ko buluji pa kutanga misango mu kifundwa kya Bible kya ku njibo nansha mu kupwila kwa pa kipwilo. Kupityidila, kudi na mvubu mpata pa kupityija dishikulu dya kutanga, dipityijibwanga kyaba kimokimo ku bitango.

Mwa Kutyityijija. Ku masomo, bakokeja kukupa kutanga kipindi kampanda kya mu Bible. Lelo i bika byokatyityija? Shi mudi mulangwe mukatampe nansha mwanda wa mvubu mpata uselele myanda yonso yosa kunena, i biyampe kwiulupwila patōka.

Nansha shi myanda yosa kutanga ikale ya busāsudi nansha ya bunenenene bitupu, ya nkindi nansha ya nsekununi, bemvwaniki bobe bakamwena’mo enka shi ubatange’yo biyampe. (2 Tem. 3:16, 17) Pa kutanga’yo biyampe, ufwaninwe kuta mutyima ku mavese mene osa kutanga ne ku bemvwaniki bobe bene kumo.

Shi unenwe kutanga na diwi ditunduke myanda ya mu kitabo kampanda pomwendeja kifundwa kya Bible nansha ku kupwila, le i milangwe’ka mikatampe yofwaninwe kutyityija? Mona malondololo a bipangujo bya kwifunda bitampilwe mu dibuku bu milangwe mikatampe. Kadi tyityija milangwe ikwatañene na kamutwe ka mwanda kalembelwe na masomo matyite, mutanwa myanda yotanga.

Ke biyampepo kwikala na kibidiji kya kutanga myanda yonso pa papye popityija dishikulu mu kipwilo. Inoko dimodimo mashikulu a kutanga aletwanga ku bitango mwanda wa milangwe imo’ya inenwe mu muswelo umo onka ku bitango byonso. Pa kutyityija milangwe mikatampe mu mashikulu a uno muswelo, muneni ufwaninwe bidi kubandaula myanda bya binebine. Lelo myanda mikatampe i myanda’ka? Muneni unenwe kujingulula’yo. Myanda mikatampe ke milangwepo yamona aye bu isangaja, mhm. Ino i milangwe mikatampe iselele myanda yonso inenwa. Kyaba kimo binenwa bīpi bya mu mulangwe mukatampe udi mu dishikulu dya kutanga byo bishilula nsekununi nansha bubinga bwa mwanda kampanda. Kadi divule, binenwa bya lupaka binenwanga shi bubinga bukankamika mwanda bubapu kuletwa. Shi muneni wajingulula ino myanda ya mvubu, ufwaninwe kutūla’po tuyukeno mu dishikulu dyandi dya kutanga. Divule ino myanda ikalanga ibala-inga’tu, pakwabo iná nansha itano kete. Kupwa muneni ufwaninwe kwiibidija kutanga mu muswelo ukokeja bemvwaniki kujingulula’yo bukidibukidi. Mwanda ayo byo bikomo bisomokele mu dishikulu. Shi myanda ikale kunenwa na kutyityija kufwaninwe, ino milangwe mikatampe nayo keikabulwepo kuvulukwa. Kino kyo kitungo kifwaninwe kwitungila muneni.

Kudi miswelo mivule ikokeja muneni kutyityija myanda biyampe mwa kukwashisha bemvwaniki bajingulule myanda mikatampe. Ukokeja kwiityityija na buzanzamuke bukatampe, na kushinta mutabwilo wa diwi, na kulupula malango a mushike, nansha na madingidijo mafwaninwe, ne bikwabokwabo.