TSHIBUTSHILU TSHIA MIKANDA TSHIA KU ENTERNETE tshia Watchtower
TSHIBUTSHILU TSHIA MIKANDA TSHIA KU ENTERNETE
tshia Watchtower
Tshiluba
  • BIBLE
  • MIKANDA
  • BISANGILU
  • re nshap. 33 dib. 235-245
  • Dilumbuluishibua dia ndumba mutambe bubi

Kakuena filme nansha umue mu tshitupa etshi to.

Tshilema ntshienzeke mu diambula dia filme.

  • Dilumbuluishibua dia ndumba mutambe bubi
  • Buakabuluibua—Nkomenu wabu munene ukadi pabuipi!
  • Tumitu tua bualu
  • Bintu bia muomumue
  • ‘Bundumba’ buende lelu’eu
  • Mmusombe pa mâyi mavule
  • Ndumba mmusombe pa nyama
  • Dîna, bualu busokome
  • Dishipibua dia Babilone Munene
    Buakabuluibua—Nkomenu wabu munene ukadi pabuipi!
Buakabuluibua—Nkomenu wabu munene ukadi pabuipi!
re nshap. 33 dib. 235-245

Nshapita wa 33

Dilumbuluishibua dia ndumba mutambe bubi

Tshikena-kumona tshia 11​—Buakabuluibua 17:1-18

Tshiena-bualu: Babilone Munene mmusombe pa nyama wa luonji wa dikala dikunze, wamutombokela ne kumushipa pashishe

Tshikondo tshia dikumbana: Bituadije ku 1919 too ne ku dikenga dinene

1. Ntshinyi tshidi umue wa ku banjelu muanda-mutekete usokoluela Yone mpindieu?

TSHIJI tshiakane tshia Yehowa tshidi ne bua kuitshikijibua tshionso, peshi tubakudi muanda-mutekete tua tshiji tshikole tshia Nzambi! Pakitshikija muanjelu muisambombo kabakudi kende muaba uvua Babilone wa kale, abi bivua tshimfuanyi tshijalame tshia dikenga didi dikuate Babilone Munene mu kulondangana kua mianda ne lukasa luonso bua kushikila ne mvita ya ndekelu ya Armagedon. (Buakabuluibua 16:1, 12, 16) Pamu’apa, muine muanjelu awu ke udi usokolola mpindieu bua tshinyi ne mushindu kayi udi Yehowa ukumbaja malumbuluisha ende makane. Yone udi ukema bua malu adiye umvua ne umona pashishe: “Ne umue wa ku banjelu muanda-mutekete bavua ne tubakudi muanda-mutekete wakalua ne wakakula nanyi, wamba ne: ‘Vua kunu, nenkuleje dilumbuluishibua dia ndumba munene udi musombe pa mâyi mavule, uvua bakalenge ba pa buloba bende nende masandi, eku aba badi bâse pa buloba bakuatshika ne mvinyo wa masandi ende.’”​—Buakabuluibua 17:1, 2.

2. Ntshinyi tshidi tshileja ne: “ndumba munene” (a) ki n’Roma wa kale to? (b) ki mbungenda-mushinga bunene to? (c) mbulongolodi bua malu a Nzambi?

2 “Ndumba munene”! Bua tshinyi dîna dikuate bundu nunku? Nnganyi mene awu? Bamue bakafunkuna ndumba eu wa mu tshimfuanyi bu Roma wa kale. Kadi, Roma uvua bukokeshi bunene bua tshididi. Ndumba eu udi wenda masandi ne bakalenge ba pa buloba, kusangisha ne bakalenge ba ku Roma. Kabidi, mbambe ne: kunyima kua dibutudibua diende, “bakalenge ba pa buloba” nebamudile. Nenku, kêna mua kuikala bukokeshi kampanda bua tshididi to. (Buakabuluibua 18:9, 10) Bu mudibu bamudila kabidi kudi bangenda-mushinga ba buloba bujima, kêna mua kuikala tshimfuanyi tshia bungenda-mushinga bunene to. (Buakabuluibua 18:15, 16) Kadi, tudi tubala ne: ‘matunga wonso akapambuishibua ku bienzedi biende bia ditendelela ba-spiritu.’ (Buakabuluibua 18:23) Ke tshidi tshileja patoke ne: ndumba eu munene udi ne bua kuikala nsangilu kampanda wa malu a Nzambi wa pa buloba bujima.

3. (a) Bua tshinyi ndumba munene kêna ne bua kuleja amu Ekleziya Katolike wa ku Roma nkayende nansha bukua-buena-nkristo bujima? (b) Mmalongesha kayi a ku Babilone adi mu bitendelelu bivule bia kudi dîba dipatukila pamue ne mu tusumbusumbu tua mu bukua-buena-nkristo? (c) Ntshinyi tshivua kardinale John Henry Newman wa mu Ekleziya Katolike wa bena Roma muitabe pa bidi bitangila ntuadijilu wa malongesha mavule, mikiya ne bilele bia mu bukua-buena-nkristo? (Tangila note.)

3 Kadi, mbulongolodi kayi bua malu a Nzambi? Ng’Ekleziya Katolike wa ku Roma bu mudi bakuabu bamba anyi? Peshi, mbukua-buena-nkristo bujima? Tòo, budi ne bua kuikala bunene kupita apu bualu budi bupambuisha matunga wonso. Bulelela, nnsangilu wa pa buloba bujima wa bitendelelu bia dishima. Mmufumine ku malu masokome a ku Babilone, amu bu mudibi bileja patoke ku muanda udi utangila dimuangalaka dia malongesha mavule ne bilele bia ku Babilone mu bitendelelu bishilangane pa buloba. Tshilejilu, malongesha bu mudi dia anyima ukêna-ufua wa bantu, makenga a mu inferno ne dia busatu bua nzambi, mmamuangalake mu bitendelelu bivule bia kudi dîba dipatukila ne mu tusumbusumbu tua bukua-buena-nkristo. Ntendelelu wa dishima wakatuadijila ku tshimenga tshia kale tshia Babilone, kukadi bidimu bipite pa 4 000 wakadiundadiunda, ne kulua tshintu tshidi tshibikidibua lelu’eu ku dîna ditshiakanyine dia Babilone Munene.a Kadi, bua tshinyi udi ubikidibua ku dîna dikuate bundu dia “ndumba munene”?

4. (a) Mmu mishindu kayi muvua ditunga dia Izalele diende masandi? (b) Mmu mushindu kayi wa pa buawu uvua Babilone Munene muende pende masandi?

4 Babilone (peshi Babele, udi umvuija ne: “dikondakana”) wakafika mu tshikondo tshia bukole buende butumbe mu bukokeshi bua Nebukadnezare. Mu tshikondo atshi, Babilone uvua mushindame mu malu a tshididi pamue ne a ntendelelu; uvua ne ntempelo ne nzubu ya bitendelelu mipite pa tshinunu, ne bamfumu ba bitendelelu bavua ne bukokeshi bunene. Nansha muakajimina Babilone bu bukokeshi bua pa buloba bujima katshia ku kale, Babilonne Munene, nsangilu wa bukua-ntendelelu utshidi mutungunuke too ne lelu’eu, ne anu bu eu uvua tshimfuanyi tshiende ku kale, udi udikolesha bua kuikala ne buenzeji ne kulombola mianda ya tshididi bua kukumbajaye bipatshila biende. Kadi, Nzambi udi wanyisha dibuelakana dia bitendelelu mu mianda ya tshididi anyi? Mu Mifundu ya tshiena-Ebelu, badi bakulamu bua ditunga dia Izalele se: divua dienda masandi pa kukumbaja ntendelelu wa dishima ne pa kudia malanda ne matunga pamutu pa kueyemena Yehowa. (Yelemiya 3:6, 8, 9; Yehezekele 16:28-30) Babilone Munene udi pende wenda masandi. Udi wenza bionso bidi bimusankisha bua kuikala ne buenzeji ne kukokesha bakalenge ba pa buloba.​—1 Timote 4:1.

5. (a) Mbutumbi bua mushindu kayi budi bamfumu ba bitendelelu banange? (b) Bua tshinyi dijinga dia kukenka mu bulongolodi ebu kadiena mu diumvuangana ne mêyi a Yezu Kristo?

5 Mu matuku etu aa, mbivue tshilele bua kumona bamfumu ba bitendelelu benza kampanye bua kupeta mianzu minene mu mbulamatadi, mu amue matunga, badi babuela mu mbulamatadi ne batekibua pa midimu bu ba-ministre. Mu 1988, ba-pastere babidi bamanyike bikole bakafila mpala bua kusungudibua bu muludiki wa ditunga dia Etats-Unis. Bamfumu ba Babilone Munene mbanange kuditemba bikole bua kubamonabo; misangu mivule, batu bamueneka mu foto mu bikandakanda ku luseke lua balombodi banene ba tshididi. Pabi, Yezu wakadikanda bua kubuelakana mu tshididi, ne kuamba bidi bilonda ebi bua balongi bende: “Kabena ba mu bulongolodi ebu, bu mundi meme tshiyi wa mu bulongolodi ebu.”​—Yone 6:15; 17:16; Matayi 4:8-10; tangila kabidi Yakobo 4:4.

‘Bundumba’ buende lelu’eu

6, 7. (a) Mmunyi muvua tshisumbu tshia tshididi tshia bena Nazi tshia Hitler tshifike ku didia bukalenge? (b) Mmunyi muvua konkorda wa diumvuangana mutua biala pankatshi pa Vatican ne Allemagne wa bena Nazi muambuluishe Hitler mu dilubuluka diende bua kukokesha buloba bujima?

6 Bua didibueja ne kasuki mu mianda ya tshididi, ndumba eu munene mmukebele bantu makenga kaayi kuamba. Tshilejilu, tuangatayi malu avua mafikishe Hitler bua kudia bumfumu mu ditunga dia Allemagne​—mmalu mabi matambe atu bamue bakeba kukupula mu mikanda ya mianda ya kale. Mu Lumungulu 1924, tshisumbu tshia tshididi tshia Nazi tshivua ne nkuasa 32 mu tshisangilu tshia ba-depité tshia Allemagne tshivuabo babikila ne: Reichstag. Mu Lumungulu 1928, tshiakashala amu ne nkuasa 12. Mu 1930 dikondakana dia mianda ya mpetu diakamueneka pa buloba bujima; ne ke tshikondo tshiakatabuluka bena Nazi ne kutuadijabu kudilongolola ne mitalu idi ikemesha, e kupetabo nkuasa 230 pa 608 mu masungula akenzeka ku Allemagne mu Kashipu 1932. Pashishe, Franz von Papen, ministre wa kumpala ukavua mumbusha mu nkuasa, ne uvua mpindieu mutangidi wa midimu mu nzubu wa pape, wakatuadila bena Nazi diambuluisha. Bilondeshile bashikuluji bafundi ba mianda ya kale, von Papen uvua upangadija bua kuenza bukalenge bupiabupia bualabale buvua ne bua kubikidibua ne: Ampire Munsantu wa bena Roma. Wakapanga kukumbaja tshipatshila tshiende etshi bualu kakanenga mu nkuasa bu ministre wa kumpala to ke bualu kayi, uvua utekemena kulua muntu munene ku diambuluisha dia bena Nazi. Mu Tshiongo 1933, wakitabijija bamfumu ba biapu ne matanda bua kutua Hitler nyama ku mikolo. Ne budimu buonso, wakenza mushindu wa Hitler kuluaye mfumu wa mbulamatadi wa ditunga mu dia 30 Tshiongo 1933. Yeye muine wakatekibua bu tshindondi tshia mfumu wa mbulamatadi. Hitler wakatumika nende bua rejon ya bena katolike ya mu Allemagne kumutuayi nyama ku mikolo. Pashishe, ngondo ibidi kayiyi mianji kukumbana kunyima kua didia bukalenge, Hitler ukavua mushipe tshisangilu tshia ba-depité, ne mueleshe balombodi ba bisumbu bikuabu bia tshididi mbombo ne binunu mu tumponya tua dienzejangana midimu mikole ne kuenzeja kampanye kakole ka patoke bua dikengesha bena Yuda.

7 Mu dia 20 Kashipu 1933, bamfumu ba Ekleziya katolike ba ku Vatican bakaleja patoke ne: bavua batekemene dikola dia mbulamatadi wa Nazi pavua kardinale Paceli (wakalua pashishe pape Pius XII), mutue konkordá tshiala ku Roma, mbuena kuamba ne: mukanda wa diumvuangana pankatshi pa bamfumu ba Ekleziya katolike ku Vatican ne ba Allemagne mukokesha kudi bena Nazi. Von Papen ke uvua mutue tshiala pa mukanda eu mu dîna dia Hitler, ne Paceli wakamupesha mindayi miende lumu ya kudi pape, idibo babikila ne: nkuruse-munene wa Bena Pius.b Mu mukanda wende wa Satan in Top Hat, Tibor Koeves udi umvuija muanda eu wamba ne: “Mukanda eu wa diumvuangana uvua ditshimuna dinene bua Hitler. Uvua umupetesha diambuluisha mu ngenzelu wa malu ditambe makuabu wonso avua afuma mu matunga menyi, bualu divua difuma ku muaba mutumbe bikole.” Mukanda eu uvua wenzeja bamfumu ba ku Vatican bua kuimanyika diambuluisha diabu kudi Parti wa Pankatshi wa bena Katolike bena Allemagne, nunku bavua banyisha bua Allemagne kuvuijibua “Ditunga dia buobumue” dilombola kudi tshisumbu tshia tshididi tshimuepele, etshi tshia Hitler.c Kabidi, kanungu ka 14 ka mukanda eu wa diumvuangana wa konkordá kavua kamba ne: “Ditekibua pa midimu dia ba-muarkepiskopo ne bepiskopo divua dianyishibua tshishiki anu pavua muena-mpala kampanda wa Reich (Ampire wa Allemagne) ufila dianyisha diende bua kumanya bikala ditekibua kadiyi mua kujula mpata pashishe mu mianda ya tshididi.” Pabuipi ne ndekelu wa tshidimu tshia 1933, (tshivua tshimanyisha bu “tshidimu tshinsantu” kudi Pape Pius XI), diambuluisha dia kudi Vatican diakalua tshintu tshia kumpala tshia kueyemena bua Hitler mu dilubuluka diende bua kukokesha buloba bujima.

8, 9. (a) Vatican, Ekleziya katolike ne bamfumu babu ba bitendelelu bavua ne mmuenenu kayi kudi bukalenge bua tshikokesha-nkaya bua bena Nazi? (b) Ndimanyisha kayi divua bepiskopo bena Allemagne bafile ku ntuadijilu kua mvita mibidi ya buloba bujima? (c) Diumvuangana edi pankatshi pa bitendelelu ne bisumbu bia tshididi diakapatula bipeta kayi?

8 Nansha muvua bansaserdose ne badiambike bakaji bungi bukese batontolole ngenzelu ya tshikisu ya Hitler​—tshivua tshibapetesha mene makenga makole—​Vatican ne Ekleziya katolike ne biluilu biende bia bamfumu ba bitendelelu bakatua bukalenge bua tshikokesha-nkaya bua bena Nazi nyama ku mikolo patoke peshi muinshi muinshi, buine ebu buvuabu bangata bu tshimana tshia kuimanyika natshi dimuangalaka dia nkokeshilu wa Kominizme pa buloba bujima. Bu muvuaye mushindame bikole ku Vatican, Pape Pius XII wakalekela batungunuka ne kushipa bena Yuda ne bakengesha ne tshikisu Bantemu ba Yehowa ne bantu bakuabu, kayi mua kubiela dîyi. Bivua bia tuseku bushuwa pa kumona se: Pape Jean Paul II, pakafikaye ku Allemagne mu ngondo wa Lumungulu 1987, wakela nsaserdose umuepele wakatombokela bukalenge bua bena Nazi ka-lumbandi. Nenku, binunu bia bamfumu ba bitendelelu bakuabu bena Allemagne bakenza tshinyi mu bukokeshi bua tshikisu bua Hitler? Mukanda kampanda wa balami mupatula kudi bepiskopo bena katolike ba ku Allemagne mu Kabitende 1939, pakabudika mvita mibidi ya buloba bujima, udi ufila butoke kampanda pa muanda eu. Udi wamba ne: “Mu tshikondo etshi tshikole tudi tusengelela basalayi betu bena katolike bua kukumbaja mudimu wabu pa kutumikila Führer ne pa kuikala badiakaje bua kulambula bumuntu buabu bujima mene. Tudi tulomba Muena lulamatu bua kudisangishaye mu masambila makole bua Disua dia Nzambi dilombole mvita eyi ku ditshimuna dibeneshibue.”

9 Ngenzelu eu wa dibuelakana mu mianda ya tshididi kudi Ekleziya katolike ntshilejilu tshilenga tshia bienzedi bia bundumba bua bitendelelu munkatshi mua bidimu 4 000 biashadi ebi, pa kulabidila bamfumu ba tshididi bua kupetela kudibu bukole ne masanka makuabu kabidi. Malanda aa pankatshi pa tshididi ne bitendelelu akapatuisha mvita, makengesha ne bupele mu bitupa bivule bia buloba. Bantu badi mua kusanka bu mukadi Yehowa pa kukumbaja dilumbuluisha diende pa ndumba eu munene. Dikumbajibue mene nansha mpindieu!

Mmusombe pa mâyi mavule

10. “Mâyi mavule” adi Babilone Munene mueyemene bua kudikuba nawu ntshinyi, kadi, ntshinyi tshidi tshiafikila?

10 Tshimenga tshia kale tshia Babilone tshivua tshisombe pa mâyi mavule​—musulu wa Efrate ne mimbá mivule. Mâyi aa avua bukubi kudi tshimenga etshi ne avua atshiambuluisha bua kuenda mushinga uvua upetesha mfranga ya bungi, too ne muakuumawu mu butuku bumue. (Yelemiya 50:38; 51:9, 12, 13) Babilone Munene mmueyemene kabidi kudi “mâyi mavule” bua kudikuba ne kuneema. Mâyi aa a mu tshimfuanyi “mbisamba, misumba, matunga ne miakulu,” mbuena-kuamba ne: binunu bia miliyo ya bantu badiye mukokeshe ne badi bamuambuluisha ne bintu bia ku mubidi. Kadi, mâyi awu pawu adi enda uuma; adi enda alamuna dimuambuluisha didiwu amutuadila.​—Buakabuluibua 17:15; fuanyikija ne Musambu wa 18:4; Yeshayi 8:7.

11. (a) Mmunyi muvua Babilone wa kale ‘mukuatshishe buloba bujima maluvu’? (b) Mmunyi mudi Babilone Munene ‘mukuatshishe buloba bujima maluvu’?

11 Ku luseke lukuabu, Babilone wa kale uvua mulejibue bu ‘lupanza lua ngolo mu tshianza tshia Yehowa, luvuaye ukuatshisha nalu buloba bujima ne maluvu.’ (Yelemiya 51:7) Babilone wakenzeja matunga mena mutumba ku bukole bua kupetawu makenga a tshiji tshia Yehowa pa kuakokesha ku bukole bua biluilu, kuavuija pawu matekete teketee bu bantu bakuatshike maluvu. Pa kuenza nenku, uvua utumika bu tshiamu tshia mudimu tshia Yehowa. Bia muomumue, Babilone Munene mmutshimune pende bia bungi, mufike too ne ku dilua nsangilu wa pa buloba bujima. Kadi, bushuwa, kêna tshiamu tshia mudimu tshia Nzambi nansha. Kadi, mmusadile “bakalenge ba pa buloba” badiye wenda nabu masandi mu malu a Nzambi. Mmusankishe bamfumu aba pa kutumika ne malongesha ende a dishima ne bilele biende bia dikuata nabi bantu ku bupika, bua kulama misumba ya bantu, “aba badi bâse pa buloba,” mu dilewuka amu bu bantu bakuatshike maluvu, mushindu wa kukokela babalombodi babo bu bapika.

12. (a) Mmushindu kayi uvua tshimue tshitupa tshia Babilone Munene ku Japon tshidipiishe dibanza dia dimuangaja mashi mavule mu mvita mibidi ya buloba bujima? (b) Ntshinyi tshivua tshiumishe “mâyi” avua atua Babilone Munene nyama ku mikolo ku Japon, ne kuakapatuka bipeta kayi?

12 Japon wa bena Shinto udi tshilejilu tshinene. Bua musalayi muena Japon udibo balongeshe ntendelelu eu, ndumu lunene bua kufila muoyo wende bua amperere​—nzambi mupite yonso wa batendeledi ba Shinto. Mu mvita mibidi ya buloba bujima, basalayi bena Japon 1 500 000 bakafua, bua buonso anyi pabuipi ne buonso, bivua bundu bua bungi bua kudifila mu bianza bia baluishi. Kadi, pakatshimunabo Japon, amperere Hirohito wakadiumvua musakibue ku dilekela kudiamba nzambi. Bu tshipeta, “mâyi” avua akankamija ntendelelu wa Shinto wa Babilone Munene akakepela bikole​—kadi, bivu’amu kunyima kua bena ntendelelu eu wa Shinto bamane kuanyisha diela dia mashi mavule mu mbuu wa Pacifique! Bu muakajimija ntendelelu wa Shinto buenzeji buende, bena Japon 200 000, bena bavule ba kudibo bavua batendeledi ba Shinto ne ba Buddha, mbalue basadidi ba Mfumu Mutambe bunene Yehowa bidimu bidi panshi ebi, baditshipe kudiye ne batambushibue.

Ndumba mmusombe pa nyama

13. Ntshikena-kumona kayi tshia dikema tshidi Yone umona padi muanjelu umuambula ku bukole bua spiritu too ne mu tshipela?

13 Mulayi udi utangila ndumba munene ne tshiamufikila udi utusokoluela kabidi tshinyi? Yone udi ulonda mpindieu muanda mukuabu wa dikema: “Ne yeye [muanjelu] wakangambula, ku bukole bua spiritu too ne mu tshipela. Ne meme kumona mukaji musombe pa nyama wa luonji wa dikala dikunze uvua muwule tente ne mêna a bipendu ne uvua ne mitu muanda-mutekete ne nsengu dikumi.”​—Buakabuluibua 17:3.

14. Bua tshinyi mbiakanyine bua Yone kuambuibua too ne mu tshipela?

14 Bua tshinyi Yone uvua muambuibue too ne mu tshipela? Tshibawu kampanda tshitukadi batele tshifundila Babilone wa kale tshivua tshileja bu tshifundila “tshipela tshia mbuu.” (Yeshayi 21:1, 9) Bivua didimuija diakanyine bua kuleja ne: nansha muvuatshi tshipetela bukubi ku mâyi atshi wonso, tshimenga etshi tshia Babilone wa kale netshilue tshipela mudi kamuyi mushala tshifukibua tshia muoyo nansha tshimue. Nenku, mbiakanyine bua Yone kuambuibua mu tshikena-kumona too ne mu tshipela bua kumona malu ikala ne bua kuvuila Babilone Munene. Yeye pende udi ne bua kuvuijibua tshipela tshiatula. (Buakabuluibua 18:19, 22, 23) Kadi, Yone udi ukema bikole bua bidiye umona pashishe. Ndumba munene kêna nkayende to! Mmusombe pa nyama wa luonji wa tshidìka!

15. Mmashilangana kayi adi pankatshi pa nyama wa luonji wa mu Buakabuluibua 13:1 ne wa mu Buakabuluibua 17:3?

15 Nyama eu wa luonji udi ne mitu muanda-mutekete ne nsengu dikumi. Nenku, mmuine nyama wa luonji uvua Yone mumone kumpala uvua pende ne mitu muanda-mutekete ne nsengu dikumi anyi? (Buakabuluibua 13:1) Tòo, nyama eyi mmishilangane. Eu ng’wa dikala dikunze ne, bishilangane ne wa kumpala, ki mbambe ne: udi ne bikata bia lumu to. Kêna ne mêna a bipendu amu pa mitu yende muanda-mutekete to, “mmuwule tente ne mêna a kupenda nawu.” Kadi, kudi ne bua kuikala diumvuangana kampanda pankatshi pa nyama eu wa luonji mupiamupia ne wa kumpala; bushuwa, mmifuanangane ku malu mavule adi asaka ku diyangata bu nyama umue.

16. Nyama wa luonji wa dikala dikunze ntshinyi, ne ntshinyi tshidibo bambe pa bidi bitangila tshipatshila tshiende?

16 Nenku, nyama eu wa luonji mupiamupia ntshinyi? Udi ne bua kuikala tshimfuanyi tshia nyama wa luonji wakafika ku dikalaku ku buenzeji bua nyama wa luonji wa Anglo-Amerike, nyama wa nsengu ibidi bu kana ka mukoko. Kunyima kua bamane kuenza tshimfuanyi etshi tshia nyama wa luonji, bakapesha nyama wa nsengu ibidi bukenji bua kutshiela mupuya. (Buakabuluibua 13:14, 15) Yone udi umona mpindieu tshimfuanyi etshi ne muoyo, tshieyela. Tshimfuanyi etshi tshidi tshileja Nsangilu wa Matunga (Société des Nations) udi nyama wa luonji wa nsengu ibidi mufikishe ku dienjibua mu 1920. Wilson, mfumu wa ditunga dia Etats-Unis, uvua wangata Nsangilu wa Matunga bu “tshiakuidi tshia ndumbuluilu muakane bua diakalenga dia bantu buonso ne kujikija kashidi njiwu ya dibudika dia mvita tshiakabidi.” Pakamuenekaye kabidi kunyima kua mvita mibidi ya buloba bujima bu Bulongolodi bua Matunga masanga (O.N.U.), bilondeshile tshibungu tshiende tshia mêyi-makulu ne bipatshila bia kukumbaja, uvua ne tshipatshila tshia “kulama ditalala ne dikubibua mu bukua-matunga.”

17. (a) Mmu ngumvuilu kayi mudi nyama wa luonji wa mu tshimfuanyi wa dikala dikunze muwule tente ne mêna a bipendu? (b) Nnganyi udi musombe pa nyima pa nyama wa luonji wa dikala dikunze? (c) Mmushindu kayi uvua bitendelelu bifume ku Babilone bidisangishe ne Nsangilu wa Matunga katshia ku ntuadijilu, ne pashishe ne bulongolodi buakamupingana?

17 Mmu ngumvuilu kayi mudi nyama eu wa luonji wa mu tshimfuanyi muwule tente ne mêna a kupenda nawu Nzambi? Mmu ngumvuilu wa se: pa muaba mukumbanyine Bukalenge bua Nzambi bantu mbenze lupingu elu lua bukua-matunga ludibo batendelela pa muaba wa Bukalenge bua Nzambi​—bua kukumbaja malu adi Nzambi wamba se: anu Bukalenge buende ke budi mua kuakumbaja. (Danyele 2:44; Matayi 12:18, 21) Kadi, tshidi tshitamba kukoka ntema mu tshikena-kumona tshia Yone, ntshia se: Babilone Munene mmusombe pa nyama wa luonji wa dikala dikunze. Mu diumvuangana ne mulayi, bitendelelu bifume ku Babilone, ne nangananga bukua-buena-nkristo, mbidisuike kudi Nsangilu wa Matunga, pashishe ne bulongolodi buakamupingana. Mu dia 18 Tshisua-munene 1918, tshisumbu tshimanyike lelu’eu ku dîna dia Nsangilu wa Ditunga wa Ekleziya ya Kristo mu Amerike tshiakangata dipangadika divua ne makuabu mêyi aa: “Nsangilu wa mushindu’eu kêna amu bua kulubuluja mianda ya tshididi to; kadi, ntshiamu tshia diendesha tshididi tshia Bukalenge bua Nzambi pa buloba. . . . Ekleziya ùdi mua kufila bukole bua dienza malu ne muoyo muimpe, ùdì Nsangilu wa Matunga nansha umue kayi mua kulubuluka musangu mule biawupangilaye. . . . Nsangilu wa Matunga udi ne bishimikidi biende mu Evanjeliyo. Amu bu Evanjeliyo, tshipatshila tshiende ‘nditalala pa buloba, muoyo muimpe kudi bantu.’”

18. Mmunyi muvua bamfumu ba bukua-buena-nkristo baleje ditua diabu dia Nsangilu wa Matunga nyama ku mikolo?

18 Mu dia 2 Tshiongo 1919, tshikandakanda tshia San Francisco Chronicle tshivua ne tshiena-bualu etshi pa dibeji dia kumpala: “Pape udi ulomba dianyishibua dia Nsangilu wa Matunga wa Wilson kudi bantu buonso.” Mu dia 16 Kasuamansense 1919, mukanda mutua biala kudi bamfumu 14 450 ba bitendelelu binene wakatumibua kudi Sénat wa bena Amerike bua kumulomba bua ‘kuanyisha dipangadika dia diumvuangana bua ditalala diangata ku Paris ne divua dipangadija dienza dia Nsangilu wa Matunga.’ Bena Sénat kabakanyisha dipangadika edi to, kadi bamfumu ba bukua-buena-nkristo bakatungunuka ne kuenza kampanye bua dienjibua dia Nsangilu wa Matunga. Mmunyi muakabanjijibua Nsangilu wa Matunga eu? Mu dia 15 Kasuabanga 1920, mukanda mufume ku ditunga dia Suisse uvua wamba ne: “Ekleziya yonso ya ku tshimenga tshia Genève ivua miele ngonga mu dinda emu pa dîba dia dikumi ne dimue bua kumanyisha dibuela dia tshisangilu tshia kumpala tshia Nsangilu wa Matunga.”

19. Bena mu kasumbu ka Yone bavua ne mmuenenu kayi pakamueneka nyama wa luonji wa dikala dikunze?

19 Kadi bena mu kasumbu ka Yone, tshisumbu tshimuepele pa buloba tshia bantu bavua banyisha ne mitalu Bukalenge bua Masiya bukadi pabuipi, bakadisangisha ne bukua-buena-nkristo bua kuambika nyama wa luonji wa dikala dikunze lumu anyi? Nansha kakese! Mu dia lumingu dia 7 Kabitende 1919, programme wa mpuilu wa basadidi ba Yehowa mulongolola ku Cedar Point, Ohio, (Etats-Unis) uvua ne muyuki wa patoke uvua ne tshiena-bualu tshia se: “Ditekemena bua bukua-bantu budi mu dibungama.” Pakatshiabu, tshikandakanda tshia Star-Journal tshia ku Sandusky tshiakamba ne: kumpala kua bateleji batue ku 7 000, J. F. Rutherford “wakamba ne: Nsangilu wa Matunga kakupeta dianyishibua nansha dikese ku mêsu kua Mukalenge . . . bualu, bamfumu ba bitendelelu​—bena katolike ne bena mishonyi—​badi bamba mudibu baleji-mpala ba Nzambi, bavua bimanshe dilongolola diende ne batua Nsangilu wa Matunga nyama ku mikolo, pa kumusekelela bu tshiamu tshia diendesha tshididi tshia Bukalenge bua Kristo pa buloba.”

20. Bua tshinyi bamfumu ba bitendelelu bavua bapenda Nzambi pavuabo batumbisha Nsangilu wa Matunga bu “tshiamu tshia diendesha tshididi tshia Bukalenge bua Nzambi pa buloba”?

20 Dipangila dikuate luse dia Nsangilu wa Matunga divua mua kuleja bamfumu ba bitendelelu ne: malongolodi a mushindu’eu menza kudi bantu kaena mu diumvuangana nansha dikese ne Bukalenge bua Nzambi pa buloba. Kuamba mêyi a mushindu’eu, ntshipendu kayipu kudi Nzambi! Bimueneka bu bidi biumvuija ne: Nzambi uvua pende ne muaba mu nsangilu eu wakapanga ne dipangila dipite bunene mu bionso. Kadi bua Yehowa, “midimu yende yonso idi mipuangane.” Bua kuteka ditalala ne kukumbaja disua diende pa buloba bu mudibi bienzeka mu diulu, neatumike ne Bukalenge bua Kristo bua mu diulu, kadi, ki nku diambuluisha dia nsangilu wa balombodi ba tshididi babule diumvuangana kashidi munkatshi muabu ne bena bavule ba kudibu badi bavila dikalaku dia Nzambi.​—Dutelonome 32:4; Matayi 6:10.

21. Mmianda kayi idi ileja ne: ndumba munene udi utua Bulongolodi bua Matunga masanga, buakapingana pa bua kumpala, nyama ku mikolo ne ubuanyisha?

21 Mpindieu, netuambe tshinyi bua Bulongolodi bua Matunga masanga buakapingana pa muaba wa Nsangilu wa Matunga? Amu ku dienjibua diabu, ndumba munene wakasomba pa nyima pabu, uleja patoke mudiye mudisangishe kudibu ne wenza madikolela bua kubulombola mu mianda ivuabu bupangadije bua kuenza. Tshilejilu, mu Kabalashipu 1965, bua mufikilu wa makumi abidi wa O.N.U., baleji-mpala ba Ekleziya katolike, ba Ekleziya ortodokse wa kudi dîba dipatukila pamue ne bena mishonyi, bena Yuda, batendeledi ba Hindu, ba Buddha ne ba-mizilma​—bavua badibala bu baleji-mpala ba bantu batue ku miliyare ibidi—​bakadisangisha ku San Francisco bua kuenza tshibilu tshia ditua diabu dia bulongolodi ebu nyama ku mikolo ne dikatshila diabu. Pakayaye kukumbula tshilombuelu tshia O.N.U. mu Kasuamansense 1965, Pape Paul VI wakakula bua bulongolodi ebu bu “butambe bunene bua ku malongolodi wonso adi masange bukua-matunga” ne wakasakidila ne: “Bisamba bia pa buloba bidi bitangila kudi O.N.U. bu ditekemena dia ndekelu bua diumvuangana ne ditalala.” Pape mukuabu, Jean Paul II, mu dikumbula diende mu Kasuamansense 1979, wakamba bidi bilonda ebi mu tshisangilu tshinene tshia bena O.N.U. buonso: “Ndi mutekemene bua O.N.U. ashale amu tshiakuidi tshia ndekelu bua ditalala ne ndumbuluilu muakane.” Bualu bua dikema, pape uvua muakule anu kakese bua Yezu Kristo anyi bua Bukalenge bua Nzambi. Mu matuku akashalaye ku ditunga dia Etats-Unis mu Kabitende 1987, bilondeshile tshikandakanda tshia The New York Times, “Jean Paul II wakakula bikole pa mudimu udi O.N.U. wenza . . . bua ‘diambuluishangana dipiadipia pankatshi pa matunga a pa buloba bujima.’”

Dîna, bualu busokome

22. (a) Ndumba munene mmusungule bua kubanda nyama wa mushindu kayi pa nyima? (b) Mmu miaku kayi mudi Yone umvuija tshimuenekelu tshia ndumba wa mu tshimfuanyi, Babilone Munene?

22 Mupostolo Yone udi pa kujingulula mpindieu ne: ndumba munene mmusungule bua kubanda nyama mubi wa luonji pa nyima. Kadi, diambedi, ntema yende mmituma kudi muine Babilone Munene yeye muine. Mmuvuale bilamba bia mushinga mukole, kadi, mmushindu kayipu udiye mukuate muendi! “Ne mukaji uvua muvuale bilamba bikunzubile ne bikunze tetete, ne mulengeja ne bilenga bia ngolo, ne mabue a mushinga mukole ne busànga ne uvua ne lupanza lua ngolo mu tshianza luwule tente ne bintu bia bukoya ne bintu bipange bukezuke bia mu masandi ende. Ne pa mpala pende pavua pafunda dîna, bualu busokome: ‘Babilone Munene, mamuende wa bandumba ne wa bintu bia bukoya bia pa buloba.’ Ne meme kumona ne: mukaji uvua mukuatshike mashi a bansantu ne mashi a bantemu ba Yezu.”​—Buakabuluibua 17:4-6a.

23. Dîna dijima dia Babilone Munene didi tshinyi, ne didi ne diumvuija kayi?

23 Anu bu muvuabi tshilele mu Roma wa kale, ndumba eu mmumanyike ku dîna didiye nadi pa mpala.d Ndîna dile ditambe: “Babilone Munene, mamuende wa bandumba ne wa bintu bia bukoya bia pa buloba.” Dîna edi kabidi “mbualu busokome,” ntshintu tshidibo basokoke ngumvuilu watshi. Kadi, pa tshikondo tshijadika kudi Nzambi, bualu busokome budi ne bua kusokolodibua. Nunku, muanjelu udi upesha Yone mamanyisha mavule bua kumona mua kuambuluisha basadidi ba Nzambi lelu’eu bua kusunguluja diumvuija dijima dia dîna edi divuluiji. Tudi bajingulule ne: Babilone Munene nnsangilu wa bitendelelu bionso bia dishima. Udi “mamu wa bandumba,” bualu bitendelelu bionso bia dishima pa buloba bujima, kusangisha ne tusumbusumbu tuvule tua mu bukua-buena-nkristo, tudi bu bana bende ba bakaji, badi bamuidikija pa kudifila mu bundumba bua mu nyuma. Udi kabidi mamu “wa bintu bia bukoya” mu ngumvuilu wa se: mmupatuishe malu mapite bubi adi atondesha bu mudi ditendelela dia mpingu, ditendelela ba-demon, ditempesha mbuku bua kumanyisha malu masokome ne atshivuavua, dimanyina malu mu mitoto, dimanya malu pa kulonga mishonyi ya mu bianza, dishipa dia bantu bu milambu, bundumba bua mu ntempelo, bunuavi bua kutumbisha banzambi ba dishima ne bilele bikuabu bivule bia bundu.

24. Bua tshinyi mbiakanyine bua Babilone Munene kulejibua muvuadika “bilamba bikunzubile ne bilamba bikunze tetete,” ne “mulengeja ne ngolo, mabue a mushinga mukole ne busànga”?

24 Babilone Munene mmuvuale “bilamba bikunzubile ne bilamba bikunze tetete,” bia mekala a bumfumu, ne “mmulengeja ne bilenga bia ngolo, mabue a mushinga mukole ne busànga.” Mbikumbanyine bushuwa! Elabi meji ku nzubu milengele, ku mpingu, tabló mizola ne bimfuanyi bia mushinga mukole, ku tubaya tusonga tua mushinga mukole tua ntendelelu, ku bubanji ne makuta bidi bitendelelu bia mu bulongolodi ebu bidiunguijile. Nansha ku Vatican, ku Etats-Unis kudi ba-pastere ba bena mishonyi batu balongeshila ku TV, nansha mu nzubu ya badiambike bena katolike ne mu ntempelo ya kudi dîba dipatukila, Babilone Munene mmunguije​—ne pamu’apa mmujimije—​bubanji kabuyi kuamba.

25. (a) “Lupanza lua ngolo luwule tente ne bintu bia bukoya” ntshimfuanyi tshia tshinyi? (b) Mmu ngumvuilu kayi mudi ndumba wa mu tshimfuanyi mukuatshike yeye muine?

25 Monayi mpindieu tshidi ndumba natshi mu tshianza. Yone wakakatshila pa kumona tshintu etshi: lupanza lua ngolo “luwule tente ne bintu bia bukoya ne bintu bipange bukezuke bia mu masandi ende”! Ndupanza ludi ne “mvinyo wa tshiji tshia masandi ende,” uvuaye munuishe ne mukuatshishishe matunga wonso. (Buakabuluibua 14:8; 17:4) Ndumueneke ku mêsu lua bubanji, kadi, bidimu mbikuate muenge ne mbipange bukezuke. (Fuanyikija ne Matayi 23:25, 26.) Mudi bilele bibi bionso ne mashimi wonso makuate muenge bidi ndumba munene mutumike nabi bua kulenduisha matunga ne kuateka ku bukole muinshi mua buenzeji buende. Bidi bitamba kutondesha kabidi, bualu Yone udi umona ne: ndumba yeye muine mmukuatshike, mukuatshike mashi a basadidi ba Nzambi! Tudi tubala pashishe ne: “bakasangana muende mashi a baprofete ne a bansantu ne a aba buonso bakakoshibua muminu pa buloba.” (Buakabuluibua 18:24) Mbantu musumba bunene kayipu bavua bashipibue!

26. Mmalu kayi adi aleja ne: Babilone Munene mmupongolole mashi?

26 Munkatshi mua siekele mivule, nsangilu wa pa buloba bujima wa bitendelelu bia dishima wakapongolola mbuu wa mashi mavule. Tshilejilu, ku Japon wa kale, ntempelo ya ku Kyoto yakakudimunyibua miaba-mikolesha ya basalayi-badiambike bavua, pa kubila “dîna dinsantu dia Buddha,” baluangana bikole munkatshi muabu, too ne muakunza misesu ne mashi mapongolola. Mu siekele wa 20, bena mu kasumbu ka bamfumu ba bitendelelu bia mu bukua-buena-nkristo bakalonda biluilu bia abu matunga mu nyima, biluilu biakashipangana nkayabi ne kukeba lufu lua bantu bapite pa miliyo lukama. Mu Kasuamansense 1987, Richard Nixon, mfumu wa kale wa ditunga dia Etats-Unis, wakamba ne: “Siekele wa 20 eu ke udi mutambe kuelesha mashi panshi kupita mikuabu mu miyuki ya bantu. Mvita ya mu siekele eu mmishipeshe bantu kupita mvita yonso ivua mienzeke kumpala kua ntuadijilu wa siekele eu.” Bitendelelu bia mu bulongolodi ebu mbifundila tshibawu kudi Nzambi bua mudibi bidibueje mu dishipangana edi; Yehowa udi ukina “bianza bidi bimatshisha mashi a badi kabayi ne tshilumbu hanshi.” (Nsumuinu 6:16, 17, Mukanda wa Nzambi) Kumpala, Yone uvua mumvue lubila elu lufumina ku tshilambuilu: “Mfumu Munene munsantu ne mulelela, udi udikanda too ne dîba kayi, bua kulumbuluisha ne kusombuela mashi etu kudi aba badi basombe pa buloba?” (Buakabuluibua 6:10) Nangananga Babilone Munene, mamuende wa bandumba ne wa bintu bia bukoya bia pa buloba, neikale mu tshilumbu pakumbana dîba dia kufila diandamuna ku lukonko elu.

[Mêyi adi kuinshi]

a Pa kuleja mudi mavule a ku malongesha, mafesto ne bilele bia butontolodi bia mu bukua-buena-nkristo kabiyi ne miji yabi mu buena nkristo, kardinale John Henry Newman wakafunda, mu siekele wa 19, bidi bilonda ebi mu mukanda wende wa Essay on the Development of Christian Doctrine: “Ditumika ne ntempelo, diyibanjija mu mêna a bamue bansantu bamanyike ne diyilengeja ne matamba a mitshi mu bimue bikondo; musenga wa kamonya, miendu ne tundeyi; milambu ya dibuikidila idi ifidibua kunyima kua diondopibua; mâyi mansantu; kuya kua mu tshijila; matuku a diikisha ne bikondo bia mafes­to, ditumika ne kalandrié ka bansantu, luendu lua diela masambila ne dimba misambu, dibenesha madimi; bilamba bia bakuidi; dibeyangana mabala, kakanu ka ku munu bua bena dibaka, tshilele tshia kutangila kudi dîba dipatukila, bimfuanyi mu tshikondo kampanda tshiakalua kunyima, pamu’apa musambu wa ekleziya ne Kyrie Eleison [musambu wa “Mfumu, utufuile luse”], bu mudibi bifumina buonso buabi kudi bampangano, mbabivuije binsantu pa kubianyisha mu Ekleziya.”

Bu mudiye kayi mua kuvuija ditendelela mpingu dia mushindu’eu dinsantu, “Yehowa, Wa-Bukole-Buonso” udi usengelela bena nkristo nenku: “Patukayi munkatshi muabu, ne nutapuluke kudibu, . . . ne kanulengi kabidi tshintu tshipange bukezuke nansha.”​—2 Kolinto 6:14-18.

b Mu mukanda wende wa miyuki ya kale, The Rise and Fall of the Third Reich (Dibanda ne dikuluka dia ampire muisatu), William L. Shirer udi ufunda ne: von Papen uvua “ne bujitu bunene kupita muena Allemagne mukuabu yonso mu muanda wa dipeta bukokeshi kudi Hitler.” Mu Tshiongo 1933, ministre wa kumpala wa kale muena Allemagne, von Schleicher wakamba bua von Papen ne: “Mmupangidianganyi munene, Yudase Iskaryote neikale munsantu bimanaye ku luseke luende.”

c Mu dia 14 Lumungulu 1929 pavuaye wakula ne balongi ba université wa Mondragone, Pape Pius XI wakajadika ne: neapunge dîyi ne Diabolo yeye muine pikala diakalenga dia anyima [ya bantu] dilomba kuenza nunku.

d Fuanyikija ne miaku ya Seneka, mufundi muena Roma ivuaye ufunkuna nayi muakuidi mukaji mupambuke (mitela kudi Swetona): “Udi musombe, nsongakaji we, mu nzubu wa tshiala buonso . . . dîna diebe ndifunda pa mpala webe; wakanyisha difutu bua didiupula diebe dia lumu.”​—Controv. i, 2.

[Kazubu mu dibeji 237]

Churchill udi utandula ‘bundumba’

Mu mukanda wende wa The Gathering Storm (1948), Winston Churchill udi ulonda ne: Hitler wakateka Franz von Papen bu mulopo wa Allemagne ku tshimenga tshia Vienne bua “kutekesha bumfumu bua balombodi banene ba tshididi ba ku Autriche, peshi kubalobesha ne kubela kunyima bua kudituabu ku tshiabu.” Churchill udi utela miaku ya mulopo wa Amerike ku Vienne, pakambaye von Papen ne: “Ne tshikama ne kudisua kuonso, . . . Papen wakangambila . . . ne: uvua ne tshipatshila tshia kubabidila lumu ludibu bamuambika bu muena katolike wa dilambu bua kubambidika bamue bena Autriche bu mudi kardinale Innitzer.”

Kunyima kua Autriche mumane kupuekesha maboko ne basalayi ba Hitler bamane kubuela mu tshimenga tshia Vienne, kardinale Innitzer wakatuma dîyi bua ekleziya yonso mu Autriche ibandishe dibendele dia bena Nazi dia nkuruse wa swastika, yele ngonga yayi ne isambile bua Adolf Hitler bua kusankidila mufikilu wa kuledibua kuende.

[Kazubu/​Tshimfuanyi mu dibeji 238]

Muinshi mua tshiena–bualu etshi, tudi mua kubala bidi bilonda ebi anu mu nimero wa kumpala wa tshikandakanda tshia The New York Times tshia mu dia 7 Tshisua–munene 1941:

‘DISAMBILA BUA MVITA’ DIENZA BUA BUKALENGE BUA NAZI

“Tshisangilu tshia bepiskopo ba katolike bena Allemagne ku Fulda badi balomba bua kuikala kuenjibua “disambila bua mvita,” disambila dia pa buadi didi ne bua kuenjibua ku ntuadijilu ne ku ndekelu wa misa yonso. Disambila divua disengelela Nzambi bua kubenesha bingoma bia bena Allemagne bua kutshimuna ne kulama ne muoyo basalayi ne makanda a mubidi. Bepiskopo bakatuma kabidi dîyi bua bansaserdose bikale bavuluka basalayi bena Allemagne bavua baluangana ‘pa buloba, mu mâyi ne mu kapepa,’ musangu nansha umue ku ngondo mu muyuki wa pa buawu mu dia lumingu.”

Bakabenga kupatula bualu ebu mu nimero yakalonda. Dia 7 Tshisua-munene 1941, Japon, uvua ku luseke lua Allemagne wa bena nazi, wakaluisha mazuwa a bena Amerike ku dibungu dia Pearl Harbor.

[Kazubu mu dibeji 244]

“Mêna a bipendu”

Pavua nyama wa luonji wa nsengu ibidi ukankamija dienjibua dia Nsangilu wa Matunga kunyima kua mvita ya kumpala ya buloba bujima, bakaji bende ba ndumba bena malu a Nzambi bakenza muabu muonso bua kufila diabu diambuluisha dia mu mianda ya ntendelelu bua dikumbana dia ndongoluelu eu. Ke bualu kayi bulongolodi bupiabupia buenza bua kuteka ditalala ‘buakuwula tente ne mêna a bipendu.’

“Buena-nkristo budi mua kutuadila Nsangilu [wa Matunga] muoyo muimpe ne bukole bukumbane, ne kuvuija tshintu etshi, tshienza ku diumvuangana difunda pa dibeji, tshiamu tshia mudimu tshia bukalenge bua Nzambi.”​—The Christian Century, Etats-Unis, 19 Kabalashipu 1919, dibeji dia 15.

“Lungenyi lua kuenza Nsangilu wa Matunga ndialabaja dia ngumvuilu wa Bukalenge bua Nzambi mu malanda pankatshi pa matunga wonso bu bulongolodi bua pa buloba bujima bulombola kudi muoyo muimpe. . . . Ke tshidi bena nkristo buonso balomba padibo basambila ne: ‘Bukalenge buebe bulue.’”​—The Christian Century, Etats-Unis, 25 Kabitende 1919, dibeji dia 7.

“Nshindamenu wa Nsangilu wa Matunga mmashi a Kristo.”​—Frank Crane, pastere muena mishonyi, Etats-Unis.

“Kasumbu [ka ditunga] ka bafidi ba ngenyi [ka Ekleziya midikadile] nkanyishe Tshiovo [tshia Nsangilu wa Matunga], ne kadi katshiangata bu tshiamu tshia mudimu tshimuepele tshidiku mpindieu mu mianda ya tshididi bua Spiritu wa Yesu Kristo kutumika natshi mushindu mutambe kualabala bua kukumbaja mianda ya matunga.”​—The Congregationalist and Advance, Etats-Unis, 6 Kasuabanga 1919, dibeji dia 642.

“Tshisangilu tshidi tshilomba bena ekleziya metodiste bua kuanyisha ne kulubuluija bikole ngenyi milenga [ya Nsangilu wa Matunga] mimanyisha kudi lungenyi lua Nzambi Tatu ne lua bana ba Nzambi ba pa buloba.”​—Ekleziya wa bena metodiste, Grande-Bretagne.

“Patudi tukonkonona majinga, mishindu ne mapangadika a diumvuangana edi, tudi tumona ne: mudi lungenyi lujima lua dilongesha dia Yezu Kristo: Bukalenge bua Nzambi ne buakane buende. . . . Ke tshidibi menemene.”​—Muyuki muenza kudi muarkepiskopo wa ku Canterbury ku ntuadijilu wa tshisangilu tshia Nsangilu wa Matunga ku Genève, mu dia 3 Tshisua-munene 1922.

“Tshisumbu tshia Nsangilu wa Matunga mu ditunga edi tshidi ne bukenji bua muomumue ne tshisumbu tshionso tshia diambuluisha bantu, bualu, mpindieu tshidi tshiamu tshia mudimu tshikumbanyine menemene tshikale ku bukokeshi bua Kristo mu mudimu wende wa Muana wa Mukalenge wa ditalala munkatshi mua matunga.”​—M. Garvie, pastere wa bena tusumbu tudikadile (ba-congrégationaliste), Grande-Bretagne.

[Karte mu dibeji 236]

(Bua kumona malu bimpe, tangila mu mukanda)

Malongesha a dishima mitaba pa buloba bujima mmafume ku Babilone

Babilone

Busatu peshi nzambi umue mu basatu

Anyima wa muntu udi ushala ne muoyo kunyima kua lufu

Ntendelelu wa ba-demon​—diyukidilangana ne “bafue”

Ditumika ne bimfuanyi mu ntendelelu

Dipolesha ba-demon ku mêyi a majimbu

Buludiki bua buakuidi bukole

[Tshimfuanyi mu dibeji 239]

Babilone wa kale uvua musombe pa mâyi mavule

[Tshimfuanyi mu dibeji 239]

Lelu’eu, ndumba munene mmusombe pende pa “mâyi mavule”

[Tshimfuanyi mu dibeji 241]

Babilone Munene mmusombe pa nyama mubi wa luonji

[Bimfuanyi mu dibeji 242]

Ndumba wa mu malu a Nzambi, mmuende masandi ne bakalenge ba pa buloba

[Bimfuanyi mu dibeji 245]

Mukaji “mmukuatshike mashi a bansantu”

    Mikanda ya mu Tshiluba (1982-2024)
    Patuka
    Buela
    • Tshiluba
    • Tumina bakuabu
    • Biudi musue
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Malu a kulonda
    • Mikenji ya mua kulama malu masokoka
    • Biudi witaba bua kuenzekabi mu tshiamu
    • JW.ORG
    • Buela
    Tumina bakuabu