Ditumika dimpe ne dibi ne bimfuanyi bia malu a Nzambi
MUANDA eu udi wenzekela ku Saint-Pétersburg, mu ditunga dia Russie. Tudi mu dia 2 Août 1914. Bantu kampanda bavua ne disanka dikole bavua badisangishe mu nzubu wa tsar, basumpa muulu mabaya mazola bimfuannyi bia bansantu. Kuvua tshioshelu tshiibaka munkatshikatshi mua nzubu kampanda munene. Tshimfuanyi tshia mukaji muambule muana mu maboko tshivua pa tshioshelu etshi. Tshimfuanyi etshi badi batshibikila ne: “Vladimir Mamuende wa Nzambi.” Misumba ya bantu batu batshiangata bu tshiuma tshitambe bunsantu tshia ditunga dia Russie.
Bushuwa, batu bitabuja ne: tshimfuanyi etshi tshitu tshienza bishima. Mu 1812, pavua biluilu bia bena Russie biluisha Napoléon, jenerale Koutouzov wakasambila kumpala kuatshi. Mpindieu, mu dia 2 Août 1914, kunyima kua mumane kuditua mu mvita, tsar Nicolas II udi wimana kumpala kuatshi. Tshianza tshia balume tshiela muulu, udi wenza mutshipu eu: “Ndi nditshipa patoke se: tshiakudia tshiovo tshia ditalala ne muntu amu pikalaku kakutshiyi muluishi nansha umue mu buloba bua ditunga dia Russie.”
Mbingu ibidi pashishe, tsar e kuenza luendu ku tshimenga tshia Moscou bua kulombela basalayi bende dibenesha dia kudi Nzambi. Wakabuela mu katedrale kadibo babikila ne: Diambuibua mu diulu, kutua binu panshi e kutuadija kusambila kumpala kua tshimfuanyi tshinene tshilengeja ne bilenga; tshivua tshizolela pa dibaya kampanda divua ne bimfuanyi bia Yezu, bia Mariya, bia banjelu ne bia “bansantu.”
Bienzedi ebi bia malu a Nzambi kabiakambuluisha bua kuepula kabutu nansha. Kumpala kua bidimu binayi kukumbanabi, biluilu bia bena Russie biakajimija bantu bapite pa miliyo isambombo, ne bakalekela teritware mivule. Kabidi, tsar, mukalenge-mukaji wende ne bana babo batanu bakashipibua ne tshikisu. Pa muaba wa bukalenge bua tshikokesha-nkaya buvuaku kukadi siekele mivule, ditunga diakatuadija kukokeshibua kudi mbulamatadi wa bena mashintuluka bavua babenga malu a Nzambi. Ditekemena divua tsar Nicolas muteke mu bimfuanyi diakamueneka dia patupu.
Pabi, lelu’eu, mu ditunga dia Russie, nansha mu matunga makuabo kabidi, miliyo ya bantu badi batungunuka ne kukukuila bimfuanyi. Abi bidi bitufikisha ku didiebeja nkonko mivule. Nzambi udi wela meji kayi bua bienzedi bia ditendelela bidibo benzela bimfuanyi? Netuambe kabidi tshinyi bua tshilele tshia kubilamika ku bimana bia nzubu?
Bible udi wamba tshinyi?
Patshivua Yezu pa buloba, uvua utumikila Mikenji ivua Nzambi mutume ku butuangaji bua Mozese. Muine emu muvua mukenji muibidi wa ku ivuabo babikila ne: Mêyi Dikumi, uvua wamba ne: “Kuena ne bua kudienzela tshimfuanyi tshisonga, nansha tshimfuanyi tshia tshintu kampanda tshidi muulu mu diulu, peshi tshidi panshi pa buloba, anyi tshidi mu mâyi muinshi mua buloba. Kuena ne bua kuinama kumpala kuabi, anyi kudilekelela bua kubisadila, bualu meme, Yehowa, Nzambi webe, ndi Nzambi udi ulomba lulamatu kaluyi kadiwu.”—Ekesode 20:4, 5.
Nanku, Yezu kavua utendelela Nzambi ku diambuluisha dia bimfuanyi peshi mpingu mienza ku tshianza tshia muntu nansha. Kadi, ntendelelu wende uvua mu diumvuangana ne mêyi a Tatuende adi alonda aa: “Ndi Yehowa. Adi ke dîna dianyi; ne tshiakupesha mukuabo butumbi buanyi, anyi butumbi buanyi kudi mpingu misonga.”—Yeshayi 42:8.
Pa kuamba mene, Yezu wakumvuija bua tshinyi ki mbimpe kutumika ne bintu bidi bimueneka bua kutendelela Nzambi. Wakamba ne: “Dîba nedilue, mmpindieu mene, dikala batendeledi balelela ne bua kutendelela Tatu ne nyuma ne bulelela. Nzambi udi Spiritu, ne aba badi bamutendelela, badi ne bua kumutendelela ne nyuma ne bulelela.”—Yone 4:23, 24.
Amu bu Mfumuabo, balongi balelela ba Yezu bakalongesha mushindu muimpe wa kutendelela. Tshilejilu, dituku kampanda, mupostolo Paulo wakambila kasumbu kampanda ka ba-filozofe bena Greke bavua batumika ne mpingu bua kutendelela nzambi yabo ikena-imueneka. Wakakula bua Mufuki wa muntu, e kubambila ne: “Katuena ne bua kuela meji se: Nzambi mmufuanangane ne or peshi argent anyi dibue, mufuane tshintu kayi tshionso tshisonga ku mudimu wa bunsenda bua muntu.” Musangu mukuabo, muine mupostolo eu wakumvuija ne: bena nkristo ‘badi benda ku ditabuja, kadi ki nku dimona to,’ kabidi ne: badi ne bua ‘kunyema ditendelela mpingu.’—Bienzedi 17:16-31; 2 Kolinto 5:7; 1 Kolinto 10:14.
Bualu buvua buenzekele mupostolo Petelo budi buleja se: kavua ne lujoko bua kuakaja tshienzedi tshionso tshivua mua kufikisha ku ditendelela mpingu. Pavua Corneille, munene wa basalayi bena Rome, mudiele ku makasa ende, Petelo wakabenga. Wakajula Corneille pa kuamba ne: “Juka; ndi’amu muntu meme panyi.”—Bienzedi 10:26.
Bua mupostolo Yone, wakakemeshibua bikole kudi bikena-kumona bia Nzambi, ke kuponaye panshi ku makasa a muanjelu. Muanjelu eu wakamubela ne: “Wadimuka! kuenji nanku! Ndi’anu mupika bu wewe ne eu wa ku bana benu baprofete, ne wa ku aba badi batumikila mêyi a mu muvungu eu. Kukuila Nzambi.” (Buakabuluibua 22:8, 9) Mupostolo wakangata mubelu eu ne mushinga. Ne dinanga, wakafunda muanda eu bua diakalenga dietu.
Kadi, ndiumvuangana kayi didi pankatshi pa malu atuatedi kulu eku ne ditumika ne bimfuanyi mu malu a Nzambi? Bushuwa, pikalabi bibi bua Corneille kuinamaye kumpala kua mupostolo kampanda wa Kristo, netuambe tshinyi bua dikukuikala bimfuanyi bia “bansantu” bidi kabiyi ne muoyo? Ne pikalabi bibi bua mupostolo kampanda wa Kristo kudiela panshi kumpala kua muanjelu kansanga udi ne muoyo, nenku, netuambe tshinyi bua dikukuila bimfuanyi bia banjelu bidi kabiyi ne muoyo? Kakuena mpata nansha mikese bua se: bienzedi bia mushindu’eu mbibengangane ne didimuija edi dia Yone: “Bana bakese, dilamayi ku mpingu.”—1 Yone 5:21.
Tshilengejilu ne mushindu wa kulongesha nawu
Abi kabiena biumvuija ne: kuikala patupu ne tshimfuanyi kampanda tshidi tshiakula bua muanda wa mu Bible nkutendelela mpingu nansha. Tshibumba tshia Nsentedi tshidi tshitumika bimpe ne bimfuanyi bia mianda ya mu Bible bidi biambuluisha bua kulongesha. Badi kabidi mua kutumika nabi bua kulengeja bimana bia nzubu peshi bia bibambalu kampanda. Kadi, muena nkristo mulelela kêna mua kuzangika bimfuanyi bidi bimanyike ne: batu babikukuila, peshi kulamika ku tshimana tshimfuanyi tshidi tshileja mushindu utubo batumika bibi ne Bible.—Lomo 14:13.
Bivule bia ku bimfuanyi bia mu bukua-buanena-nkristo bitu bileja tshijengu tshia butoke tshinyungulula ku mutu wa Yezu, wa Mariya, wa banjelu ne ku ya “bansantu.” Tshijengu etshi tshidi tshibikidibua ne: auréole (tshijengu tshia bukenke bua bunsantu ne butumbi). Kadi, auréole mmufumine kuepi? Tshibungu tshia L’Encyclopédie catholique (tshipatula mu 1987, angl.) tshidi tshiamba ne: “Ki mmutuadijile kudi bena nkristo nansha, bualu, bavua batumika nende kudi bampangano bazodi ne benji ba mpingu bu tshimanyinu tshia lumu lunene ne bumfumu bukole bia nzambi mishilangane.” Ku lukuabo luseke, mu mukanda wa Les chrétiens (angl.) wa Bamber Gascoigne, mudi foto udi ufumina ku Musée capitolin de Rome, nzubu wa tshilaminu tshia bintu bia kale, udi uleja nzambi dîba muikale ne auréole. Bampangano, bena Rome, bavua batendelela nzambi eu. Pashishe, Gascoigne udi umvuija ne: “Buena-nkristo buakasomba auréole wa dîba.” Eyowa, auréole udi mu diumvuangana ne ntendelelu wa bampangano wa dîba.
Mbiakanyine bua bimfuanyi bia mianda ya mu Bible bidi ne bimanyinu bia ntendelelu wa bampangano kuashibuabi ku tshimana tshia nzubu wa muena nkristo anyi? Tòo. Bible udi ufila mubelu eu: “Ndiumvuangana kayi didi pankatshi pa ntempelo wa Nzambi ne mpingu? . . . ‘Ke bua tshinyi Yehowa udi wamba ne: “Patukayi munkatshi muabo, ne kanulengi kabidi tshintu tshipange bukezuke”; “nenku, nennuakidile.”’”—2 Kolinto 6:16, 17.
Mu kupita kua bidimu, aba bavua badiamba mudibo bena nkristo bakatuadija kulengulula mubelu eu. Butontololodi buakakola, amu bu muvua Yezu ne bapostolo bende babimanyishe. (Matayi 24:24; Bienzedi 20:29, 30; 2 Petelo 2:1) Ku ntuadijilu wa siekele 4 B.B., amperere Constantin muena Rome wakavuija buena-nkristo butontolodi bu tshitendelelu tshia Mbulamatadi. Ke muakafika musumba wa bampangano ku didiamba mudibo pabo “bena nkristo.” Tshienzedi tshia muomumue munkatshi muabu tshivua ntendelelu wa bimfuanyi bia amperere ku budisuile. Bavua kabidi balamika bimfuanyi bia bakakuabo peshi bia bantu bakuabo bende lumu ku bimana. Mu mukanda wende wa Peintures d’icônes (angl.), John Taylor udi umvuija ne: “Bilondeshile ntendelelu wa amperere, bantu bavua batendelela tshimfuanyi tshiende tshizola pa tshilamba ne pa dibaya, bamane kufika aku, kabivua bikole to bua kukukuila bimfuanyi.” Nenku, ntendelelu wa bampangano bakamupingana kudi dikukuila bimfuanyi bia Yezu, bia Mariya, bia banjelu ne bia “bansantu.”
Mmunyi mudi bamfumu ba Ekleziya bamubingisha?
Bilondeshile tshibungu tshia L’Encyclopédie des religions (angl.), bamfumu ba Ekleziya bakatumika ne mumvuija a muomumue ne a ba-filozofe bampangano. Bantu bu mudi Plutarque, Dion Chrysostome, Maxime de Tyr, Celse, Porphyre ne Julien bavua banyisha se: mpingu kayivua ne muoyo. Kadi, bampangano aba bavua babingisha ditumika ne mpingu pa kuamba ne: ivua ibambuluisha bua kutendelela nzambi yabo ikena-imueneka. Mu mukanda wende wa La signification des icônes (angl.), muzodi wa bimfuanyi muena Russie, Leonid Ouspensky, wakamba ne: “Ba-Pères ba Ekleziya bakatumika ne filozofi (peshi nkindi) ya bena Greke, pa kubueja meji ne ngakuilu yawu mu teoloji (anyi malu a Nzambi) a bena nkristo.”—Fuanyikija ne Kolosai 2:8.
Bantu bavule bakapeta lutatu lukole bua kujingulula mabingila a teoloji mafila bua kubingisha dikukuila mpingu. John Taylor udi wamba mu mukanda wa Peintures d’icônes ne: “Dishilangana didi pankatshi pa ditendelela tshintu tshileja kudi tshimfuanyi ne ditendelela tshimfuanyi tshine . . . kadivua mua kutandibua kudi muntu yonso to, amu aba bavua batambe kupiluka mu dimanya dia mikanda.”
Ku luende luseke, mmuenenu wa Bible mmupepele bua kumvuika pa bidi bitangila ditumika ne mpingu mu ntendelelu. Tuangate tshilejilu tshia Emilia, udi musombele mu tshimenga tshia Johannesburg, mu Afrique du Sud. Bu muvuaye muena katolike mukaji muena mitalu, uvua ne tshilele tshia kutua binu panshi ne kusambila kumpala kua mpingu. Dimu’edi, mukaji kampanda, Ntemu wa Yehowa, wakakokola ku tshiibi tshiende. Wakapeta disanka dikole dia kudimuena mu wende Bible, mu muakulu wa portugais ne: Nzambi utu ne dîna, n’Yehowa. (Musambu wa 83:18, Almeida) Dimu’edi, pavuabo balonga Bible, wakebeja ne: “Ntshinyi tshindi ne bua kuenza bua tshipangi kulengelela Yehowa?” Ntemu wakamuleja bimfuanyi bilamika ku tshimana ne kumulomba bua kubala Musambu wa 115:4-8. Mu dilolo adi, pakaalukila bayende, Emilia wakamuambila ne: uvua musue kumbusha bimfuanyi bionso bia malu a Nzambi. Bayende wakanyisha. Dituku diakalonda, wakalomba bana bende babidi ba balume, Tony ne Manuel, bua kukosa bimfuanyi tupesa tupesa ne kubitua kapia. Lelu’eu, kunyima kua bidimu 25, Emilia utu ne kanyinganyinga bualu buabi anyi? Tòo. Bushuwa, yeye pamue ne dîku diende bakambuluisha bena mutumba nabo bavule bua kuluabo pabo batendeledi ba Yehowa ba disanka.
Malu a muomumue akadi menzeke misangu ne misangu. Ku diambuluisha dia mudimu wa pa buloba bujima wa kuenza balongi mukumbaja kudi Bantemu ba Yehowa, miliyo ya bantu mbafike ku dilonga mua kutendelela Nzambi “ne nyuma ne bulelela.” Wewe pebe, udi mua kubabidila mabenesha adi afuma ku ntendelelu eu mukezuke bualu, amu bu muvua Yezu mubiambe, “Tatu udi ukeba batendeledi ba mushindu’eu.”—Yone 4:23, 24.
[Tshimfuanyi mu dibeji 26]
Tsar Nicolas II ubenesha biluilu biende ne tshimfuanyi
[Mêyi a dianyisha]
Foto C.N.