Bible—Mulombodi muakanyine bua bantu ba lelu’eu
“Mufundu wonso mmufundisha ku spiritu wa Nzambi ne udi ne mushinga bua . . . kulongesha mushindu muakane wa nsombelu.”—2 Timote 3:16, “La Bible en français courant”.
MUFUNDU eu udi umvuija bua tshinyi Bible udi mulombodi muakanyine bua tshikondo tshietu etshi. Mmufundisha ku spiritu wa Nzambi. Bu mudi Nzambi mutufuke, kakuena muntu udi mumanye kupita Nzambi mudi mubidi wetu muenza, mudi tshieledi tshietu tshia lungenyi, mudi mmuenenu yetu ne bitudi tukengela. Dituku kampanda, Davidi, mukalenge wa Izalele, wakamba pa bidi bitangila Yehowa Nzambi ne: “Mesu ebe akamona mukuji wanyi, ne mu mukanda webe muvua mufunda bitupa biawu bionso.” (Musambu wa 139:16) Bu mudi Mutufuki wetu mutumanye bimpe kutupita tuetu bine, mbiumvuike bua kuela meji ne: bidi bia mushinga bua kukonkonona mibelu yende pa mushindu utudi ne bua kuikala ne disanka ne kulubuluka mu nsombelu.
Malu mamonamona adi ashindika ne: mêyi-maludiki a mu Bible mmakanyine ne adi mua kueyemenyibua bua tshikondo tshietu etshi. Kabidi, adi masunguluke. Bilejilu binayi bidi bilonda ebi, bidi bileja mushinga wa Bible mu nsombelu wa matuku wonso.
Diumvuangana dia bantu ne ngikadilu wa pa nkayetu: Mikenji milenga ya bikadilu bia tshitembu idi mu Bible idi mua kutuambuluisha bua kuikala ne malanda malubuluke ne bakuabo. Tshilejilu: ditunga dia Izalele diakapeta mukenji eu: “Kuena ne bua kudisombuela, nansha kukuata njiya . . . ne udi ne bua kunanga muntu nebe amu bu wewe muine.” (Lewitiki 19:18) Bushuwa, katuena ku bukokeshi bua tshibungu tshia mukenji tshia bena Izalele, kadi, ditumikila mêyi-makulu aa a mu Bible didi mua kutuambuluisha bua kuikala mu ditalala ne bakuetu. Tshilejilu, tuelayibi meji, mbilumbu bungi munyi bidi mua kujikijibua bu muntu yonso ukeba mua kudima ngikadilu ya mu nyuma idi isanganyibua mu Galatia 5:22, 23: “Mamuma a spiritu ndinanga, disanka, ditalala, muoyo-mule, bulenga, buimpe, ditabuja, bupole-malu ne didikanda. Kakuena mukenji udi ukandika malu bu nunku.”—Fuanyikija ne Lomo 8:5, 6.
Diakabi, padi ntatu ya mu nsombelu itamba kuvula, tubazubazu ne diyoyo bitu bimueneka misangu mivule. Mu nsombelu ya mushindu’eu, tudi mua kuepuka tunyinganyinga pa kuangata ne mushinga mêyi a mu Nsumuinu 29:11 a ne: “Mupote udi upatula tshieledi tshiende tshionso tshia lungenyi, kadi, muena meji udi utshilama ne lutulu too ne ku ndekelu.”—Fuanyikija ne Nsumuinu 15:1; Matayi 7:12; Kolosai 3:12-14.
Mmubelu mulenga—kadi, batu bawutumikila menemene mu nsombelu anyi? Tuangatabi tshilejilu tshia muena France kampanda uvua ne bumfika-munda. Diluangana diende dia mvita misangu ne misangu divua dimukebela tulumbu-lumbu tuvule ne kumufikisha too ne ku dibuela mu buloko. Kuikala mututshianganyi wa mankomu kakuakamuambuluisha nansha. Dituku kampanda, wakatandangana ne tatuende. Diakamue, kumpala mene kua kayi muanji kujingulula, ukavua mumane kuela tatuende tshibula panshi. Muanda eu wakashipa malanda abo.
Munkatshi mua tshikondo etshi, muntu eu wakapetangana ne Bantemu ba Yehowa ne kutuadijaye kulonga mêyi-maludiki a mu Bible. Dilonga edi diakamusaka bua kukonkonona nsombelu wende mushale kudi bakuabo. Mu dienza madikolela mavule, wakatuadija kushintuluka ne kulua muena ditalala. Pashishe, dituku kampanda, wakapingana kudi tatuende bua kukeba ditalala. Tatuende wakakema bikole pa kumona mashintuluka avua muanende muenze, ke malanda abo kupinganawo tshiakabidi.
Etshi ntshimue tshia ku bilejilu bidi bijadika bulelela bua mêyi a mupostolo Paulo a ne: “Bualu Dîyi dia Nzambi didi ne muoyo ne bukole, ditue dipite muele wonso wa ntapa kubidi . . . ne didi mua kusunguluja meji ne malu adi mutshima musue kuenza.”—Ebelu 4:12.
Nsombelu wa mu dîku: Dîku diebe didi ne disanka anyi? Kabiena nanku to bua mêku mavule. “Mbimanyike mpindieu se: ndongoluelu eu, wa dîku, udi mu njiwu,” ke tshitudi mua kubala mu The Natal Witness, tshikandakanda tshia bena Afrique du Sud, tshidi tshisakidila kabidi ne: “Bana ba lelu badi baledibua munkatshi mua bantu bena tshimvundu.”
Kadi, Bible mmuwule tente ne mibelu milenga miakaja bua kuambuluisha mêku bua kulubuluka nansha padi ntatu imueneka. Tshilejilu: pa bidi bitangila muaba wa balume, Bible udi wamba ne: “Balume badi ne bua kunanga bakaji babo, amu bu mibidi yabo nkayabo.” Padi mulume ukumbaja bualu bulomba ebu, bidi bienza disanka bua mukajende kuikalaye pende ne “kanemu kuondoke bua bayende.” (Efeso 5:25-29, 33) Malanda adi ne bua kuikala pankatshi pa baledi ne bana babo mmumvuija mushindu’eu mu Efeso 6:4: “Nuenu batatu, kanufikishi bana benu munda, kadi, tungunukayi ne kubakolesha mu mibelu, manyoka ne buludiki bua lungenyi bia Yehowa.” Nsombelu wa mu dîku udi ufumina ku mmuenenu eu udi uvuijila bana malu mapepele bua kulondabo dîyi-dituma dia mu Bible dia kutumikila baledi babo.—Efeso 6:1.
Bituafumi ku dilonda kulu ebi bidi’amu tshilejilu patupu tshia bivule bitudi mua kubala mu Bible pa nsombelu wa dîku. Bavule ba ku aba bavua balonde mibelu ya Nzambi, mbadiumvue bimpe ne badi ne nsombelu wa disanka mu dîku. Edward, tatu wa bana babidi, udi umvuija mushindu udiye mupete masanka pa kutumikila mêyi-maludiki a mu Bible. Utshidi uvuluka ne: “Dibaka dianyi divua dienda dibuitshidila. Tshivua ne dîba dia kudia malanda masheme ne bana banyi to. Amu ditumikila bidi Bible wamba pa nsombelu wa dîku ke diakutusangisha pamue.”—Nsumuinu 13:24; 24:3; Kolosai 3:18-21; 1 Petelo 3:1-7.
Makanda a mu lungenyi, a ku mubidi ne a mu mutshima: Makebulula mmaleje diumvuangana didi kudi muntu, pankatshi pa makanda a ku mubidi, a mu lungenyi ne a mu mutshima. Bilondeshile tshibungu kampanda, (The World Book Encyclopedia), “disama dia mioyo, lubilu lua mashi, disama dia mijilu, dikodiakana mu lungenyi ne dipangila dia kuela lungenyi pa bualu bumue, ke bimanyinu bitu bitamba kumueneka bia disama dia kuteketa kua lungenyi dia stress.” Bamue badi bela meji se: kuenza malu bu a tshikisu ng’umue mushindu wa kujikija disama dia kuteketa kua lungenyi. “Kututangana mankomu kudi mua kuikala mushindu wa kuluisha disama dia kuteketa kua lungenyi,” ke mudi tshikandakanda tshia The Star tshia ku Afrique du Sud tshiamba. Tshidi tshitela miaku ya Jannie Claasens, mukaji kampanda mufidi wa mibelu ya nkoleshilu wa mubidi: “Padi mukaji kampanda kayi upeta disankishibua mu dituku dijima, udi mua kujikija kusumpakana kuende pa kututa mankomu mu tshibombi tshia lusenga.”
Kadi, ki mbishilangane kule ne muanda wa kulonga mua kukanda tshiledi tshia ntuadijilu tshia dipanga kusankishibua kuetu anyi? Mu tshikandakanda tshia Stress—The Modern Scourge, Dr. Michael Slutzkin udi wamba ne: “bidi bia mushinga bua . . . kumanya mudi disama dia kuteketa kua lungenyi, bualu, kudi mua kujikijija biledi biadi bungi kampanda.” Udi usakidila ne: “kukanda disama dia kuteketa kua lungenyi . . . kudi mene mua kupetesha njila wa kuondopa masama mashilangane.”
Bible udi umvuija mushindu mulenga mutambe wa kukanda disama dia kuteketa kua lungenyi: “Kanusumpakanyi bua tshintu nansha tshimue, kadi, mu malu wonso, . . . numanyishe Nzambi milombo yenu; ne ditalala dia Nzambi didi dipite meji wonso, nedilame mitshima yenu ne bieledi bienu bia lungenyi ku butuangaji bua Kristo Yezu.” (Filipoi 4:6, 7) Kukanda disama dia kuteketa kua lungenyi mu mushindu’eu kudi ne bipeta bivule, nansha ku mubidi. Lusumuinu kampanda lua mu Bible ludi luleja muanda eu mushindu’eu: “Mutshima mupole udi muoyo wa mubidi.” (Nsumuinu 14:30, Mukanda wa Nzambi) Lusumuinu lukuabo ludi luamba ne: “Mutshima wa disanka mbuanga budi busanguluja bimpe, kadi, tshieledi tshia lungenyi tshinyingalale tshidi tshiumisha mifuba.”—Nsumuinu 17:22.
Bavule badi bakeba mua kunyema disama dia kuteketa kua lungenyi pa kunua mfuanka, maluvu makole ne diamba. Tudi bamanye bimpe tshinyangu tshidi tshifuma ku ngikadilu eyi. Kabidi, Bible udi’amu ulomba misangu yonso bua kudilama bakezuke ku “bukoya buonso bua mubidi.” (2 Kolinto 7:1; fuanyikija ne Nsumuinu 23:29-35.) Kabiyi mpata, netukubibue ku bulongolodi budiku lelu’eu bituikala tuepuka bienzedi ebi bibi.
Mudimu, mfranga ne bululame: Mateketa kaatu afuta nansha. “Amu bua muvu wa mashika, muena mateketa kakusekuna buloba nansha; neatuadije kulomba ka pa luse mu tshikondo tshia dinowa, kadi, kakupeta kantu,” ke tshitudi tubala mu Nsumuinu 20:4. Kadi, kuenza mudimu mukole kudi kupetesha difutu. “Muivi kiibi kabidi,” ke tshidi Efeso 4:28 wamba. Tudi tubala kabidi mu mvese eu ne: mbimpe bitambe bua yeye “kuenza mudimu mukole pa kutumika bilenga ne tshianza tshiende bua kupetaye tshiakupesha eu udi mu dikengela.”—Fuanyikija ne Nsumuinu 13:4.
Udiku mumanye ne: kudi mushindu wa kutumikila mêyi-maludiki a mu Bible pa miaba ya mudimu anyi? Amu bu “bapika” ba mu tshikondo tshitshivuabo bafunda Bible, aba badi benza mudimu badi benza bimpe padibo ‘batumikila aba badi bamfumu babo bilondeshile mubidi, mu malu wonso.’ Ku lukuabo luseke, “bamfumu” ba midimu badi ne bua ‘kutungunuka ne kufila tshidi tshiakane ne tshikumbanyine’ kudi bena mudimu babo.—Kolosai 3:22-24; 4:1; fuanyikija ne 1 Petelo 2:18-20.
Bible udi wakula bikole bua bululame mu mianda ya bungenda. Nansha mudibu kabutshiyi butamba kumueneka lelu’eu, bululame butu buangatshibua misangu mivule bu ngikadilu udi ukengedibua. Ke tshidi Bible uleja patoke. Dituku kampanda, Yezu wakamba ne: “Eu udi ne lulamatu mu bidi bikese bitambe neikale kabidi ne lulamatu mu bivule, ne eu udi mupange buakane mu bidi bikese neapange kabidi buakane mu bivule.”—Luka 16:10; fuanyikija ne Nsumuinu 20:10; 22:22, 23; Luka 6:31.
Mu ditunga kampanda dia mu Afrike, dipanga bululame ne mbuejelu mbitue mushimi mu biapu bivule bia diamant. Nenku, bakangata dipangadika dia kushintulula direktere wa kumpanyi eu. Mfumu wa ditunga wakalomba kudi ba-ministre ba mbulamatadi bua kumupesha mêna a aba bavua bakanyine bua kushala pa muaba eu. Pakadisangisha ba-ministre aba bua kuangata dipangadika, buonso bavua bafile mpala bua kusungudibua bakumbushibua, umue ku umue, amu bua mabuejila peshi dikosa dia mishiku. Ndekelu wa bionso, ba-ministre bakashala ne dîna dia ndekelu: dia eu uvua mfumu wa ditunga musungule.
“Kadi, ki mmuena tshisumbu tshia politike to!” ke muakandamu ministre kampanda ne tshibengu.
Ke mfumu wa ditunga kuandamuna ne: kuikala muena tshisumbu tshia politike kakuvua ne bualu mu muanda eu nansha.
“Utu Ntemu wa Yehowa,” ke muakamba mukuabo pende.
“Ke bua tshinyi neikale pa mudimu eu,” ke muakamba mfumu. Pashishe, wakasakidila ne: “Tudi bamanye se: Bantemu ba Yehowa mbena bululame, ne bantu ba mushindu’eu ke batudi tukengela. Tudi bamanye ne: tudi mua kubeyemena.”
Eyowa, aba badi batumikila mêyi-maludiki a mu Bible mu nsombelu wabo badi bafika ku dijingulula misangu mivule se: bidi bua diakalenga diabo, nansha bikale mu bulongolodi budiku lelu’eu.
Tukubayi meji malenga
Tudi bakonkonone amu tshilejilu tshikese tshia diumvuija dia “kupeta dimanya dijalame dia Nzambi.” (Nsumuinu 2:1-9) Bible mmuwule tente ne mibelu miakanyine ne milenga. Mêyi-maludiki pa bidi bitangila mankenda, diyukidilangana, dishala pamue dia mulume ne mukaji, dishipa dibaka, difuta bitadi, mushindu wa kujikija ntatu ya dipanga kumvuangana dia bumuntu ne pa mushindu wa kutantamena bupele, ng’amue a ku malu adi Bible wakula. Miliyo mivule ya bantu badi bajadika mudibo balubuluke peshi bapangile mu nsombelu wabo, bilondeshile mushindu uvuabo batumikile peshi bapange kutumikila mêyi-maludiki a mu Bible.
Bikala bulenga bua Bible budianjile kumueneka ku mpindieu, mukanda eu udi kabidi ne ditekemena dia mabenesha mavule a musangu mule. Tshilejilu: Bible udi ulaya ne: mu katupa kîpi aka, Nzambi neumbushe biledi bia nshindamenu bia makenga mu bulongolodi budiku mpindieu.—Danyele 2:44; 2 Petelo 3:11-13; Buakabuluibua 21:1-5.
Nenku, tudi tukukankamija bua kulonga tshionso tshiudi mua kulonga mu Bible. Biwikala kuyi nende, keba bua kumupeta. Bafundi ba Tshibumba tshia Nsentedi nebikale ne disanka dia kukuambuluisha. Pamue ne aba buonso badi bababidila masanka adi afuma ku ditumikila mibelu milenga ya mu Bible, wewe pebe, udi mua kupeta diambuluisha bua kumanya mushinga wa Dîyi dia Nzambi, mpindieu ne mu matuku atshilualua.
[Tshimfuanyi mu dibeji 7]
Bible mmulombodi mulenga bua kuivuija disanka mu nsombelu wa dîku