Nsombelu wa disankishibua divule mu mudimu wa Yehowa

BUALU BULONDA KUDI LEO KALLIO

Bivua mu tshidimu tshia 1914, dituku dimpe dia muvu wa été divua dienda ditua ku tshibungubungu mu musoko wetu wa Turku, mu tshimenga tshia Finlande. Mu tshimpitshimpi, bupole buakasaludibua kudi ngumu ya mvita minene yakabudika. Mu katupa kîpi, misesu yakuwula tente ne aba bavua badiebeja bua kumanya tshivua malu awu umvuija. Mpala misaluke ya bakulumpe ivua itusaka tuetu bana batekete bua kudiebeja tshivua ne bua kuenzeka. Mvua ne bidimu tshitema, ne ntshidi mvuluka ne: dinaya divua dienzeka mu bupole dia bana diakakudimuka manaya a mvita.

NANSHA muvua Finlande kayi mudibueje mu Mvita ya Kumpala ya buloba bujima (1914-18), ditunga adi diakabutudibua kudi mvita ivua pankatshi pa bena ditunga nkayabu mu 1918. Balela ne aba bavua balunda ku kale bakambula bingoma, kuluishangana umue ne mukuabo bua ditapulukangana dia mmuenenu ya malu a tshididi. Dîku dietu dia bantu muanda-mutekete diakakenga padi bua lukinu elu. Bu muvua tatu umvuija pa tshibidilu mmuenenu yende mu buludiludi, wakakuatshibua ne kumukoselabu bidimu muanda-mutekete bia buloko. Ku shòò, wakalekedibua, kadi dikanda diende dia mubidi diakanyanguka bikole biangatshile ku tshikondo atshi.

Dîku dietu diakavuambuka ne nzala ne masama mu tshikondo etshi tshikuate buôwa. Ku bakunyi banyi ba bakaji, basatu bakafua. Mukulu wa tatu wa balume, uvua musombele mu tshimenga tshia Tampere, wakumvua lumu lua dikenga dietu ne wakatubikila, tatu ne mamu ne tuetu bana babidi bavua bashale bua tuetu kuya kusombela kuende.

Bidimu bikese ku shòò, pantshivua musombele mu Tampere, ngakatutakena ne nsongakaji Sylvi, nsongakaji muimpe kuîsu. Malu akamonaye kale avua mafuanangane ne anyi. Tatuende wakashipibua mu mvita yakabudika munkatshi mua bena tshimenga nkayabo ne kunyima, mulunda wa pa muoyo wa dîku diabo, Kaarlo (Kalle) Vesanto wa ku tshimenga tshia Pori, wakamuangata, pamue ne yayende ne mamuende ne kuya nabu ku nzubu kuende. Wakalongolola bua mamuende wa Sylvi kupetaye mudimu wa ku mubidi ne bua bana ba bakaji kubuelabu mu kalasa. Ku shòò, Sylvi wakaya ku Tampere bua kukeba mudimu, ne kuinaku ke kutuakatutakena.

Dilolo diakashintulula nsombelu wanyi

Mu 1928, Sylvi wakalua mubangila wanyi ne dituku kampanda, tuakenza luendu batangile ku Pori bua kukumbula Kalle Vesanto ne dîku diende. Kakuena bualu bukuabo buakantua kashidi ku muoyo kupita bualu ebu to. Kalle uvua ne tubalu tuende tua dinyema natu lubilu ne uvua mutubandi, kadi wakalekela mudimu wende wa ku mubidi awu. Yeye ne mukajende bakalua bamanyishi ba mitalu ba lumu luimpe lua Bukalenge. Annuaire des Témoins de Jéhovah 1990 wakumvuija muakafutaye bantu mfranga bua kufundabo ne maleta manene miaku eyi: “Miliyo ne miliyo ya bantu badi ne muoyo mpindieu kabakufua nansha,” ku tshimana tshia pambelu tshia nzubu wende wa tshilala-kuulu wa bibambalu bibidi. Miaku mifunda ivua ne maleta manene menemene mu mushindu wa kubadibuayi kakuyi lutatu kumbukila mu tuwulu tua lubilu tuvua tupita pabuipi ne muaba eu.

Butuku abu, Kalle ne meme tuakayukidilangana too ne ku mêba a lunkelu. “Bua tshinyi? Bua tshinyi? Bua tshinyi?” ke mumvua ngebeja, ne Kalle uvu’anu umvuija. Ngakalonga malelela a mu Bible a nshindamenu butuku abu bujima. Ngakafunda mvese ivua yumvuija malongesha mashilangane. Ku shòò, pangakapingana ku nzubu, ngakapeta kayé ka kuangatshila note ne ngakafunda mvese ayi muaku ku muaku. Bu mumvua tshiyi muanji kuibidilangana ne Bible, ngakatumika ne note ayi bua kumanyisha aba bavua ku muaba wa luibaku kumvua ntumika. Bu mumvua ntandula malongesha a bitendelelu bia mashimi, mvua pa tshibidilu ngambulula mêyi a Kalle: “Bushuwa, bakanudinga, nuenu benzejanganyi nanyi ba mudimu!”

Kalle wakandudika muaba uvua nzubu mukese mu Tampere muvua balongi ba Bible batue ku 30 benzela bisangilu biabu. Muinemu mvua mua kuzonzama mu ditumba pabuipi ne mushiku wa mbelu ku luseke lua muanetu Andersson, muena nzubu eu. Dibuela dianyi divua dia ku mpukapuka, kadi masambila akangabuluisha. Pamvua mpeta ntatu mikole ku mudimu, mvua diakamue nsambila: “Bu wewe mua kusua, Nzambi, bu wewe mua kungambuluisha bua kutantamena ntatu eyi, ndi nkulaya ne: nembuele mu bisangilu bionso.” Kadi, malu avu’anu enda abipa. Pashishe, ngakajingulula ne: mvua ntumina Yehowa dîyi, ke bualu kayi ngakashintulula disambila dianyi, e kuvuadi ne: “Nansha tshintu kayi tshienzeke, ndi nkulaya ne: nembuele mu bisangilu bionso.” Biangatshile ku tshikondo atshi, ntatu yakanshila muaba, ne ngakavua mubuedi wa mu bisangilu wa pa tshibidilu.​—1 Yone 5:14.

Mudimu wetu mu bidimu bia kumpala

Mu 1929, Sylvi ne meme tuakaselangana, ne mu 1934, bubidi buetu, tuakaleja tshimanyinu tshia diditshipa dietu kudi Yehowa pa kutambushibua mu mâyi. Mu matuku awu, mudimu wetu uvua ukengela kuya ne fono ne tusete ku nzubu ya bantu ne kubalomba mu buimpe buonso bikalabu mua kusua bua tuetu kubelela muyuki muashila pa Bible kakuyi difuta mfranga. Pa tshibidilu, bantu bavua batubuejamu ne lukasa luonso, ne kunyima kua bamane kuteleja muyuki mukuata pa kasete, bavua bayukidilangana netu ne bavua bangata mikanda yetu mikuabo.

Ku dianyisha dia bamfumu, tuvua tuela tusete tua miyuki ya mu Bible imue-imue eyi ku diambuluisha dia amplifikatere mu miaba ya patoke. Ne mu misoko tuvua tusuika tshipuidi pa musonga anyi pa lusongo lua tshipatukilu tshia mîshi. Misangu mikuabo, tuvua tututelejila ku muelelu kua dijiba, kuvua misumba ya bantu ba mu tshimenga badisangisha. Tuvua tuambula amplifikatere mu buatu, pashishe, tuendela pa mâyi biteketebitekete, tuenda tulonda muelelu. Mu dia lumingu, tuvua tuenza luendu mu mashinyi bua kuya kumanyisha lumu luimpe lua Bukalenge mu misoko, bikale ne amplifikatere yetu ya mushinga mukole pamue ne mikanda mivule idi yumvuija Bible.

Dishintuluka didi diteta ditabuja dietu

Mu 1938, ngakatuadija mudimu wa ku dîba ne ku dîba bu mpanda-njila, kadi, ngakatungunuka kabidi ne mudimu bu muibaki. Mu muvu wa mvula wakalonda, ngakabikidibua ku biro bia filiale wa Société bua kulua ministre muena-ngendu, udi ubikibua lelu’eu bu mutangidi muena-ngendu. Dipangadika dia kuanyisha kadivua dipepele bua kuangata to, bualu mvua ne disanka divule pa dia kutumika mu tshisumbu tshietu mu Tampere. Kunyima, tuakapeta nzubu wetu nkayetu; tuvua ne muana wa balume wa bidimu bisambombo, Arto, uvua ne bua kutuadija kalasa mu katupa kîpi; pashishe, Sylvi uvua usanka bua mudimu wende wa ku mubidi wa butangidi wa magazin. Kadi, kunyima kua tuetu buonso bamane kukonkonona bualu ebu pamue, ngakanyisha disanka dia mudimu dinene edi.​—Matayi 6:33.

Pashishe, tshikondo tshikuabo tshikondakane tshiakatuadija. Mvita yakabudika mu dia 30 Kasuabanga 1939, tshikondo tshiakabuela masalayi a bena ditunga dia Union Soviétique mu Finlande. Mvita, ivua ibikidibua ne: Mvita ya muvu wa Hiver, yakanenga too ne mu Luabanya 1940, pakatua ditunga dia Finlande tshiala mu mukanda wa ndondo bua ditalala. Biakamueneka ne: nansha bintu bifuka biakabuela pabi mu mvita, bualu muvu wa hiver awu uvua wa mashika makole untshidi anu mvuluka. Mvua ngenza ngendu ku dikalu, ngumbukila ku tshisumbu tshimue nya ku tshikuabo, pavua tshipiminu tshia luya ne mashika tshileja degré celsius mipite pa 30 muînshi mua tshijengu!

Mu 1940, mudimu wa Bantemu ba Yehowa wakakandikibua mu Finlande. Kunyima, bansonga bavule Bantemu bena Finlande bakakuatshibua mu buloko ne kubalamamu ku bukole mu nsombelu udi kayi mu diumvuangana ne maneme a bu-muntu. Tuasakidila wa manza tente, bualu mvua nkumbana kusadila bisumbu eku mvita mibidi ya buloba bujima itua ipela, biangatshile mu 1939 too ne mu 1945. Pa tshibidilu bivua bikengela bua meme kuikala kule ne Sylvi ne Arto munkatshi mua ngondo mivule tshikondo kampanda. Kupita apu, mvua pa tshibidilu mu njiwu ya kukuatshibua, bualu mvua ntungunuka ne kuenza mudimu mukandika.

Bidi bimueneka ne: mvua ne mmuenenu wa pa buende, pa kuendesha dikalu dipuekesha panshi kudi bujitu bua mushete, tshibombi tshia mikanda idi yumvuija Bible, fono ne tusete. Kamue ka ku tubingila tuvua tunsaka ku diambula fono kavua ka se: bu meme mua kukuatshibua, mvua mua kuleja ne: tshivua mutuluki wa mu dikumbi kumbukila mu ndeka, mutumibue wa bena Russie uvua utentekela. Wamonu’s, nenku mvua mua kudibingisha pa kuamba ne: bu meme mua kuikala mutuluki wa ne dikumbi kumbukila mu ndeka, tusete tuvua mua kuikala tuvingutuke mu dituluka.

Kadi, musangu kampanda, pangakakumbula musoko wa ku mutumba muvuabu bamane kudimuija bantu dikalaku dia batentekedi, mu dîku kampanda dia Bantemu bakatupakana pa kungangata bu umue wa ku batentekedi abu. Ngakakokola ku tshiibi tshiabo mu mîdima ya butuku bua muvu wa hiver, kadi bakumvua buôwa bua kungunzuluila. Nanku, ngakapitshisha butuku abu mu tshilaminu tshia bisosa bia kudiisha nyama, mudibuikilabi bua kupeta luya. Dinda diakalonda, tuakapua ditupakana adi muoyo ne ndi ne bua kuzangika ne: mu matuku a dikumbula dianyi atshivua manshadile, bena dîku edi bakangangata bu muenyi wa pa buende!

Mu bidimu bia mvita, anu muanetu Johannes Koskinen ne meme ke bavua basadila bisumbu bia munkatshi ne bia ku nord bia mu Finlande. Yonso wa kutudi uvua ne teritware minene ya kutabalela, ya bule butue ku kilometre 600. Bu mutuvua ne bisumbu bivule bia kukumbula, tuvu’anu tupitshisha matuku abidi anyi asatu mu tshisumbu tshionso. Tuwulu katuvua tufika pa tshibidilu pa dîba, bus ivua mikese ne yuwula tengetenge ne bantu mu mushindu uvuabi bikola bua kufika ku miaba kutuvua tuya.

Diepuka dia njiwu

Musangu kampanda, ku mbangilu kua Mvita ya muvu wa Hiver, ngakaya ku biro bia filiale mu Helsinki bua kuangata turton tunayi tua bujitu tuvua ne mikanda mikandika ivua ne bua kuambuibua mu kawulu bua kuyabanyina bisumbu. Pantshivua ku gare wa Riihimäki, muadi wa mpungi uvua umanyisha difika dia mu tshimpitshimpi dia ndeka ya mvita wakumvuika. Basalayi mu kawulu bakavuala bilamba bia mashika, bena-ngendu bakalombibua bua kupatuka diakamue mu kawulu ne kuya batangile ku muaba wa buashi uvua mutangilangane ne gare.

Ngakalomba basalayi bua kungambuisha turton tuanyi, mbambila ne: tuvua tua mushinga mukole. Banayi ba kudibu bakambula muntu yonso karton kamue, tuetu kunyema mutantshi uvua mua kutua ku metre 200 ku muaba uvua mubuikila kudi neje. Tuakadiela panshi ne muntu kampanda wakangambila ne dîyi dikole ne: “Wewe, bu muudi kuyi musalayi, kudinyungishi nansha kakese! Bu muedi wa bombe mua kumona dinyungakana kayi dionso, nebatuelebu.” Ne budimu buonso, mvu’anu njinga bua kutangila muulu bua kumanya tshivua tshienzekamu, ngakamumona ndeka 28!

Diakamue, buloba buakazakala pakatayika bombe. Nansha muvua gare kayi mututshibue bombe, kawulu katuvua balua naku kakasunsudibua. Mbualu kayipu bukuate buôwa pa kumona kawulu kasunsula ne njanja mikonyangaja! Dinda diakalonda, ngakapeta mushindu wa kutungunuka ne luendu luanyi ne turton ne basalayi bakatungunuka ne luendu luabo mu kawulu kakuabo. Umue wa kudibu wakavua Ntemu pakajika mvita, ne wakangambila ne: kunyima, basalayi bakakula bualu buvua bukemesha pa bivua bitangila muntu uvua kayi musalayi ne turton tuende.

Mêba makese ku shòò, muanetu Koshinen, pavuaye mu luendu lua kuya kusadila mu tshisumbu tshikese tshivua mu Rovaniemi ku nord wa Finlande, wakakuatshibua kumpala kua kutulukaye mu kawulu. Wakedibua mu buloko, muakakengeshibuaye bibi bitambe. Pakakumbana tshikonda tshia kusadila mu tshisumbu tshimue-tshimue atshi, ngakadilongolola bua kutuluka mu kawulu ku gare mukese wa Koivu. Kuine aku, muanetu wa bakaji Helmi Pallari wakenza bua meme kutungunuka ne luendu luanyi mu dikadika dia kawulu divua diambule mabele. Dikumbula tshisumbu tshia Rovaniemi divua ditshimuna. Kadi, pangakumbuka, ngakapeta ntatu mivule.

Mu njila wetu batangile ku gare wa kawulu, muenzejanganyi nanyi wa mudimu ne meme tuakatutakena ne basalayi babidi bavua bakonkonona mikanda ya bena-ngendu buonso. “Kubatangidi to. Tuma mêsu ebe amu kumpala,” ke mungakamba. Tuakapitshila munkatshi muabo anu bu bavua kabayiku. Pashishe, bakatuadija kutulonda lubilu. Ndekelu wa bionso, ku gare wa kawulu, ngakapeta mushindu wa kubajimina mu musumba wa bantu ne kubanda mu kawulu kakavua katuadije luendu. Ki nkuamba ne: mudimu wa ngendu uvua dîba dionso mubule malu avua asankisha nansha!

Musangu kampanda, ngakakuatshibua ne ngakatumibua kudi tshisumbu tshivua tshibambidika bantu mudimu wa busalayi ku bukole. Dijinga diabo divua dia kuntuma mu mvita. Diakamue, telefone wakadila, mfumu wa basalayi ukavua pabuipi ne kungela nkonko wakaya kuandamuna. Mvua mua kumvua mumuyukidishi wende wakula ne dîyi dikole wamba ne: “Mbualu bua dikema! Bua tshinyi udi anu mutungunuke ne kutuma babedi aba, bantu badi kabayi mua kutumika? Tshionso tshitudi mua kuenza nkubapingaja. Tudi tujinga bantu badi ne dikanda dia kuenza mudimu!” Ndiakalenga kayipu, bualu mvua ne mukanda wa munganga uvua ujadika disama dimvua nadi. Pangakawuleja, bakandekela ne nanku ngakatungunuka ne mudimu wanyi munkatshi mua bisumbu kakuyi diwimanyika!

Diambuluishibua mu diteta

Mvita ivua anu itua ipela ne mulunda wanyi Ahti Laeste wakakuatshibua. Mukajende wakambikila. Pangakaya ku nzubu wabo, ngakasangana mu mikanda yende, mukanda uvua ufumina ku biro bia ba-mpulushi ba muaba awu uvua upetesha dianyisha dia kutelejisha miyuki mikuata pa tusete mu miaba ya patoke ya mu tshimenga. Tuakaya ku kabadi ne mukanda awu. Pakajikijabu kubala mabandu, ngakapesha muanetu Laeste mukanda. Nzuji wakatumina musalayi dîyi bua kutualaye fono ne maleja mavule maashila pa Bible, makuata pa tusete ku kabadi bua kuateleja. Pakajikijaye kuteleja dileja dionso, nzuji wakamba ne: kavua umona tshintu tshibi nansha tshimue mu bivua biambibua.

Pashishe, Ahti, mukajende, ne meme bakatupatula pambelu mu kajila ka munda mua nzubu wa Kabadi bua kuindila dipangadika dia Kabadi. Tuakashala bindile pambelo ne dipampakana. Ndekelu wa bionso, tuakumvua dîyi diamba ne: “Mubandibue, bu wewe mua kusua, buela mu nzubu wa Kabadi.” Muanetu Laeste wakabingishibua! Mitshima yetu ivua bushuwa miuwule tente ne dianyisha bua Yehowa bu mutuvua ne bua kutungunuka ne mudimu wetu, muanetu wa balume Laeste ne mukajende ne wabo mudimu mu tshisumbu tshia muaba awu, pashishe, meme ne wanyi mudimu wa ngendu.

Mvita yajiki​—Mudimu wetu udi utungunuka

Dikandika mudimu wetu wa buambi diakumbushibua pakajika mvita, ne bakapatula bana betu mu buloko. Munkatshi mua bidimu bianyi bivule bia mudimu, ngakatuibua bikole ku muoyo pa kumona tshitupa tshiakakumbaja bana betu ba bakaji mu mudimu wa Bukalenge ne pa kueleshangana diboko ne ba-bayabu. Nangananga mvua muwule tente ne dianyisha bua didipangisha amue masanka ne bukuatshishi bia Sylvi. Bu tshipeta, ngakapeta mushindu wa kutungunuka ne mudimu wa ngendu munkatshi mua bidimu 33 kakuyi diwimanyika ne pashishe kusadila bu mpanda-njila wa pa buende.

Bubidi buetu, Sylvi ne meme, tuakakankamija Arto bua kutuadijaye kupanda njila pavuaye ne bua kujikija Kalasa, kulonga anglais, ne kubuela mu kalasa ka Gaalad ka Société Watchtower ku Etats-Unis. Wakapeta dipolome dia Gaalad mu 1953. Kunyima kua yeye mumane kuselangana ne Eeva, bubidi buabu bakenza midimu ya ku dîba ne ku dîba mishilangane, mudimu wa tshijengu, kusadila ku Betele, ne bumpanda-njila bua pa buabu. Mu 1988, bakaya ku tshimenga tshia Tampere, muaba uvua nzubu wetu, bua kutuambuluisha, Sylvi ne meme, eku batungunuka ne kusadila bu bampanda-njila ba pa buabu!

Sylvi ne meme tuakababidila nsombelu wa masanka mavule ne mabenesha pamue ne mulongolongo wa malu atutshidi tuvuluka adi atukankamija, nansha mukadi mpindieu dikanda dietu dia mubidi dikepele bikole. Ndisankishibua dinene pa kuela meji ku didiunda dituamonyi. Pangakatuadija kukumbula bisumbu mu 1939, kuvua bamanyishi ba Bukalenge 865 mu Finlande, kadi mpindieu, mbapite pa 18 000!

Tshivua mua kufuanyikija se: biangatshile pangakatuadija mudimu wa ku dîba ne ku dîba mu 1938, bidimu 55 ku shòò, mvu’anu ne bua kutungunuka ne kuwenza. Nansha mutukadi ne bidimu bungi bubandile, tudi anu tutungunuka ku bukole bua Yehowa, tuindila difutu dietu dilaya. Tudi beyemene miaku ya mufundi wa misambu eyi: “Yehowa udi muimpe; bulenga-bunangi buende mbua bikondo bikena bijadika ne lulamatu luende ku tshipungu ne ku tshipungu.”​—Musambu wa 100:5.

[Tshimfuanyi mu dibeji 21]

Leo ne Sylvi Kallio bakaleja diditshipa diabo kudi Yehowa mu 1934

[Tshimfuanyi mu dibeji 23]

Foto mupiamupia wa Leo ne Sylvi bu mukadibu pabuipi ne kukumbaja bidimu 60 katshia badifila mu mudimu