“Pamutu pa or, ndi mupete mbongo”
BU MUDIBI BILONDA KUDI MICHALIS KAMINARIS
Panyima pa bidimu bitanu mu Afrique du Sud mumvua muye mu dikeba dia or, nkavua mpingana kumbelu ne tshintu kampanda tshia mushinga mutambe bunene. Ndi musue kunulondela bua bubanji bundi nabu mpindieu ne bundi njinga bua kuabanyinangana.
NDI muledibue mu 1904 mu tshidiila tshia bena Greke tshia Céphalonie mu Mbuu wa Ionie. Baledi banyi bonso babidi bakafua katupa kîpi pashishe, nenku ngakakola mu buana bua nshiya. Mvua njinga bikole diambuluisha, ne mvua misangu ne misangu nsambila Nzambi. Nansha mumvua mbuela pa tshibidilu mu Ekleziya Ortodokse wa bena Greke, mvua mu dipanga dia dikema dia Bible. Tshiakapeta disambibua nansha.
Mu 1929, ngakapangadija bua kumuangala ne kukeba nsombelu mutambe buimpe. Mu diumbuka mu tshidiila tshianyi tshiatuke, ngakenza luendu ne mazuwa a mâyi mutangile ku Afrique du Sud pa kupitshila mu Angleterre. Panyima pa matuku 17 pa mâyi, ngakafika mu tshimenga tshia Le Cap, mu Afrique du Sud, kungakangatshibua diakamue ku mudimu kudi muinanyi kampanda wa mu ditunga dietu. Kadi, tshiakapeta disambibua mu bubanji bua bintu nansha.
Tshintu kampanda tshia mushinga mutambe bukole
Nkavua mu Afrique du Sud bidimu bu bibidi pavua umue wa ku Bantemu ba Yehowa munkumbule ku muaba wanyi wa mudimu ne mumpeshe mikanda miumvuiji ya Bible ya mu tshiena-Greke. Kuvua ka-broshire ka Where Are the Dead? (Bafue badi penyi?) ne ka Oppression, When Will It End? (Difinakajibua nedijike tshikondo kayi?) Ndi mvuluka bimpe mungakatubala ne nyota yonso, pa kukuata mene ku muoyo mvese yonso mitelamu. Dimue dituku ngakambila muena mudimu nanyi kampanda ne: “Ndi mupete tshimvua ngenda nkeba mu bidimu bionso ebi. Ngakaluila or mu Afrike, kadi pamutu pa or, ndi mupete mbongo.”
Mvua ne disanka dinene pangakalonga ne: Nzambi udi ne dîna dia nsungansunga, Yehowa, ne se: Bukalenge buende bukadi bumane kujadikibua mu diulu, ne se: tudi mu matuku a ndekelu wa ndongoluelu eu wa malu. (Musambu 83:18; Danyele 2:44; Matayo 6:9, 10; 24:3-12; 2 Timote 3:1-5; Buakabuluibua 12:7-12) Mmunyipu muvuabi bilenga mutshima bua kulonga ne: Bukalenge bua Yehowa nebutuadile bukua-bantu buonso mabenesha a kashidi! Muanda mukuabu wakankemesha uvua wa se: malelela aa a mushinga mukole avua enda ayishibua pa buloba bujima.—Yeshaya 9:6, 7; 11:6-9; Matayo 24:14; Buakabuluibua 21:3, 4.
Diakamue ngakapeta adrese wa biro bia filiale wa Société Watch Tower mu Le Cap ne meme kupeta mikanda mivule miumvuiji ya Bible. Mvua ne disanka nangananga dia kupeta kopi wa Bible wanyi nkayanyi. Bingakabala biakansaka ku dijinga dia kufila bumanyishi. Ngakatuadija pa kutuma mikanda miumvuiji ya Bible kuetu kundela ku Lixoúrion kudi balela banyi, balunda, ne bamanyangana nabu. Ku malonga anyi, ku kakese ku kakese ngakafika ku dijingulula se: bua kusankisha Yehowa, muntu udi ne bua kulambula muoyo wende kudiye. Nenku ne lukasa luonso ngakenza nanku mu disambila.
Umue musangu, ngakabuela mu tshisangilu kampanda tshia Bantemu ba Yehowa, kadi bu mumvua tshiyi mumanye Anglais, tshiakumvua nansha muaku umue. Pangakumvua ne: kuvua bena Greke ba bungi basombele ku Tshisabu tshia Elizabeth, ngakayaku, kadi meme kupangila bua kupeta Bantemu bakudi ba tshiena-Greke. Pa nanku, ngakapangadija bua kupingana mu Grèce ne dijinga dia kulua mumuangalaji wa evanjeliyo wa ku dîba ne ku dîba. Ndi mvuluka mumvua ndiambila nkayanyi ne: ‘Nempingane mu Grèce nansha bia munyi.’
Mudimu wa ku dîba ne ku dîba mu Grèce
Printemps wa mu 1934 wakampetela mu mazuwa a mbuu a bena Italie a Duilio. Ngakafika ku Marseille, mu France, ne, panyima pa matuku dikumi a ditudilamu, ngakumbuka mutangile ku Grèce ne mazuwa a tshiambula a Patris. Patuvua pa mâyi, mazuwa akanyanguka, ne munkatshi mua butuku bakatuma dîyi bua kutulukila mu mâtu a dipandishangana nawu avua pa mâyi. Pashishe meme kuvuluka meji anyi bua dipingana mu Grèce nansha bia munyi. Nansha nanku, ndekelu wa bionso buâtu bunene bua mu Italie buakafika ne buakatukoka too ne ku Naples, mu Italie. Pashishe kunyima kua bionso tuakafika ku Piraiévs (Le Pirée), mu Grèce.
Anu kuine aku meme kutangila ku Athènes kungakakumbula biro bia filiale wa Société Watch Tower. Mu diyukidilangana kampanda ne Athanassios Karanassios, mutangidi wa filiale, ngakalomba bua kupeta mudimu wa diyisha wa ku dîba ne ku dîba. Dituku diakalonda mvua mu njila mutangile ku Péloponnèse, mu tshitupa tshia ku Sud kua buloba bua Grèce. Bakampesha distrike edi dijima bu teritware wanyi nkayanyi!
Ne musangelu kawuyi kuamba, ngakatuadija mudimu wa diyisha, nya ku tshimenga ne ku tshimenga, ku musoko ne ku musoko, ku ferme ne ku ferme, ne ku nzubu muditole ne ku nzubu muditole. Mutantshi eu Michael Triantafilopoulos wakadisanga kundi, nyeye wakantambuisha mu 1935—tshidimu tshimue tshimane kupita panyima pa meme mumane kutuadija mudimu wa ku dîba ne ku dîba! Kakuvua mashinyi avua ambula bantu bonso nansha, nenku tuakenda miaba yonso ku makasa. Lutatu luetu lupite bunene luvua buluishi bua bamfumu ba bitendelelu, bavua benza muabu muonso bua kutupumbisha. Bu tshipeta, tuakatuilangana ne ngenyi midifumbila mipite. Kadi, nansha muvuaku bipumbishi, difila bumanyishi diakenjibua, ne dîna dia Yehowa diakamanyishibua miaba yonso.
Ditantamena buluishi
Dinda dikuabu, mu diyisha mu distrike dia mikuna dia Arcadie, ngakafika mu musoko wa Magouliana. Panyima pa dîba dijima dia difila bumanyishi, ngakumvua ngonga ya ekleziya ne meme kujingulula diakamue se: bavua bangelela ngonga! Musumbasumba wa bantu wakadisangisha ku bulombodi bua arshimandrite muena Ortodokse wa bena Greke (mfumu wa ekleziya udi ulua panyima pa muepiskopo). Ne lukasa luonso ngakakanga tshibuta tshianyi tshia buambi ne kusambila Yehowa tshimumamuma. Arshimandrite eu, ne musumba wa bana bavua benda bamulonda, wakalua mutangile kundi meme. Wakabanga kuela mbila ne: “Nyeye! Nyeye!”
Bana aba bakangela mu tshijengu, mfumu wa tshitendelelu eu wakasemena kumpala ne wakabanga kunsakila ne difu diende dinene dizebelele, wamba ne: kavua musue kundenga tshianza ‘bua tshilu kumushila disama.’ Wakela lubila ne: “Mukumayi! Mukumayi!” Kadi anu mu katupa amu mfumu kampanda wa bampulushi wakalua ne wakaya netu bonso babidi ku biro bia bampulushi. Mfumu wa tshitendelelu eu wakalumbulula bua disaka musumbasumba ne bakamukosela tshibawu tshia drachme 300 kusangisha ne mfranga ya kabadi. Bakandekela.
Patuvua tufika mu muaba mupiamupia, tuvua tusungula tshimenga tshinene bua kuikalatshi nsangilu wa mudimu wetu, ne kumbukila pine apu tuvua tujikija teritware yonso mu mêba anayi a luendu. Mmuomu ne: tuvua tumbuka mu dinda ku mêsu kufiike ne tualukila kumbelu ku dilolo ku mêsu kumane kufiika, pa tshibidilu tukumbula musoko umue peshi ibidi dituku dionso. Panyima pa bamane kujikija misoko ya kumpenga, tuvua tuyisha mu tshimenga tshinene ne pashishe tumbuka batangile ku tshikuabu tshitupa. Misangu ya bungi bavua batukuata bualu bamfumu ba bitendelelu bavua basonsola bantu. Mu rejon wa Parnasse, munkatshi mua Grèce, bakankeba kudi bampulushi munkatshi mua ngondo mivule. Kadi, kabakankuata nansha.
Dimue dituku Muanetu Triantafilopoulos ne meme tuvua tuyisha mu musoko wa Mouríki mu distrike dia Béotie. Tuakatapulula musoko mu bitupa bibidi, ne ngakatuadija kuenza mudimu ku nzubu ivua mu bibandabanda, bu muntshitshivua nsonga. Katupa aka meme kumvua mitoyi ifumina muinshi. Pamvua mpueka lubilu, meme kuela meji ne: ‘Badi bakuma Muanetu Triantafilopoulos.’ Bena musoko bavua badisangishe mu nzubu wa tshisumbishidi tshia kafé, ne nsaserdose kampanda uvua udiela muulu udikuma panshi anu bu ngomba mutomboke. “Bantu aba badi batubikila ne: ‘dimiinu dia Nyoka,’” ke muvuaye wela mbila.
Nsaserdose ukavua mutshibuile Muanetu Triantafilopoulos dikombo mu mutu, ne mashi avua amupuekela kuîsu. Panyima pa dimukupula mashi, tuakamona mua kumata mu njila. Tuakenda munkatshi mua mêba asatu too ne patuakafika mu tshimenga tshia Thèbes. Kuine aku, mu nzubu wa babedi, bakuondapa mputa. Tuakafikisha muanda eu kudi bampulushi, ne kabadi kakalondakaja tshilumbu etshi. Nansha nanku, nsaserdose wakadianjidila mu tshilumbu etshi ne ndekelu wa bionso kumubingishabu.
Patuvua tuenza mudimu mu tshimenga tshia Leukas, balondi ba umue wa ku bamfumu ba malu a tshididi ba mu tshitupa atshi “bakatukuata” ne kuyabu netu ku tshisumbishidi tshia kafé tshia mu musoko, kutuakadimona tukadi tubandibua kumpala kua kabadi ka mashimi kadienzela kudi bantu. Mfumu wa malu a tshididi eu ne bantu bende bakapita ku muntu ku muntu kumpala kuetu ne benza muyuki—bamba bintu bibole—ne batukanyina ne mankomo abu mavunga. Buobu bonso bavua bakuatshike. Mitobo yabu kutudi yakatungunuka kubangila munda-munya too ne pakabuela dîba, kadi tuakashala bapuwe ne kutungunuka ne kutua mimuemue patuvua tumanyisha dibenga kumanya bualu dietu ne tusambila Yehowa Nzambi mu tshimumamuma bua kupeta diambuluisha.
Pa kajimba buenyi bampulushi babidi bakatupandisha. Bakaya netu ku biro bia bampulushi ne kutulamabu bimpe. Bua kubingisha bienzedi biende, mfumu eu wa malu a tshididi wakalua dituku diakalonda ne kutufunda bua dimuangalaja lumu lubi pa Mukalenge wa Grèce. Nenku bampulushi bakatutuma pamue ne bantu kampanda babidi ku tshimenga tshia Lamia bua kuenza dikonkonona dia pa mutu. Tuakalamibua matuku muanda-mutekete ne pashishe kuyabu netu mu tshimenga tshia Larissa basuika bianza ne bita bua kutulumbuluisha.
Bana betu bena nkristo ba mu Larissa, bakavuabu bamane kumanyisha kumpala, bakindila difika dietu. Disuangana dinene diakatulejabu divua bumanyishi buimpe kudi balami aba. Muena-mpala wetu, umue wa ku Bantemu ba Yehowa ne liyetena kolonele wa kale, uvua mumanyike bimpe mu tshimenga. Pakapitaye kumpala kua kabadi ne kufila tubingila bua tshilumbu tshietu, mabanda matuela pambidi akamueneka a dishima, ne bakatulekela.
Dilubuluka mu miaba yonso dia diyisha dia Bantemu ba Yehowa diakafikisha ku buluishi bua katshi ku dînu. Bakela mikenji mu 1938 ne mu 1939 ikandika diandamuija ditabuja dia bakuabu, ne Michael ne meme tuvua babuejakaja mu bilumbu bia bungi ku tubadi pa muanda eu. Pashishe, biro bia filiale biakatubela bua kuenza mudimu batapulukangane bua kubenga kukoka ntema ya bungi ku mudimu wetu. Ngakabimona bikole bua kuenza mudimu tshiyi ne mumfidi. Kadi, mu dieyemena Yehowa, ngakaya ngenda nyisha mu distrike ya Attique, Béotie, Phthiotide, Eubée, Étolie, Acarnanie, Eurytania, ne distrike dia Péloponnèse.
Tshiakangambuluisha mu tshikondo atshi tshivua mêyi mashême a mufundi wa misambu a dieyemena Yehowa: ‘E, bingikala nebe, ndi mua kutshimuna mualu wa bena mvita, ne ku dikuatshisha dia Nzambi ndi mua kutupika lumbu. Nzambi wanyi mene udi unjingila ne bukole, udi uvuija njila wanyi mululame tshishiki. Udi uvuija makasa anyi bu mikono ya ngulungu mukaji, udi ungimanyika pa mutu pa mikuna yanyi mile.’—Musambu 18:29, 32, 33.
Mu 1940, Italie wakela Grèce mvita, ne katupa kakese panyima biluilu bia Allemagne biakakuata ditunga. Batshimunyi bakela mikenji, ne bakakandika mikanda ya Société Watch Tower. Ebi bivua bikondo bikole bua Bantemu ba Yehowa mu Grèce; nansha nanku, bungi buabu buakavula mu mushindu wa kukema—ku Bantemu 178 mu 1940 too ne ku 1 770 ku ndekelu kua Mvita Mibidi ya Buloba bujima mu 1945!
Disadila ku Betele
Mu 1945, ngakabikidibua bua kusadila ku biro bia filiale wa Bantemu ba Yehowa mu Athènes. Betele, udi umvuija “Nzubu wa Nzambi,” uvua ku nzubu uvuabu bafutshila mu musesu wa Lombardou. Biro bivua ku tshisasa tshia kumpala, ne tshiapu tshia dipatuila mikanda tshivua mu tshisasa tshia muinshi. Tshivua ne tshiamu tshikese tshidi tshitapa mikanda ne tshiamu tshidi tshikosa mabeji. Bena mudimu wa tshiapu etshi bavua kumpala anu babidi, kadi katupa kakese badisuile bakatuadija kumbuka ku nzubu yabu bua kutuambuluisha mu mudimu.
Dipetangana ne tshilombuelu tshia Société Watch Tower mu Brooklyn, ku New York, diakajadikibua tshiakabidi mu 1945, ne tshidimu atshi tuakatuadija kabidi kuenza Tshibumba tshia Nsentedi bu pa tshibidilu mu Grèce. Pashishe mu 1947, tuakumbusha biro bietu ne kuya nabi ku nimero 16, mu musesu wa Tenedou, kadi tshiapu tshia mikanda tshiakashala mu musesu wa Lombardou. Pashishe tshiapu etshi tshia mikanda tshiakumbushibua mu musesu wa Lombardou ne kuya mu tshiapu kampanda tshia Ntemu kansanga mutantshi wa kilometre mitue ku 5. Nenku mu lupolo kampanda lua tshikondo tuvua tutambakena mu miaba isatu.
Ndi mvuluka pamvua ngumbuka mu kartié ketu mu musesu wa Tenedou pa bitala ne nya mutangile ku tshiapu tshia mikanda. Panyima pa dienzaku mudimu too ne pa dîba dia 13, mvua nya mu musesu wa Lombardou kutuvua tuangatshila mabeji atuvua bapatuile ku biamu. Kuine aku bavua baalonga mu bibejibeji, baabumbakaja, ne baakosa ku bianza. Pashishe tuvua tuambula bibejibeji ebi bimana kujikija ku poste wa mikanda, tubifikisha too ne ku tshisasa tshisatu, tuambuluisha bena mudimu bua kubilongolola, ne kulamika tembre pa bibombi bua kubituma.
Mu 1954 bungi bua Bantemu mu Grèce buvua bubande kupita pa 4 000, ne kuvua dikengela dia nzubu mialabaja. Bua nenku, tuakaya ku Betele mupiamupia wa bisasa bisatu mu tshibanda mu musesu wa Kartali. Mu 1958, bakandomba bua kuambula bujitu bua tshikuku, ne au ke uvua mudimu wanyi too ne mu 1983. Pine apu, mu 1959, ngakasela Eleftheria, udi mudileje muikale mukaji mulamatshi ku mikenji mu mudimu wa Yehowa.
Ditantamena kabidi buluishi
Mu 1967 tshisumbu tshia masalayi tshiakanyenga bukokeshi, ne makandika akedibua tshiakabidi pa mudimu wetu wa diyisha. Kadi, bua dimonamona dietu dia malu dia kumpala bua mushindu wa kupita ne makandika pa midimu yetu, ne lukasa luonso tuakakaja malu ne kutungunuka ne dilubuluka muinshimuinshi.
Tuvua tuenza bisangilu bietu mu musokoko mu nzubu ne tutumika ne budimu mu mudimu wa ku tshiibi ne ku tshiibi. Nansha nanku, bana betu bavua bakuatshibua pa tshibidilu, ne bilumbu ku tubadi biakavula. Batulumbuluidi betu bavua misangu yonso mu ditambakana bua kujikija bilumbu ku tubadi mu bitupa kabukabu bia ditunga. Nansha muvuaku buluishi, tshitupa tshinene tshia Bantemu tshiakananukila mu mudimu wa diyisha, nangananga ku ndekelu ya mbingu.
Mu Disambombo anyi mu Dia lumingu kampanda dia pa tshibidilu panyima pa diyisha dietu dimane kujika bua dituku adi, tuakenza dikonkonona bua kumona eu uvua upangika mu tusumbu tuetu. Misangu yonso, aba bàvuà bapangika bavua balamibue ku biro bia bampulushi bivua pabuipi menemene. Nenku tuakabatuadila mbulankete ne biakudia ne tuakabapesha dikankamija. Kabidi, tuakafundila batulumbuluidi betu, bakalua kumueneka pashishe mu Dimue kumpala kua muena-mpala bua kubingisha aba bavua balamibue. Ne disanka dionso tuakakama nsombelu eu bualu tuvua tukenga bua bulelela!
Munkatshi mua dikandika, midimu yetu ya tshiapu tshia mikanda ivua mikangibue. Nenku nzubu utuvua basombele Eleftheria ne meme mu misoko ya pampenga ya mu Athènes wakalua bu nzubu wa tshiapu tshia mikanda. Eleftheria uvua utapa Tshibumba tshia Nsentedi pa kutumika ne mashinyi a mikanda a bujitu. Uvua wela mabeji dikumi musangu umue mu mashinyi a mikanda ne uvua ne bua kututa pa kushindikila bikole menemene bua maleta kumuenekawu. Pashishe mvua nsangisha mabeji ne ngalamika pamue. Dilolo dionso bivua bitungunuka nunku too ne munda-nkulu. Mpulushi kampanda uvua musombele mu tshisasa tshia muinshi, ne tutshidi tudikonka bua tshinyi kavuaku mufuanyike kutuelela meji mabi.
Disankidila mu didiunda ditungunuke
Demokrasi wakajadikibua mu Grèce mu 1974, ne mudimu wetu wa diyisha wakatungunuka bimpe patoke. Kadi, munkatshi mua bidimu muanda-mutekete bia makandika pa mudimu wetu, tuakasankidila didiunda dia dikema dia Bantemu bapiabapia bapite pa 6 000, pa kufika ku bungi busanga bua bamanyishi ba Bukalenge bapite pa 17 000.
Kabidi tuakatuadijilula mudimu wetu wa pa tshibidilu wa dipatula mikanda mu bibambalu bia filiale. Bu tshipeta, nzubu ya Betele ya mu musesu wa Kartali yakalua mibumbakane bikole mu katupa kîpi. Nenku tshitupa tshia buloba tshia bunene bua hectare umue tshiakasumbibua mu musoko wa pampenga wa Marousi, mu Athènes. Nzubu mipiamipia ya Betele yakibakibua, ivua ne bibambalu bia diladila 27, tshiapu, biro, ne nzubu mikuabu. Eyi yakabanjijibua mu Kasuamansense 1979.
Pashishe tuakakengela mene tshipapu tshipite bunene. Nenku hectare 22 ya buloba yakasumbibua mutantshi wa kilometre 60 ku Nord kua Athènes. Muaba eu udi mu Eleona, pa mpenga pa kakunakuna ne udi ne tshimuenekelu tshia mikuna ne bibandabanda bimpe bia mâyi. Kuine aku, mu Tshisanga 1991, tuakabanjija nzubu mupite bunene uvua ne nzubu 22, yonso wa kudiyi udi mua kuangata bantu muanda-mukulu.
Panyima pa dipitshisha bidimu 60 mu mudimu wa ku dîba ne ku dîba, ntshitshidi mubeneshibue ne makanda a mubidi mimpe. Diakalenga, ndi ‘nkuama mamuma too ne mu bununu buanyi.’ (Musambu 92:14) Ndi nangananga muena dianyisha kudi Yehowa bua mundi mushale ne muoyo bua kudimuenena ne anyi abidi didiunda dinene mu bungi bua batendeledi bende balelela. Muprofete Yeshaya wakadianjila kuamba bua didiunda bu edi ne: ‘Biibi biebe nebikale buashi matuku onso; kabena babinjila munya anyi butuku; bua bantu babuelemu bakutuadile biuma bia bisamba bia bantu.’—Yeshaya 60:11.
Mmunyipu mudibi bikemesha bua kumona miliyo ya bantu bafume mu matunga onso bakukila mu bulongolodi bua Yehowa ne bikale balongeshibua mushindu wa kupanduka ku dikenga dinene ne kubuela mu bulongolodi bupiabupia bua Nzambi! (2 Petelo 3:13) Mu bulelela buonso ndi mua kuamba ne: mudimu wa ku dîba ne ku dîba udi muikale wa mushinga mukole kupita tshintu kayi tshionso tshidi bulongolodi ebu mua kufila. Eyowa, ndi mupete, ki mbiûma bia or, kadi mbongo ya mu nyuma idi mivuije nsombelu wanyi mubanji mu mushindu kawuyi kufuanyikija.
[Bimfuanyi mu dibeji 23]
Michalis ne Eleftheria Kaminaris
(Ku dia balume) Tshiapu tshia dipatuila mikanda mu musesu wa Lombardou